ہیرا مرگ مہیندر سنگھ سرنا
لوڈھے ویلے توں پنڈ وچ مچے کوہرام دی دھمک سہجے-سہجے مٹھی پیندی گئی، تے جدوں نعرے لاؤندے چانگراں ماردے ڈھانے دا آخری مجاہد پنڈوں باہر ہو گیا تاں تکالاں اتر آئیاں سن۔
علی محمد نے کوٹھڑی دا کنڈا کھولھیا تے باہر نکلیا۔ اوہ اوڑ مارے ٹانڈے وانگ کمب رہا سی۔ اوہدی گھروالی دو-چار واری کوٹھڑی دا بھت ٹھکور کے اوہنوں باہر نکلن لئی آکھ گئی سی، پر علی محمد دا جیرا نہیں سی پیا۔ اتر وچ سگوں اوہ برکتے نوں اندر آ کے لک جان لئی پریردا رہا سی۔ ہن جدوں اوہ باہر نکلیا تاں مٹھّ وچ کالجا پھڑی ہراسیا ہویا سی۔
اوہنے ویکھیا، رسوئی وچ بیٹھی برکتے مٹی دی کنالی وچ آٹا گنھ رہی سی۔ لالٹین دی مدھم روشنی وچ اوہدا منہ پیلا وسار سی تے اوہدیاں اکھاں ڈریاں ہوئیاں چوڑ چپٹّ کھلیاں سن۔ اوہ آپ تاں کامبے دے منہ آیا ہویا سی، پر اوہنے ویکھیا کہ برکتے اکا نہیں سی کمب رہی۔ شاید کسے ویلے اوہ کمبی ہووے، پر ہن اوہنے اپنا کانبا گھر دے کھلجگناں وچ سمو لیا سی۔
برکتے نے اک چھن ماتر لئی علی محمد ولّ ویکھیا تے پھر آٹا گنن وچ رجھّ گئی۔ اوہ جاندی سی کہ جسے ولوں اوہدا گھروالا وہڑکے ورگا سی، پر دل اوہدا چڑی جنا سی، پر اوہ اوہنوں اس گلوں ٹھٹھّ نہیں سی کرنا چاہندی۔
“توں آٹا پئی گنھنی ایں؟” علی محمد نے اےداں پچھیا جویں اوہ کوئی بڑی الوکار گلّ کر رہی ہووے۔
برکتے نے بے معلومی ‘ہاں’ وچ سر ہلایا۔
“کاہدے لئی؟”
“آٹا کاہدے لئی گنھیدا اے؟”
جدوں علی محمد نے کوئی اتر نہ دتا تاں اوہ بولی، “روٹی نہیں کھانی؟”
“روٹی!” جاپدا سی جویں علی محمد نے ایہہ لفظ پہلی واری سنیا ہووے۔
برکتے نے آٹے دی تون سواہری کر کے کنالی وچ تھپتھپائی تے کنالی نوں دھات دی ٹٹی ہوئی تھالی نال ڈھکّ دتا۔ پھر موٹی ململ دے کالے دپٹے نال ہتھ پونجھدیاں اوہنے اپنے گھروالے نوں سر توں پیراں تکّ جوکھیا۔
اوہ جاندی سی کہ اوہدے گھروالے ورگا ساؤُ اتے اصیل بندہ سارے قاضی دے کوٹ وچ ہور کوئی نہیں سی۔ پاکباز نمازی سی تے موئی کیڑی اتے پیر نہیں سی دھردا۔ اسے لئی پنڈ وچ جھلے ظلم دے واورولے وچ اوہ ککھاں کاناں وانگ ہو گیا سی۔
لالٹین چکّ کے برکتے نے بتی سیکھی۔ پھر علی محمد دے موڈھے اتے ہتھ دھردی بولی، “چل تر۔”
“کتھے؟”
“کوئی پنڈ دی خبر سرت لئیے۔ خبرے کی-کی کارے ورت گئے نے۔”
“نہیں۔ نہیں۔ میں نہیں جانا۔” علی محمد نے اکھاں چراندیاں کوٹھڑی ولّ ویکھیا۔
“کیوں، ہن تینوں کاہدا خطرہ اے۔ لٹّ مار کرن والے تاں کدوں دے آپو اپنے پنڈ دے راہے پے گئے نے۔”
“نہیں۔ نہیں۔ میرے توں ویکھی نہیں جانی۔”
“کی؟”
“جہڑی قیامت اوہ پچھے چھڈّ گئے نے۔”
“پھر توں وڑ کے بیٹھا رہُ اپنے گھرنے وچ، میں جانی آں۔ پتہ نہیں وچاری کھیم کور تے بیرو ‘تے کی بنیاں۔”
کھیم کور دا ناں سندیاں اےداں لگا جویں کانبا علی محمد نوں سر دے والاں تیک چھڑ پیا ہووے۔ کھیم کور دا ناں سن کے اس نے کوٹھڑی ولوں منہ بھوا لیا تے برکتے دیاں اکھاں وچ سدھا ویکھدا بولیا، “تر چھیتی کر۔”
اوہ پنڈ دیاں ہنیریاں سنسان گلیاں وچ نکل ترے۔ سارے پنڈ وچ جویں ساہڑستی ورتی پئی سی۔ فضا خاموش ہو گئے نعریاں نال اجے تیک پاٹی پئی سی۔ اج سرگھی تیک بھادروں دی جھڑی لگی رہی تے گلیاں وچ تلھکن اتے کھوبھا سی۔ اوہ بڑے سوگھے ہو کے قدم پٹّ رہے سن۔ دھرم سال دی ڈیوڈھی ساہمنے اوہ اچنچیت ٹھٹھمبر کے کھڑو گئے۔ بروہاں اتے اک لوتھ مودھڑے منہ اس طرحاں پئی سی جویں کوئی ڈنڈوت کر رہا ہووے۔ کھدر دی کالی پگّ اتے گاترے توں اوہناں پچھانیا، ایہہ تاں دھرم سال دے گرنتھی بھائی ٹھاکر سنگھ دی لوتھ سی۔ ویکھدے سار علی محمد دا سارا کانبا لتھّ گیا۔ کرودھ نال اوہدیاں پپنیاں سڑن لگیاں تے اوہنوں لگا جویں کوئی کھنڈھی کرد اوہدی اپنی ہکّ پاڑ کے اوہدے اندر ٹٹّ گئی سی۔
“سور نہ ہون تے۔” اوہنے پاٹی ہوئی آواز وچ آکھیا، “لے کے اسلام دی مٹی پلیت کرن لگے نے۔”
بھائی ٹھاکر سنگھ جس دے بلھ ہر ویلے اﷲ دی بندگی وچ پھرکدے رہندے سن! اس نیک سیرت فرشتے نوں مار کے بد دے تکھماں کی صواب کھٹیا سی۔ علی محمد دے قدم بدھے گئے۔ لوتھ دے موڈھے اتے دھون ڈیوڈھی دی مہاٹھ ‘تے ٹکی سی، تے باقی دا دھڑ باہر گلی دے چکڑ وچ لتھپتھ سی۔ علی محمد نے دوہاں پیراں توں پھڑ کے لوتھ نوں بھوا کے ڈیوڈھی دے اندر کیتا۔ پھر پرط کے چہرہ اپر کیتا۔ لالٹین دے چانن وچ اوہناں ویکھیا، پنچھ دے گبھرو دا چہرہ جو کشمیری سیؤ وانگ بھکھدا سی، اوہدے اتے ہن موت دی زردی دھمی ہوئی سی۔ اوہدی پڑپڑی ‘تے ڈونگھا پھٹّ سی تے اوہدی وکھی وچوں تکھی داتری نے اوہدیاں آندراں باہر کھچّ کڈھیاں سن۔
قاضی نور بخش دی حویلی دیاں ڈھٹھواہناں وچ کتا ہوانک رہا سی۔ اس ہوانک نال علی محمد دی کنگروڑ وچوں ٹھنڈھی کمبنی لنگھ گئی۔ قاضی نور بخش جس نے قاضی دا کوٹ وسایا سی، اوہدی روح، علی محمد نوں جاپیا، ایس کتے دی ہوانک اپنے پنڈ دی بربادی دا ورلاپ کر رہی سی۔
حویلی دی تھیہ اتے کتے دی ہوانک کولوں تکھے قدمیں دور ہندے اوہ اس گلی ولّ مڑ گئے جو لامبیاں دے ویہڑے ولّ جاندی سی۔ قاضی دے کوٹ وچ ہندواں-سکھاں دے گنتی دے پندراں-ویہہ گھر سن۔ بہتے اوہناں وچوں اس احاطے وچ سن، جو لامبیاں دا وہڑھا اکھواؤندا سی۔ اوہ دوویں دھائی کر کے چھیتی توں چھیتی کھیم کور دے گھر اپڑنا چاہندے سن۔ اس لئی اوہناں لامبھے-چامبھے ہور گھراں وچ نہ جھاکیا، پر بنا جھاکے ہی اوہناں گھراں دی بربادی اوہناں دی چیتنا ‘تے اکری گئی۔ بار بوہے ٹٹے پئے سن تے ہابڑیاں دھاڑاں گھراں دیاں چگاٹھاں تیک لاہ کے لے گئیاں سن۔ کھیم کور دے گھر دا بار اوہناں نوں ٹھکورنا نہ پیا، کیوں جو اوہ بار دی چگاٹھ سمیت لٹیا-پٹیا گیا سی۔ ایہی حالَ پسار، کوٹھڑی تے رسوئی دے باراں چگاٹھاں دا سی۔ اکھوانیاں وچوں جویں کسے نے اکھاں کڈھ لئیاں سن تے بنا بھتاں چگاٹھاں دے سارا گھر اننھا کھولا نظر آؤندا سی۔
رسوئی اتے پسار دے وچکار چونکے دے فرش ‘تے کتا مریا پیا سی۔ اوہدی کالی شاہ جت توں برکتے نے پچھانیا، اوہ لامبیاں دے ویہڑے دے کتیاں وچوں سی۔ کتے دی گردن ‘تے کہاڑی دا ڈونگھا پھٹّ سی تے اوہدے سریر دا سارا لہو چونکے دے کچے فرش وچ جیر گیا سی۔
پسار وڑھدیاں ہی اوہناں نوں دو زنانہ لوتھاں نظر آئیاں۔ ویکھ کے برکتے دا اندر وڈھّ ہو گیا، پر جدوں اوہناں لالٹین دے چانن وچ نیجھ لائی تاں کھیم کور دے سواساں دی آواجائی ویکھ کے اوہ تربھکے۔ کھیم کور بیصورت سی۔ متھے ‘تے پھٹّ سی جو بہتا ڈونگھا نہیں سی۔ ڈانگ دا پھٹّ جاپدا سی۔ کھیم کور ولوں اوہناں ترنت اپنی سرت اوہدی مٹیار دھی ولّ موڑی۔ کی جانیئے، اوہ وی جیوندی ہووے۔ کڑی دے پنڈے ‘تے پھٹّ دا کوئی نشان نہیں سی، پر منہ وچوں وگے لہو نے اوہدی صندلی چنی اتے کالا ڈبّ پا دتا سی۔ برکتے نے کڑی دا متھا چھوہیا۔ موت دی ایسی ٹھار سی جویں اوہنے سیال وچ سنگمرمر دی سلھ چھوہ لئی ہووے۔
سروں لاہ کے کالی ململ دا لیڑا برکتے نے بیرو دی لوتھ ‘تے پا دتا۔ اوہ ابھے ساہ بھر رہی سی۔ علی محمد دند کریچ رہا سی کہ ایہہ ساری کرنی کرتوت اوہدے ہم-مذہباں دی سی، سوچ کے اوہ اندروں پانی پانی ہو رہا سی۔ انتاں دی گلانی اوہنوں اس گلوں آ رہی سی کہ جدوں ٹاہراں ماردیاں دھاڑاں پنڈ وچ آن وڑیاں سن تاں اوہنے اپنے گھر دی کوٹھڑی وچ وڑ کے کنڈا چڑھا لیا سی۔
بیرو لئی اوہ کجھ نہیں سن کر سکدے۔ کھیم کور لئی اوہناں اک پل نہ گوایا۔ بے ہوش سوانی دا نتانا تے اکہرا سریر علی محمد نے اپنے چوڑے موڈھے ‘تے سٹّ لیا تے اوہنوں اپنے گھر لے آئے۔
گھیؤ وچ ہلدی ساڑ کے برکتے نے کھیم کور دے پھٹّ ‘تے لائی۔ پھر پرانے لیڑے دی کاتر پاڑ کے اوہدا متھا بنھ دتا۔
ساری رات کھیم کور بیصورت پئی رہی۔ کدی-کدی اوہدے سکرائے بلھ کمبدے۔ ادھی رات مگروں پھٹّ دے کارن اوہنوں تاپ چڑھ گیا۔ پنڈے وچوں لاٹاں سیک مارن لگیاں۔ ساری رات برکتے اتے علی محمد نے گلے گوہے وانگ دھکھدیاں اکھاں وچ کٹی۔ ساری رات برکتے دے خیر منگدے ہتھ دعا وچ اٹھے رہے۔
کھیم کور ورگی ساؤُ سوانی، اوہ دوویں جی سوچدے رہے، رجّ کے مٹھبولی، کدی اکھ وچ پایاں نہیں رڑکی۔ اپنی باراں کلے بھوں نال اوہنے اپنا رنڈیپا پت ابرو وچ کٹیا سی۔ علی محمد اوہدا سیری سی۔ واہی کر کے تیجا حصہ لیندا سی۔ ہر دکھ درد ویلے کھیم کور نے اوہناں نوں بانہہ دتی سی تے ہور کئی لوڑونداں دیاں لوڑاں ساریاں سن۔
کئی واری برکتے اپنیاں چاندی دیاں مرکیاں دپٹے کنیں بنھ لجاندی تے آکھدی، “بھنیوی میری دا ویاہ اے، آؤندی جمعرات نوں۔ ویہہ روپئیاں باجھوں میرا جھٹ نہیں سرنا۔ آہ ٹومباں امانت نے۔”
اگوں کھیم کور بڑے نہورے نال کہندی، “کملیاں گلاں نہ کریا کر برکتے۔ میں ویاج لین والی شاہنی نہیں، نہ مینوں کوئی بیوساہی اے۔ ٹومباں میں کدی کسے دیاں بے بے پائیاں نے جو تیریاں پاواں۔ روپیئے لوڑ گوچرے لے جا۔”
ایہو جہی نیک دل سوانی ‘تے ایہہ کی بنیاں۔ اپنے ایڈے بھلے بندیاں ‘تے ربّ کیوں ظلم ڈھاہندا اے۔ برکتے دا ایمان منکر ہندا جاندا سی۔
لمبی ہنیری رات مگروں جدوں لو لگی تاں اےداں جویں رات نوں کسے نے کھنڈھی چھری نال زباہ کر دتا ہووے۔
اگلا سارا دن وی کھیم کور تاپ نال ہونگردی بیصورت پئی رہی۔ کئی واری برکتے نے گرم دودھ دا چمچا اوہدے منہ وچ پایا، پر اوہ وراچھاں وچوں وگ گیا۔
آتھن ویلے کھیم کور دیاں اکھاں نے چھپر چکے۔ کنا چر اوہدیاں ڈور-بھور تکنیاں برکتے دے منہ ‘تے پھٹکدیاں رہیاں۔ پھر جدوں ‘واز اوہدے مونہوں نکلی “ہائے نی برکتے! میں کتھے آں۔ کی ہویا اے مینوں۔ میرے سر نوں لاٹاں چڑھ رہیاں نے، تے میرا منجا بھوانٹنیاں کھا رہا اے۔”
ہن برکتے نے اندرے اندر پیڑ دی بکل ماری رکھی سی۔ اوہنوں ڈوبو پیندے رہے سن، پر اوہنے کسیس وٹّ کے جرے سن۔ کھیم کور دیاں پچھاں دے روبرو اوہدے ضبط دا کڑ پاٹ گیا۔
“کہے چندرے دن آ گئے شاہنیئے! ہائے انگریز دے راج وچ کنا سکھ سی۔ چڑی پر نہیں سی ماردی۔ نج آؤندا ایہہ اپنا راج تے نج بندا پاکستان۔”
علی محمد کجھ بول نہیں سی رہا، پر اوہدے من دا بھریا گچّ برکتے دا موک ہنگارا بھر رہا سی۔
برکتے دی گلّ سن کھیم کور نوں سبھ کجھ یاد آ گیا۔
“ہائے میری دھی۔” اوہ ڈڈیائی، “میری کوآری کنجک نوں لے گئے اوہ چندرے۔ میں اوہناں نوں بہڑیاں پاؤندی رہی۔ اﷲ رسول دے واسطے پاؤندی رہی۔ ہائے ٹٹّ پینیوں، تہاڈا کسے جگ بھلا نہ ہووے۔”
“نہیں شاہنیئے، کڑی نوں تاں ظالماں نے مار مکایا۔ میں تے میرا گھر والا اوہدی لوتھ پسار وچ اکھیں ویکھ کے آئے ہاں۔”
کھیم کور دے چہرے ‘تے مدھم جہی دھرواس دی لو آئی تے لوپ ہو گئی۔
“نہیں نہیں۔” اوہ ولکی، “مینوں بڈھڑی نوں اوہناں جانوں نہ ماریا۔ جوان کڑی نوں اوہناں کاہنوں مارنا سی۔”
پھر جویں اوہدی دھندلی چیتنا وچ کوئی جھروکھا کھلھ گیا ہووے۔
“ہاں سچ۔ مینوں ‘واز آئی سی بیرو دی۔ آنہدی سی، بے بے مینوں پڑی لبھّ پئی اے۔ ضرور اوہنے کھا لئی ہوویگی۔ ہائے برکتے، مینوں میری موئی دھی دا منہ وکھا دے۔ میرے کلیجے ٹھنڈھ پے جائے۔”
اچنچیت علی محمد دے اندروں رون دا بنھ پاٹ گیا۔ سر پھڑدیاں اوہنے دھاہ ماری۔
اوہدے موڈھے 'تے ہتھ دھر کے اوہنوں ورچان دا جتن کردی برکتے آپ بھباں مار اٹھی۔
جدوں اوہناں دا رون ٹھلھیا تاں اوہناں سنیا، کھیم کور آکھ رہی سی، “ہائے نی برکتے، میری دھی دے سسکار دا کوئی اڑھپوڑ کرو۔”
تکالاں ڈونگھیاں پے گئیاں سن۔ اگے-اگے علی محمد جا رہا سی۔ اوہدے ہتھ وچ لالٹین تے دوجے وچ گھیؤ دا کجا سی۔ برکتے نے دوہاں ہتھاں نال کھیم کور نوں تھمھیا ہویا سی۔ نکے نکے قدم پٹدے اوہنوں اوہدے گھر لے آئے۔
بالن والی کوٹھڑی خالی کر کے اوہناں ویہڑے وچ چکھا بنائی۔ برکتے نے کالے دپٹے وچ ولھیٹی بیرو دی لوتھ نوں اتے ٹکا دتا۔
“ہائے دھیے۔” کھیم کور کیرنے پا رہی سی، “میں تینوں بکلاں وچ لکا لکا پالیا سی۔ نیں میریئے چندن گیلیئے، نیں میریئے سہنیئیں لاڑیئے، تینوں رتے ڈولے پا چلی آں۔”
چکھا دیاں لاٹاں برکتے دے دل اتے دماغ وچ مچّ اٹھیاں۔
“اگّ لگّ جائے ایہو جہے پاکستان نوں۔” اوہ کرلائی، “ایہو جہے پاکستان نوں اساں پھوکنا ایں۔”
بھڑمچیاں دا چانن چونکے وچ پجا تاں کھیم کور دیاں نیجھاں موئے کتے 'تے پئیاں۔
“وے موتی۔ ہائے قصائیو تساں میرا موتی وی مار مکایا۔ نیں برکتے آہ پھڑ میرا دپٹہ۔ میرے موتی ‘تے پا دے۔ ایہہ میرا شیر پتر ای۔ ایہدے صدقہ میری دھی دی پان پت سلامت رہی اے۔ جدوں اوہناں ساڈا باہرلا بار بھننا شروع کیتا تاں بیرو نوں اوہ مہرے دی پڑی نہ لبھے، جہڑی پچھلی سنگراند نوں اوہ دھرم سالوں لیائی سی۔ مہرے دیاں پڑیاں بھائی ٹھاکر سنگھ نے سبھ کڑیاں نوں آپ ونڈیاں سن۔ سنبھال کے بیرو نے چنی دی کنیں نال بنھ چھڈی سی، پر ویلے سر اوہنوں اوہ چنی نہ لبھے۔ موتی اوہناں قصائیاں نال ڈھیر چر بھڑدا رہا۔ بھونک بھونک کے اوہناں دے گل نوں آؤندا رہا۔ پھر لمی چانگر مگروں اوہدی ‘واز آؤنی بند ہو گئی تے اسے گھڑی اوہناں ساڈے پسار دا بوہا توڑ دتا۔”
برکتے تے علی محمد سنسان نظراں نال کدی کھیم کور نوں تے کدی بلدی چکھا نوں ویکھ رہے سن۔
“وے بھراوا علی محمدا!” کھیم کور نے آکھیا، “ایس میرے سرون پتر نوں وی ایسے چکھا وچ لٹا دے۔ ایہدے صدق توں میں گھول گھتی آں۔ ویکھیں نہ کملے جہے نے سکے ٹکر دیاں چار برکیاں بدلے اپنی جان دے دتی۔ وے میرے سچے موتیا، وے میرے ہیرے مرگا، تیریاں دینیاں میں کتھے دیوانگی۔ جاہ تیرا سرگاں وچ واسا ہووے۔ جے کدی مڑ جمیں تاں تینوں ایہو جون ملے۔ ربّ تینوں کدی نج-ہونی منکھا جون وچ نہ پائے۔”
