اک پاٹھک میکسم گورکی
رات کافی ہو گئی سی، جدوں میں اس گھروں وداع ہویا ساں۔ اتھے متراں دی اک گوشٹی وچ اپنیاں پرکاشت کہانیاں وچوں اک دا پاٹھ وی کیتا سی میں تے اوہناں تعریف دے پل بنھن وچ کوئی قصر نہیں سی چھڈی۔ تے میں ہولی-ہولی، مگن-چتّ، سڑک اتے تر رہا ساں۔ میرا من-چتّ آنند نال بھریا ہویا سی تے میں جیون وچ اک اجیہے سکھ دا انوبھوَ کر رہا ساں جہڑا پہلاں کدی نہیں سی کیتا۔
فروری دا مہینہ سی۔ رات صاف سی تے خوب تاریاں نال جڑیا ہویا، بدلاں رہت، آسمان دھرتی اپر نہال کر دین والی ٹھنڈک برور رہا سی، جس نے نویں ڈگی برف نال سولھاں شنگار کیتا ہویا سی۔
'اس دھرتی اپر لوکاں دیاں نظراں وچ کجھ ہون، بڑا چنگا لگدا ہے…۔' میں سوچیا تے میرے بھوکھ دے چتر وچ اجل رنگ بھرن وچ میری کلپنا نے کوئی کتاہی نہیں کیتی۔
"ہاں، توں اک بڑی ہی پیاری چیز لکھی اے۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں۔" میرے پچھے اچانک کوئی گنگنایا۔
کالے کپڑے پائی اک چھوٹے قد دا آدمی کاہلے پیریں تردا ہویا میرے نال آ رلیا تے تکھی ملوک مسکان نال میرے چہرے اتے اپنیاں نظراں گڈّ دتیاں۔ اسدی ہریک چیز تکھی-تکھی جاپدی سی…اسدی نگاہ، اسدے جباڑے دیاں ہڈیاں، اسدی داڑھی جہڑی بکرے دی داڑھی وانگ نوکدار سی، اسدا سمچا مرجھایا جیہا ڈھانچہ، جہڑا کجھ اینا وچتر تے تکھا-نکیلا سی کہ اکھاں وچ چبھّ رہا سی۔ اسدی چال دھیمی تے بے آواز سی۔ انج جاپدا سی جویں اوہ برف اتے تلھک رہا ہووے۔ گوشٹی وچ جہڑے لوک حاضر سن، اوہناں وچ اوہ مینوں نظر نہیں سی آیا…تے اسے لئی اسدی ٹپنی نے مینوں حیران کر دتا سی۔ اوہ کون سی؟ تے کتھوں آیا سی؟
"کی تسیں…مطلب کہ…میری کہانی سنی سی؟" میں پچھیا۔
"ہاں، مینوں اسنوں سنن دا سبھاگ پراپت ہویا اے۔"
اسدی آواز تکھی سی۔ اسدے پتلے بلھاں اتے چھوٹیاں-چھوٹیاں کالیاں مچھاں وی سن، جہڑیاں اسدی مسکان نوں لکوء نہیں سی سکیاں۔ مسکان اسدے بلھاں توں وداع ہون دا ناں ہی نہیں سی لے رہی تے ایہہ مینوں بڑا اوپرا جیہا لگّ رہا سی۔
"اپنے آپ نوں ہورناں نالوں انوکھا انوبھوَ کرنا بڑا سکھدائی جاپدے۔ کیوں، ٹھیک اے نہ؟" میرے ساتھی نے پچھیا۔
مینوں اس پرشن وچ اجیہی کوئی گلّ نہیں لگی جہڑی اسادھارن ہووے۔ سو میں سہمتی پرگٹ کرن وچ دیر نہیں کیتی۔
"ہو-ہو-ہو!" پہلی انگل نال اپنی ہتھیلی نوں ملدا ہویا اوہ تکھی ہاسی ہسیا۔ اسدی ہاسی مینوں اپمانت کرن والی سی۔
"تسیں بڑے ہسمکھّ جیو لگدے او؟" میں رکھی آواز وچ کیہا۔
"ہاں بئی، بہت۔" مسکراؤندیاں تے سر ہلاؤندیاں اسنے حامی بھری، "تے میں وال دی کھلّ ادھیڑن والا وی آں، کیونکہ میں ہمیشہ چیزاں بارے جاننا چاہندا آں…ہر گلّ دے دھر اندر تکّ جانا چاہندا آں۔'
اوہ پھیر اپنی تکھی ہاسی ہسیا تے ونھ سٹن والیاں اپنیاں کالیاں اکھاں نال میرے ولّ دیکھدا رہا۔ میں اپنے قد دی اچائی توں اک نظر اس اتے ماری تے ٹھنڈی آواز وچ پچھیا، "معاف کرنا، پر کی میں جان سکداں کہ مینوں کس نال گلاں کرن دا مان…"
"یعنی، میں کون ہاں؟ کی تسیں اندازہ نہیں لا سکدے؟ جی ہاں، فلحال میں تہانوں نہیں دسانگا…کی تسیں آدمی دا ناں اس گلّ نالوں ودھیرے مہتوپورن سمجھدے او، جہڑی اوہ کہن والا ہندا اے؟"
"بالکل نہیں، پر ایہہ سبھ کجھ بڑا ای عجیب ہو رہا اے۔" میں اتر دتا۔
اسنے مینوں باہوں پھڑھ کے نکا جیہا جھٹکا دتا تے شانت ہاسی ہسّ کے بولیا، "ہون دیو عجیب، آدمی نوں کدی تاں زندگی دیاں سادھارن تے گھسیاں-پٹیاں لکیراں توں پرھاں ہونا چاہیدا اے۔ جے اعتراز نہ ہووے تاں آؤ ذرا کھلھ کے گلاں کریئے۔ سمجھ لؤ کہ میں تہاڈا اک پاٹھک آں…اک وچتر قسم دا پاٹھک، جہڑا ایہہ جاننا چاہندا اے کہ کوئی کتاب---مثال وجوں تہاڈی اپنی لکھی ہوئی کتاب---کنج تے کس ادیش نوں لے کے لکھی گئی…؟ دسو، اس قسم دی گل بات کرنا پسند کروگے؟"
"اوء، ضرور!" میں کیہا، "مینوں خوشی ہوویگی۔ اجیہے آدمی نال گلاں کرن دا موقع روز-روز نہیں ملدا۔" پر میں ایہہ جھوٹھ کیہا سی، کیونکہ مینوں ایہہ سبھ بڑا ہی رڑک رہا سی۔ پھیر وی میں اسدے نال تردا رہا---دھیمیں قدماں نال، بڑے بھدر-پرشاں وانگ جویں میں اسدی گلّ دھیان نال سن رہا ہوواں۔
میرا ساتھی پل چھن لئی چپّ ہو گیا تے پھیر بڑی وشواس بھری آواز کہن لگا، "منکھی ورتارے وچ گجھے ادیشاں تے ارادیاں نالوں ودھ وچتر تے مہتوپورن چیز اس دنیاں وچ ہور کوئی نہیں…تسیں ایہہ گلّ مندے او نہ؟"
میں سر ہلا کے حامی بھری۔
"ٹھیک، پھیر آؤ ذرا کھلھ کے گلاں کریئے۔ سنو، تسیں جد تیک جوان او، کھلھ کے گلاں کرن دا اک وی موقع ہتھوں نہ جان دیئیؤ…۔"
'عجیب آدمی ہے۔' میں سوچیا، پر اسدے شبداں نے مینوں الجھا لیا سی۔
"سو تاں ٹھیک اے،" میں کیہا، "پر اسیں گل بات کس وشے اپر کراںگے؟"
کسے پرانے جانکار وانگ اسنے سدھا میریاں اکھاں وچ دیکھیا، "ساہت دے ادیش بارے، کیوں ٹھیک اے نہ؟"
"ہاں، پر…دیر کافی ہو گئی اے…"
"اوء، تسیں اجے نوجوان او، تہاڈے لئی اجے دیر نہیں ہوئی۔"
میں رک گیا، اسدے شبداں نے مینوں جکڑ لیا سی۔ کسے ہور ہی ارتھاں وچ اسنے ایہناں شبداں دا اچارن کیتا سی تے اینی گمبھیرتا نال کیتا سی کہ کوئی بھوکھ-ناد جاپ رہے سن۔ میں رک گیا ساں، پر اسنے مینوں باہوں پھڑھیا تے چپ چاپ پر درڑہتا نال اگے ودھن لگا۔
"رکو نہ، میرے نال تسیں صحیح رستے اپر او۔" اسنے کیہا، "گلّ شروع کرو…ہاں، مینوں ایہہ دسو بئی ساہت دا ادیش کی ہے؟"
میری حیرانی ودھدی جا رہی سی تے آتم-سنتلن گھٹدا…'آخر ایہہ آدمی میتھوں چاہندا کی ہے؟ تے ایہہ ہے کون؟' شکّ نہیں کہ اوہ اک دلچسپ آدمی سی، پر مینوں اس اتے کھجھ چڑھن لگّ پئی سی۔ اس توں پنڈ چھڑاؤن دی اک ہور کوشش کردا ہویا میں کاہل نال اگے ولّ اہلیا؛ پر اوہ وی پچھے نہ رہا۔ نال-نال تردا ہویا شانت بھاوَ نال بولیا، "میں تہاڈی دقت سمجھ سکدا آں۔ یکدم ساہت دی ویاکھیا کرن لگّ پینا تہاڈے لئی اوکھا اے، کہو تاں میں کوشش کراں…؟"
اسنے مسکراؤندیاں ہویاں میرے ولّ دیکھیا، پر میرے اتر دی اڈیک کیتے بناں کہن لگا، "شاید اس گلّ نال تسیں سہمت ہووو، جے میں کہاں کہ ساہت دا ادیش ہے---خود اپنے بارے جانن وچ انسان دی مدد کرنی؛ اسدے آتم-وشواس نوں درڑھ بناؤنا تے سچ دی پرکھ پرتی درڑھ ہونا…لوکاں دیاں چنگیائیاں نوں اجاگر کرنا تے بریائیاں دا نعش کرن لئی بل ودھاؤن وچ مدد کرنا۔ لوکاں دے دلاں وچ انکھ، غصہ تے حوصلہ پیدا کرنا، اچے ادیشاں لئی شکتی پربل کرنا تے سوچھتا دی پوتر بھاونا نال اوہناں دی جیون جاچ نوں شدھ بناؤنا۔ کیوں، اینا تاں مندے او…؟"
"ہاں۔" میں کیہا، "پریبھاشا بڑی صحیح ہے۔ ایہہ تاں سارے مندے نے کہ ساہت دا ادیش لوکاں نوں ہور چنگیرا بناؤنا ایں۔"
"پھیر دوکھو نہ، لوکھک دے روپ وچ تسیں کنے اچے ادیش لئی کم کر رہے او۔" میرے ساتھی نے گمبھیرتا نال اپنی گلّ اتے زور دیندیاں کیہا تے پھیر اپنی اوہی تکھی ہاسی ہسن لگا، "ہو-ہو-ہو!"
اس نال مینوں اپنی ہیٹھی ہو رہی جاپی۔ میں دکھ، ہرکھ تے کھجھ وسّ چیکیا، "آخر تسیں میتھوں چاہندے کی او؟"
"آؤ، تھوڑھی دیر باغ وچ چل کے بیٹھدے آں۔" اسنے پھیر اک نکی ہاسی ہسدیاں تے میرا ہتھ پھڑھ کے مینوں کھچدیاں ہویاں کیہا۔
پھیر اسیں نگر-باغ دی جوہ وچ پہنچ گئے۔ چارے پاسے ککراں تے للک دیاں لمیاں ٹاہنیاں دکھائی دے رہیاں سن، جناں اپر برف دی پرط چڑھی ہوئی سی۔ اوہ چند دی روشنی وچ چمکدیاں ہوئیاں میرے سر اپر چھائیاں ہوئیاں سن تے انج محسوس ہو رہا سی جویں روشنی برف دا کوچ پائی سخت ٹاہنیاں نوں ونھاں کے سدھی میرے دل تکّ پہنچ رہی ہووے۔
میں بناں اک شبد کہے اپنے ساتھی ولّ دیکھیا۔ اسدے وطیرے نے مینوں چکر وچ پایا ہویا سی۔ 'اسدے دماغ دا کوئی پرزہ ڈھلا جاپدا اے۔' میں سوچیا تے اسدے وطیرے دی اس ویاکھیا نال اپنے من نوں تسلی دین دی کوشش کیتی۔
"شاید تسیں سوچ رہے او کہ میرا دماغ کجھ خراب لگدا اے۔" اسنے جویں میرے بھاواں نوں پڑھدیاں کیہا، "پر اس خیال نوں اپنے دماغ وچوں کڈھ دیو، ایہہ تہاڈے لئی نقصان دیہہ تے اڈھکواں ایں…۔ بجائے اسدے کہ اسیں اس آدمی نوں سمجھن دی کوشش کریئے، جہڑا ساڈے نالوں بھنّ اے، تے اس بہانے دی اوٹ لے کے اسیں اسنوں سمجھن دے جھنجٹ توں کھہڑا چھڈا لینا چاہیئے---منکھ دے پرتی آدمی دی اداسینتا دا بڑا ہی ٹھوس پرمان ایں ایہہ۔"
"اوہ تاں ٹھیک اے،" میں کیہا۔ میری کھجھ لگاتار ودھدی جا رہی سی، "پر معاف کرنا، میں ہن چلانگا۔ کافی سماں ہو گیئے..."
"جاؤ۔" اسنے موڈھے سکوڑ کے کیہا، "جاؤ، پر ایہہ جان لؤ کہ تسیں خود اپنے آپ توں بھجّ رہے او۔" اسنے میرا ہتھ چھڈّ دتا تے میں اتھوں تر پیا۔
اوہ باغ وچ ہی اک ٹلے کول رک گیا۔ اتھوں وولگا نظر آؤندی سی جس اپر ہن برف دی چادر تن گئی سی تے انج جاپدا سی جویں برف دی اس چادر اپر سڑکاں دے کالے فیتے ٹنگے ہوئے ہون۔ ساہمنے دور تٹ دے شانت تے اداسی وچ ڈبے لمے-چوڑے میدان پھیلے ہوئے سن۔ اوہ اتھے پئی اک بینچ اتے بیٹھ گیا تے سنے میداناں ولّ تکدا ہویا سیٹی دی سر وچ اک جانے-پچھانے گیت دی دھن وجاؤن لگا :
'اوہ کی دکھاؤنگے رستہ سانوں
جنھاں نوں خود اپنی سدھّ نہیں…'
میں بھوں کے اس ولّ دیکھیا…اپنی کہنی نوں گوڈے اتے تے ٹھوڈی نوں ہتھیلی اتے ٹکائی، منہ نال سیٹی وجاؤندا، اوہ میرے ولّ ہی جھاک رہا سی تے چن چاننی وچ چمکدے اسدے چہرے اپر اسدیاں بریک کالیاں مچھاں فرق رہیاں سن۔ ایہہ سمجھ کے کہ ایہی ودھی دا ودھان ہے، میں اس کول جا بیٹھن دا فیصلہ کر لیا۔ کاہلے قدماں نال اتھے پہنچیا تے اسدے برابر جا بیٹھا۔
"دیکھو، جے اسیں گل بات کرنی ایں تاں سدھے-سادے ڈھنگ نال سنکھیپ وچ ہونی چاہیدی اے۔" میں اپنی روس بھری آواز اتے قابو رکھدیاں کیہا۔
"لوکاں نوں ہمیشہ سدھے-سادے ڈھنگ نال گلّ کرنی چاہیدی ہے۔" اسنے سر ہلاؤندیاں ہویاں کیہا، "پر ایہہ تہانوں وی مننا پئیگا کہ اپنے اس ڈھنگ توں کم لئے بناں میں تہاڈا دھیان نہیں سی کھچّ سکنا۔ اج کل سدھیاں-سادیاں تے سپشٹ گلاں نوں رسہین، رکھڑ کہہ کے اکھوں پروکھے کر دتا جاندا اے، پر اصل گلّ ایہہ جے کہ اسیں کسے وی چیز وچ جوش جاں کوملتا لیاؤن وچ اسمرتھ رہندے آں۔ اسیں تچھّ کلپناواں تے دوّ-سپنیاں وچ رمنا تے اپنے آپ نوں وچتر تے انوکھا دکھاؤنا چاہندے ہاں، کیونکہ جس جیون دی اسیں رچنا کیتی اے، اوہ رسہین، بدرنگ تے اکاء دین وال اے۔ جس جیون نوں اسیں کدی اینی لگن تے جوش نال بدلن ترے ساں، اس نے سانوں کچل تے توڑ کے رکھ دتا اے۔" اک پل چپّ رہِ کے اسنے پچھیا، "کیوں، میں ٹھیک کہہ رہاں نہ؟"
"ہاں…" میں کیہا، "تہاڈا کہنا ٹھیک اے۔"
"تسیں بڑی چھیتی گوڈے ٹیک دیندے او..." تکھی ہاسی ہسدیاں ہویاں میرے پرتیوادی نے میرا مخول اڈایا۔ میں کچا جیہا ہو گیا۔ اسنے تکھیاں نظراں میرے اتے گڈّ دتیاں تے مسکراؤندا ہویا بولیا، "تسیں لیکھک او، تے تسیں جو لکھدے او اسنوں ہزاراں لوک پڑھدے نے۔ تسیں کس گلّ دا پرچار کردے او؟ تے کی کدی تسیں اپنے آپ نوں ایہہ پچھیا اے کہ دوجیاں نوں سکھیا دین دا تہانوں کی ادھیکار ہے؟"
جیون وچ پہلی واری میں اپنی سوچ نوں پھرولیا ؛ اسنوں جاچیا-پرکھیا۔ 'ہاں، تاں میں کس چیز دا پرچار کردا ہاں؟ لوکاں نوں کہن لئی میرے کول کی ہے؟ کی اوہو ساریاں گلاں جہڑیاں ہمیشہ کہیاں-سنیاں جاندیاں نے، پر جہڑیاں آدمی نوں بدل کے بہتر نہیں بناؤندیاں؟ تے اوہناں وچاراں تے نیتیاں دا پرچار کرن دا مینوں کی حق ہے، جنھاں وچ نہ تاں میں یقین کردا ہاں، تے نہ جنھاں نوں میں عمل وچ لیاندا ہے؟ جدوں میں خود اپنے خلاف آچرن کر رہاں، تاں کی ایہہ سدھ نہیں ہندا کہ اوہناں دی سچائی وچ مینوں وشواس نہیں؟ اس آدمی نوں میں کی جواب دیاں…جہڑا میرے ساہمنے بیٹھا ہویا ہے؟'
پر اسنے میرے جواب دی اڈیک توں اکّ کے پھیر بولنا شروع کر دتا، "اک سماں سی جد ایہہ دھرتی لکھن کلا ماہراں، جیون تے منکھی من دے ادھئنکاراں تے اجیہے لوکاں نال بھری ہوئی سی جہڑے دنیاں نوں چنگیرے بناؤن دی سربھ پربل اچھا تے منکھی پرکرتی وچ ڈونگھے وشواس نال بھرے ہوئے سن۔ اوہناں اجہیاں کتاباں لکھیاں جہڑیاں کدی چیتیاں وچوں مٹ ہی نہیں سکدیاں، کارن؟...اوہ امر سچائیاں نوں اجاگر کردیاں نے تے اوہناں دے پنیاں وچوں کدی میلی نہ ہون والی سندرتا فٹّ-فٹّ پیندی جے۔ اوہناں وچ چترے پاتر، جیون دے سچے پاتر نے، کیونکہ پریرنا نے اوہناں وچ جان پائی ہوئی اے۔ اوہناں کتاباں وچ حوصلہ تے دلیری اے، دگدا ہویا غصہ تے نگھا-سچا پریم ہے۔ اوہناں وچ اک وی شبد بھرتی نہیں کیتا گیا۔
"میں جاندا ہاں کہ اہنا پستکاں وچوں ہی تسیں اپنی آتما لئی خوراک پراپت کیتی اے۔ پھیر وی تہاڈی آتما اس نوں پچا نہیں سکی۔ سچ تے پریم بارے تسیں جو وی لکھدے او، اوہ جھوٹھا، پھکا تے انوبھوہین جاپدا اے۔ لگدا اے، جویں شبد زبردستی منہ وچوں اگلے جا رہے ہون۔ چند وانگر تسیں کسے دوسرے دے چانن نال چمکدے او، تے ایہہ چانن وی پوری طرحاں میلا اے---اوہ پرچھاویں خوب ابھاردا اے، پر نور گھٹّ بروردا اے…تے نگھّ تاں اس وچ بالکل وی نہیں…
"اصل وچ تسیں لوک خود غریب او، اینے غریب کہ دوجیاں نوں اجیہی کوئی شے دے ہی نہیں سکدے جہڑی سچ مچّ ملوان ہووے۔ تے جے دیندے وی او تاں سروؤچّ سنتوکھ دے اس گیان دے نال نہیں کہ تسیں سندر وچاراں تے شبداں دی لڑی وچ وادھا کرکے جیون نوں امیر بنایا اے---بلکے تسیں صرف اس لئی دیندے او جیون تے ہور لوکاں توں اس نالوں ودھ حاصل کر سکوں۔ تسیں اینے کمینے او کہ سوغات وجوں کسے نوں پنڈے دی جوں تیک نہیں دے سکدے۔ جاں پھیر سود-خور ہو تے انوبھوَ دے ٹکڑیاں دا لین-دین کردے او، تاں کہ پرسدھی دے روپ وچ سود پراپت کر سکوں۔
"تہاڈی لیکھنی چیزاں دیاں اپرلیاں تیہاں نوں ہی کھرچدی اے۔ جیون دیاں تچھّ پرستھتیاں نوں ہی تسیں ارتھ ہین ڈھنگ نال کھرچکے-ولوندھردے رہندے او۔ ہو سکدا اے، انج تسیں اوہناں نوں انیک سادھارن، مہتوہین سچائیاں سکھاؤندے ہوووں، پر کی تسیں کوئی اجیہی رچنا وی کر سکدے او جہڑی منکھ دی آتما نوں اچا چکن دا بل رکھدی ہووے؟ نہی!...تاں کی تسیں سچ مچّ اس کارج نوں اینا مہتوپورن سمجھدے او کہ ہر جگہ پئے کوڑے دے ڈھیراں نوں پھرولیا جائے تے ایہہ سدھ کیتا جائے کہ منکھ برا ہے، مورکھ ہے، آتم-سنمان دی بھاونا توں سکھنا ہے، پرستھتیاں دا غلام ہے، پوری طرحاں تے ہمیشہ لئی کمزور، ترس یوگ تے اکلا ہے؟
"جے تسیں میتھوں پچھوں تاں منکھ بارے اجیہا گھناؤنا پرچار منکھتا دے دشمن کردے نے---تے دکھ دی گلّ ایہہ ہے کہ اوہ منکھ دے من وچ ایہہ وشواس پیدا کرن وچ سفل وی ہو چکے نے۔ ہن تسیں ہی دوکھو، منکھی مستک اج کنا ٹھسّ ہو چکیا اے تے اسدی آتما دے تار کنے بے-آواز ہو گئے نے۔ ایہہ کوئی اچرج والی گلّ نہیں…اوہ اپنے آپ نوں اسے روپ وچ دیکھدا اے جہو جیہا اسنوں پستکاں وچ دکھایا جاندا اے…
"تے پستکاں، خاص طور 'تے پرتبھا دا بھرم پیدا کرن والی واکبندی وچ لکھیاں گئیاں پستکاں، پاٹھکاں دی متّ مار کے اوہناں نوں اپنے وسّ وچ کر لیندیاں نے۔ جے اوہناں وچ منکھ نوں کمزور، ترس یوگ، اکلا دکھایا گیا ہے تاں پاٹھک اوہناں وچ اپنا بھداپن تاں دیکھدا اے، پر اسنوں ایہہ نظر نہیں آؤندا کہ اس وچ سدھار دی وی کوئی سمبھاونا ہو سکدی ہے۔ کی تہاڈے وچ اس سمبھاونا نوں پربل کرن دی طاقت ہے؟ پر ایہہ تسیں کنج کر سکدے او، جدکہ تسیں خود ہی…خیر جان دیو، میں تہاڈیاں بھاوناواں نوں ٹھیس نہیں پہنچاوانگا، کیونکہ میری گلّ نوں کٹے جاں آپ نوں صحیح سدھ کرن دی کوشش کیتے بناں تسیں میری گلّ سن رہے او…
"تسیں اپنے آپ نوں مسیہے دے روپ وچ دیکھدے او۔ سمجھدے او کہ برائییاں نوں کھولھ کے رکھ دین لئی ہی خود پرماتما نے تہانوں اس دنیاں وچ بھیجیا اے، تانکِ اچھائیاں دی جت ہووے پر بریائیاں نوں چنگیائیاں توں وکھ کرن ویلے کی تسیں ایہہ نہیں دیکھیا کہ ایہہ دوویں اک دوجے نال گتھیاں ہوئیاں نے تے ایہناں نوں وکھ نہیں کیتا جا سکدا؟ مینوں اس وچ وی بڑا بھاری شنکا اے کہ پرماتما نے تہانوں اپنا مسیحا بنا کے بھیجیا اے۔ جے اوہ بھیجدا تاں تہاتھوں مضبوط انساناں نوں اس کار لئی چندا۔ اوہناں دے دلاں وچ جیون، سچ تے لوکاں دے پرتی پوتر پریم دی جوت جگاؤندا تانکِ اوہ ہنیرے وچ اوہناں 'چ مان-سنمان تے شکتی دا اعلان کرن والیاں مشالاں وانگ چانن پھیلاؤنن۔ تسیں لوک تاں شیطان دی موہ اگلن والی چھڑی وانگ دھوآں پھیلاؤندے او، تے ایہہ دھوآں لوکاں دے آتم-وشواس نوں ہینتا نال بھر دیندا اے۔
"اس لئی تسیں تے تہاڈی جاتی دے ہور لوکاں نے جو کجھ وی لکھیا اے، اس سبھ دا اک سچیت پاٹھک، میں تہاتھوں پچھدا ہاں---تسیں کیوں لکھدے ہو؟ تہاڈیاں لکھتاں کجھ نہیں سکھاؤندیاں تے پاٹھک سوائے تہاڈیاں لکھتاں اتے شرم محسوس کرن دے ہور کجھ نہیں کردا۔ اوہناں دی ہر چیز عامَ-سادھارن اے، عامَ-سادھارن لوک، عامَ سادھارن-وچارن، عامَ سادھارن-گھٹناواں۔ آتما دے ودروہ تے آتما دے مڑ جاگرن بارے تسیں لوک کدوں بولنا شروع کروگے؟ تہاڈیاں لکھتاں وچ رچناتمک جیون دی اوہ للکار کتھے ہے، ویررس دے درشٹانت تے جگاؤن تے اکساؤن والے اوہ شبد کتھے نے، جنھاں نوں سن کے آتما آکاش دیاں اچائیاں نوں چھونہدی ہے ؟
"شاید تسیں کہو---'جو کجھ اسیں پیش کردے ہاں، اسدے علاوہ جیون دے ہور نمونے ملدے ہی کتھے نے…؟' نہ، اجیہی گلّ مونہوں نہ کڈھنا۔ ایہہ نموشی تے نرادری والی گلّ جے کہ اوہ، جسنوں پرماتما نے لکھن دی شکتی پردان کیتی اے، جیون ساہمنے اپنے آپ نوں اپاہج تے اس توں اچا اٹھن وچ اپنی مجبوری نوں سویکار کرے۔ جے تہاڈا سطر وی اوہی ہے، جہڑا عامَ جیو دا ہے؛ جے تہاڈی کلپنا اجیہے آدرش نمونیاں دی رچنا نہیں کر سکدی جہڑے عامَ جیون وچ نہیں تے اسنوں سدھارن لئی اتی ضروری نے، تاں پھیر تہاڈی کرت کس کم دی؟ کس بیماری دے علاج ہو تسیں؟ تے تہاڈے دھندے دی سارتھکتا کی رہِ جاندی ہے؟
"لوکاں دے دماغاں نوں اوہناں گھٹناہین پھوٹوگراپھک چتراں دا گودام بناؤن سمیں اپنے دل تے ہتھ رکھ کے پچھو کہ انج کرکے کی تسیں پوری منکھتا نوں نقصان نہیں پہنچا رہے؟ کارن---تاں تہانوں ایہہ ترنت سویکار کر لینا چاہیدا اے کہ تسیں جیون دا اجیہا چتر پیش کرن دا ڈھنگ نہیں جاندے جہڑا نموشی دی اک پرتیشودھمئی چیتنا نوں جنم دیوے، جیون دے نویں روپاں دی رچنا کرن لئی آساں دی بھکھدی ہوئی جوالا نوں جنم دیوے۔ کی تسیں جیون دی گتی تے اسدے ویگ نوں ہور تیز کرنا ہی نہیں چاہندے او، جویں کہ لوک کر چکے نے؟"
میرا وچتر ساتھی چپّ ہو گیا تے میں بناں کجھ بولے، اسدے شبداں اپر غور کرن لگا۔ تھوڑھی دیر بعد اسنے پھیر کیہا، "اک گلّ ہور، کی تسیں اجیہی ہاسڑ بھری کوئی ہاسرس دی رچنا دے سکدے او جہڑی آتما دی ساری مل لاہ سٹے؟ دوکھو نہ، لوک اکا ہی بھلّ گئے نے کہ ٹھیک ڈھنگ نال ہسیا کویں جاندا اے۔ اوہ گجھا ہاسہ ہسدے نے، کمینیپن نال ہسدے، اکثر اپنے اتھرو تیک لکو کے ہسدے نے۔ اوہ منوں، اپنے سمچے اندر نال کدی نہیں ہسے جس نال ڈھڈیں پیڑ پین لگدی اے، پسلیاں بولن لگّ پیندیاں نے۔ کھلھ کے ہسنا صحتَ لئی لابھونت ہے، ہے نہ؟ ایہہ بڑا ضروری اے کہ لوک ہسن۔ ہسن دی سوخم کلا اوہناں گنیاں-چنیاں پرورتیاں وچوں اک اے، جہڑیاں منکھ نوں پشو نالوں وکھ کردیاں نے۔ کی تسیں نندا دی ہاسی دے علاوہ، کسے ہور قسم دی ہاسی نوں وی جنم دے سکدے او؟ نندا دی ہاسی تاں بازارو ہاسی اے، جہڑی منکھی جامہ دھاریاں نوں صرف ہاسے دا پاتر بناؤندی ہے کہ اوہناں دی ستھتی ترس یوگ ہے۔
"تہانوں اپنے ہردے وچ منکھ دیاں کمزوریاں لئی مہان گھرنا تے پریم دی پرورش کرنی چاہیدی اے۔ تد ہی تسیں لوکاں نوں سکھیا دین دے ادھیکاری بن سکوگے۔ جے تسیں گھرنا تے پریم، دوواں وچوں کسے دا انوبھوَ نہیں کر سکدے، تاں سر نواء کے رکھو تے کجھ کہن توں پہلاں سو واری سوچو۔"
--- --- ---
سویر دی سپھیدی دسن لگّ پئی سی۔ پر میرے اندر گھپّ ہنیرا پسر گیا سی۔ ایہہ آدمی جہڑا میرے اندرلے رہسّ جاندا سی، ہن وی بول رہا سی :
"سبھ کاسے دے باو جود جیون پہلاں نالوں ودھیرے ارتھ-بھرپور، چیتن تے جگیاسو ہندا جا رہا ہے، پر ایہہ سبھ بڑی دھیمی گتی نال ہو رہا اے، کیونکہ تہاڈے کول اس گتی نوں تیز کرن والی کوئی شکتی نہیں۔ نہ گیان ہے۔ جیون اگے ودھ رہا اے، تے لوک دنوں-دنوں ہور ودھیرے جاننا چاہندے نے۔ اوہناں دے سوالاں دے جواب کون دوے؟ ایہہ تہاڈا کم ہے۔ پر کی تسیں جیون وچ اینے ڈونگھے اترے او کہ اسنوں دوجیاں ساہمنے کھولھ کے رکھ سکو؟ کی تسیں جاندے او کہ سمیں دی منگ کی اے؟کی تہانوں بھوکھ دی جانکاری ہے؟ تے تسیں اپنے شبداں نال اس آدمی وچ نویں جان بھر سکدے او جسنوں جیون دی نیچتا نے نشٹ تے نراش کر دتا اے…؟"
ایہہ کہہ کے اوہ چپّ ہو گیا۔ میں اس ولّ نہیں دیکھیا۔ یاد نہیں کہڑے وچار میرے اندر بھارو ہوئے ہوئے سن۔ شرم دے جاں ڈر دے…میں کجھ نہ کہہ سکیا۔
"تسیں کوئی جواب نہیں دے رہے؟" اسنے پھیر کیہا، "خیر، اس گلّ نال کوئی فرق نہیں پیندا، میں تہاڈے من دی حالت سمجھ سکدا ہاں، تاں ہن میں چلداں…"
"اینی چھیتی؟" میں دھیمی آواز وچ کیہا۔ کارن، میں اس توں بھاویں کنا ہی بھیبھیت ساں، پر اس توں وی ودھ اپنے آپ توں ڈر رہا ساں۔
"ہاں، میں جا رہاں۔ پر میں پھیر آوانگا، میری اڈیک رکھنا۔"
تے اوہ چلا گیا۔ پر کی اوہ سچ مچّ چلا گیا؟ میں اسنوں جاندیاں ہویاں نہیں دیکھیا۔ اوہ کسے پرچھاویں وانگ، بڑی تیزی نال، اچھوپلے ہی غائب ہو گیا سی۔ میں اتھے باغ وچ بیٹھا رہا---پتہ نہیں کنی دیر تیک! نہ مینوں ٹھنڈ دا احساس سی، نہ ہی اس گلّ دا کہ سورج چڑھ آیا ہے تے رکھاں دیاں برف لدیاں ٹاہنیاں اتے چمک رہا ہے۔
(ہندی توں انوواد : مہیندر بیدی جیتو)
