اک رات دی وتھّ 'تے کھلوتی رہِ گئی موت وریام سنگھ سندھو
"بھا جی! کدی سربجیت نال تہاڈی گرما گرمی وی ہوئی سی۔" کاہن سنگھ نے پچھیا۔
میں اپنے چیتے 'تے زور پایا۔ مینوں کجھ وی یاد نہ آیا۔ سربجیت دے تھوڑھے جہے اچے پیڑھ والے ہسدے دند ہی میرے چیتے وچ لشکے۔ اوہ والیبال کھیڈدا اتے میرے نال ضد کے گولہ سٹدا دس رہا سی۔ مچھاں دے وٹّ تکھے کرن لئی اوہناں 'تے اسدیاں انگلاں پھر رہیاں سن اتے ہوٹھ مند مند مسکرا رہے سن۔ 'گرما گرمی' تاں کوئی مینوں محسوس نہیں سی ہو رہی۔
"ذرا سوچو! کتے کوئی ماڑی موٹی گلّ بات ہوئی ضرور سی۔" اوہ زور دے رہا سی۔
میں نانہہ وچ سر پھیریا۔ سربجیت دا چھ فٹّ بھرواں جسا اسدے 'دگھّ دگھّ' کردے رائل ان فیلڈ موٹر سائیکل 'تے سجیا بیٹھا نظر آیا۔ اکھاں 'تے کالیاں عینکاں۔ اوہ سکول وچ دھوڑاں اڈاؤندا داخل ہندا۔ موٹر سائیکل کھلوندیاں ہی نانویں دسویں دے اسدے چہیتے ودیارتھی موٹر سائیکل سانبھ لیندے اتے کھڑا کرکے اسدی مٹی پونجھدے اسنوں لشکاؤنا شروع کر دندے۔ اوہ پباں بھار مڑک نال تردا ہویا، منڈیاں دی 'ست سری آکال' دا جواب دندا دفتر وچ بیٹھے ساتھی ادھیاپکاں نوں ہسّ ہسّ کے ہتھ ملاؤندا۔ لگبھگ تیجے پیریئڈ دے ویلے، پنڈ وچ ہی اسدے سردے پجدے رشتے داراں دے گھروں، منڈے گرما گرم کھانا تیار کروا کے لیاؤندے ۔ میرا ایہہ پیریئڈ وہلا سی اتے اسدا وی۔ اوہ تھال 'تے پیا کروشیئے نال بنیا وڈا سارا رومال اتاردا اتے نیڑے بیٹھے ساتھی ادھیاپکاں نوں اپنا ساتھ دین لئی آوازاں دندا۔ کسے منڈے نوں کہندا ، "جاہ ! بھجّ کے جاہ، درشن سنہہ نوں بلا کے لیا۔ جہڑی جماعت وچ وی ہووے۔ اوہنوں آکھ کتے نہیں پڑھائی پچھڑ چلی۔" پھر میرے ولّ منہ کرکے آکھدا، بھا جی! درشن سنگھ ہیرا بندہ ہے۔"
درشن سنگھ نال اسدی چنگی بنی ہوئی سی۔ درشن اپنے پنڈ ابن توں بسّ وچ بیٹھدا اتے جھبال آ کے اتر جاندا ۔ اتھے سربجیت اپنے پنڈ نوشہرے ڈھالے توں اپنے موٹر سائیکل 'تے پہنچدا ۔ دوویں اکو موٹر سائیکل تے اکٹھے سکول آؤندے ۔ روٹی دا سنیہاں تاں درشن سنگھ اڈیکدا ہی ہندا۔ کلاس چھڈّ کے دوڑیا آؤندا ۔ اوہدی 'سنگھن شکتی' بڑی تیز سی۔ ہتھ دھوندیاں ہی دسّ دندا، "اج تاں گوبھی تڑکی لگدی ہے جاں اج مکئیّ دی روٹی تے ساگ دی خوشبو آ رہی ہے۔ اج تاں بئی باہروں ای لگدا اے کہ کریلے بنے نے۔ سگوں بھنڈیاں بنیاں نے اج؟" سارے اسدی اس 'سنگھن شکتی' 'تے ہسدے ۔
"سنگھن شکتی تاں ساڈے ویر دی اینی تیز ہے کہ میل 'تے سوہنی زنانی جاندی ہووے تاں ایہہ ہوا وچ سنگھ کے دسّ سکدا ہے کہ اوہ کہڑے شیپو نال نہاتی ہے اتے اسنے کہڑی کریم لائی ہے!" سربجیت آکھدا ۔ دوجے ادھیاپک ہسدے تاں درشن سنگھ مچھاں وچ مسکراؤندا ہویا برکی توڑ کے سبزی نوں لاؤن لگدا۔
"بھا جی! بھاویں کجھ وی ہووے، دو برکیاں تاں تہانوں کھانیاں ہی پینیاں نے۔" سربجیت مینوں پیار نال آکھدا ۔
"اج اسیں چکّ سکندر گئے ساں سویرے سکول آؤن توں پہلاں، کسے کم۔ بھا جی کے پی سنگھ دے گھر کولوں لنگھے ساں۔" سربجیت نے مسکراؤندیاں سبھ نوں سنایا۔
ساڈے اک ساتھی ادھیاپک دی بہک پدھری راہیں ہو کے چکّ سکندر نوں جاندی سڑک 'تے سی۔ اس ادھیاپک نے ہسدیاں کیہا، "مینوں تہاڈے اج اودھر جان بارے درشن سنگھ نے کل ہی دسّ دتا سی اتے میں اج اپنی گھروالی نوں اچیچا ساودھان کر کے آیا ساں کہ ویکھیں اہلے وچ رہیں۔ بھاویں مینوں پتہ ہے کہ ساڈا بھرا تاں زنانی نوں کندھاں وچوں وی ویکھ لیندا ہے۔"
" اوہ تاں پھر بھرا تیرے نے ویکھ لیا۔ ساڈی بھابی نے اج سگوں کیسیں اشنان کیتا سی؟" درشن سنگھ نے منھا منھا مسکراؤندیاں پچھیا۔ گھر سڑک دے اتے ہی سی اتے درشن سنگھ نے کتے کیسیں نہاتی 'بھابی' دے دیدار کر لئے سن۔ سارے ادھیاپک ہسن لگّ پئے۔
"بڑا پاپی اے ایہہ!" کے پی سنگھ وی ہسن لگا۔
"پاپی نہیں جی، ایہہ تاں ہیرا بندہ ہے۔" سربجیت نے پھر کیہا۔
استرھاں سربجیت دا دربار سجیا رہندا۔
ادھی چھٹی ہندی تاں اوہ والیبال منگوا لیندا۔ منڈے اتے ماسٹر مل کے والیبال کھیڈدے ۔ دودھ سوڈھے دی شرط لگدی۔ ادھی چھٹی مکدیاں ہی دوجے ادھیاپک جماعتاں نوں تردے پر اوہ منڈیاں نوں آکھدا، "بازاروں نمبو تے برف لیاؤ اوئے۔ شکنجوی بنائیے۔" وہلے پیریئڈ والے ادھیاپک شکنجوی پیندے۔ اک گلاس مکھ ادھیاپک نوں وی بھیجدا۔
"تھوڑا کو ٹھنڈھا رکھنا چاہیدا اوہنوں وی۔" اسنوں پتہ سی کہ اوہ کدی گھٹّ ودھ ہی جماعت وچ جاندا سی۔ پی ٹی آئی ماسٹر ہون کرکے اوہ اکثر آکھدا کہ اسدا کم تاں میدان وچ ہے کمریاں وچ نہیں۔
کدی گرما گرم پکوڑیاں اتے پودنے دی چٹنی دا سواد ویکھیا جاندا۔ کدی خربوزیاں دیاں پھاڑیاں ہو رہیاں ہندیاں۔ کدے ہریاں طرحاں تے نمبو نچوڑ کے کالا لون لگدا۔ انج تاں بہتی وار خرچہ ادھیاپکاں دا سانجھا ہی ہندا سی پر کئی وار ایہہ خرچہ سربجیت اپنی جیب وچوں ہی کر دندا۔
کسے دن آکھدا ، "بھا جی! سنئیں اک فلم نویں آئی ہے۔ آپاں شنچروار ویکھن جانا ہے ساریاں، امبرسر۔"
جنھاں دا کرورا ملدا ، اسیں فلم ویکھن جاندے ۔
اوہ رونق لائی رکھدا۔ ایہو جہے رونقیلے بندے دیاں یاداں وچوں مینوں کوئی 'گرم یاد' چیتے نہیں سی آ رہی۔
پر کاہن سنگھ نے آکھیا، "کوئی گلّ ہوئی ضرور سی۔"
اوہ گلّ دسن دا من بنائی بیٹھا جاپدا سی!
شاید کاہن سنگھ نوں ہی کسے گلّ دا پتہ ہووے! اوہناں دوواں دا پنڈ اکو سی اتے سربجیت کاہن سنگھ دا بڑا چہیتا ودیارتھی وی رہا سی۔
1979 وچ میں لمی چھٹی لے کے دھردیو-بٹر دے آدرش سکول وچ پنجابی دا لکچرار جا لگا ساں۔ اوتھے دل نہ لگن کرکے دو کو سالاں بعد میں واپس اپنے پنڈ والے سکول وچ آیا تاں سوہلاں والے ہربنس پی ٹی دی بدلی ہو چکی سی۔ سربجیت اسدی تھاں نواں نواں نیوکت ہو کے آیا سی۔ اوہ مینوں بڑے ستکار نال ملیا اتے کیہا، "میں کاہن سنگھ ہراں دا ودیارتھی ہاں اتے اوہناں دا گروآں وانگ ستکار کردا ہاں۔ اوہ تہاڈے متر نے اس لئی تسیں وی اج توں میرے گروآں ورگے جے۔"
اسدی مٹھاس نے میرا من موہ لیا سی۔ کاہن سنگھ میرے پنڈ توں پنج ستّ میل دی وتھّ تے این ہند-پاک سرحد 'تے ستھت پنڈ نوشہرے ڈھالے دا رہن والا ہے۔ کالے سمیاں نے اوہنوں امرتسر اتے مینوں جالندھر رہائش تبدیل کرن لئی مجبور کر دتا۔ پھر اسیں کئی سال نہ ملے۔ پر پنڈ رہندیاں ساڈی سانجھ سدا بنی رہی۔
اسیں سبھ توں پہلاں 1963 وچ جے بی ٹی سکولاں دے ضلع ٹورنامینٹ وچ ملے ساں۔ اوہ کھالڑے اتے میں سرہالی دی والیبال ٹیم ولوں بطور سمیشر کھیڈے ساں۔ جے بی ٹی کرن توں پچھوں ساڈی ایڈہاک نیوکتی وی اکو سکول وچ ہو گئی سی جس صدقہ ساڈی سانجھ ہور گوڑھی ہو گئی۔ پھر اسیں پکے ٹیچر بن کے اپنے اپنے پنڈاں دے نیڑے چلے گئے۔ کدی کدی ملن گلن بنیاں ہی رہندا۔ اساں دوواں اگے پڑھائی کرکے بی اے، ایم اے اتے بی ایڈّ وغیرہ کر لئیاں۔ اسیں اپنے اپنے پنڈ دے ہائی سکول وچ ادھیاپک جا لگے۔ میں جناں چر پنڈ رہا، ہر روز شام نوں گراؤنڈ وچ جانا اتے دو تنّ گھنٹے والیبال کھیڈنا اتے کھڈواؤنا میرا نت نیم سی۔ انج میں لگاتار ڈھائی دہاکیاں توں اتے روز والیبال کھیڈدا/کھڈاؤندا رہا۔ سمیں سمیں تیار کیتے میرے نویں کھڈاریاں دی ٹیم میچ کھیڈن لئی تیار-بر-تیار رہندی۔ اسیں آسے پاسے دے پنڈاں دیاں ٹیماں اتے کلباں نال میچ کھیڈدے۔ کاہن سنگھ ہراں دے پنڈ دی والیبال دی وی بڑی مضبوط ٹیم سی۔ کئی وار کاہن سنگھ دی ٹیم اتے میری ٹیم اک دوجے نال، اک دوجے دے پنڈ جا کے دوستاناں میچ کھیڈدے۔ آپس وچ جتدے، ہاردے۔ اسیں دوویں اک دوجے دے خلاف مکھ کھڈاری ہندے۔ ایہناں سالاں وچ ہی اساں دوواں نے والیبال دے کئی کھڈاری تیار کیتے سن۔ سربجیت وی اسدا شاگرد اتے تیار کیتا کھڈاری سی۔
تنّ-چارن سال پہلاں میرا ایہو پرانا جانکار کاہن سنگھ کسے سانجھی پچھان والے پریوار دے ویاہ-سماگم وچ جالندھر آیا۔ اسیں کئی سالاں بعد ملے ساں۔ کھانا کھان توں پچھوں اسنے مینوں کیہا کہ میں اسنوں بسّ اڈے اتے اتار دیاں۔ اسیں کار وچ بیٹھے تاں پرانیاں دناں نوں یاد کرن لگے۔ پرانیاں یاداں دے رمانچک دھندلکے وچ گواچنا کس نوں چنگا نہیں لگدا! میں کیہا، "کاہن سنہاں! توں میرے نال گھر چل۔ بیٹھ کے کجھ چر گلّ-بات کراںگے۔ چاہ دا پیالہ چھکانگے۔ اتھوں ہی میں تینوں بسّ اڈے 'تے چھڈّ آؤں۔ دن تاں اجے بڑا پئی تے توں کہڑا ولیت جانیں۔ آہ پئی امرتسر ۔"
اوہ پہلاں ہی تیار سی۔ گھر بیٹھے گلاں کردیاں ہی اسنے کتے سربجیت نال ہوئی میری 'گرما گرمی' بارے سوال پچھیا تاں مینوں سوچن 'تے وی کوئی گلّ یاد نہ آئی۔
مینوں تاں یاد آؤندا سی اسدا ہسدا ہویا سانولا چہرہ۔ قیمتی کپڑے۔ گٹّ تے بدھی مہنگی گھڑی۔ پیریں تلیدار قصوری کھسا۔
میں سربجیت دے کھسے دی تعریف کیتی تاں اسنے کیہا، "بندہ پرسوں لاہور گیا سی۔ چار کھسے منگوائے سی۔ تسیں منگواؤناں تاں دسو۔ اگلے ہفتے بندے نے پھر لاہور جانیں۔ آکھدا سی لاہور وچ بڑی ودھیا پنجابی فلم لگی ہے۔ اس پھیرے ویکھی نہیں گئی۔ ہن صرف فلم ویکھن لاہور جانا سو۔" اوہ کھڑکھڑا کے ہسیا۔ لاہور جانا اوہناں لئی انج سی جویں امرتسر جانا ہووے!
اسدی تڑک بھڑک پچھے اوہناں دے پریوار دی چنگی آرتھک ستھتی سی۔ اوہناں دا پنڈ ہند-پاک سرحد اتے سی اتے ایہہ سبھ اسے سرحد دیاں 'بخششاں' سن۔ اوہ علاقے دی پیسے ولوں چنگی موٹی سامی سن۔ نوکری تاں سربجیت شغل وجوں کردا سی۔ ملدی تنخواہ توں ودھ پیسے تاں اوہ ہر مہینے خرچ کر دندا سی۔ سارے ودیارتھیاں اتے ادھیاپکاں اتے اسدی 'سرداری' دی پینٹھ بنی ہوئی سی۔ پر اسدے ملاپڑے اتے خوش دل سبھا کرکے ایہہ 'سرداری' کسے نوں اینی چبھدی نہیں سی۔ اوہ اس ہؤمیں وچ اڈیا پھردا۔
اس توں علاوہ اج کل اوہناں دے ٹبر دیاں نویاں بنیاں 'سانجھاں' وی اس دے لکویں ابھیمان دا کارن سن۔
ایہہ لالا جگت نرائن دے قتل توں بعد اتے بلو سٹار آپریشن توں پہلاں دے دن سن۔ سنت بھنڈراں والے اتے اسدے چیلیاں دی چڑھ مچی ہوئی سی۔
"سنتاں دا اپنے تے مہر دا ہتھ ہے۔" سربجیت سنتاں نال اپنے چاچے اتے پریوار دے نیڑ دیاں گلاں کردا۔ اسدیاں ایہو جہیاں گلاں سن کے ہی ہیڈماسٹر اسنوں کجھ نہیں سی کہندا۔ اوہ جدوں مرضی سکول آوے، جدوں مرضی جاوے۔
اک دن اخبار وچ اک پلسیئے 'تے ہوئے حملے دی خبر پڑھ کے اوہ جویں خوشی وچ اچھل پیا۔
"آہ ریڑھ 'تا ای۔ پرسوں سنتاں دے درشن کرن گئے ساں۔ گھڑے 'چ پرچیاں پا کے 'سودھن' دے فیصلے ہندے نے اوتھے۔ سنتاں نوں سن کے سواد آ گیا۔ اسے پلسیئے دی گھروالی آئی ساڈے ونہدیاں۔ ہتھ جوڑ جوڑ ترلے لوے۔ آکھے: میرے گھروالے دی جان بخشی کر دیو۔ اسدا کوئی قصور نہیں۔ ساڈا نکا نکا جیا جنت کی کرو۔" اسنے اپنا چھ-ستّ سال دا نیانا اگے کیتا اتے اوہ کمبدا ہویا سنتاں اگے ہتھ جوڑ کے آکھے، 'میرے ڈیڈی نوں نہ مارو۔' سنت کہندے، 'بیبی، تیرے گھروالے نے گھٹّ نہیں کیتی۔ جنھاں نال ہوئی ، اوہناں دے وی تاں ایڈے ایڈے نیانیں سن۔ نالے بیبی میں کی کرنا ہے! کرن والی سنگت ہے جاں گورو مہانراج۔"
مینوں اسدا خوش ہونا چنگا نہ لگا۔
"اس وچ خوش ہون والی کوئی گلّ نہیں۔ اک بندے دی جان گئی ہے۔ سنت اتے گورو تاں بخشن ہار ہندا ہے۔ تینوں ہتھ جوڑی کھلوتے اس چھوٹے منڈے تے ترس نہ آیا؟" میں آکھیا تاں اوہ گمبھیر ہو گیا۔ کہندا، "ترس تاں آیا سی بھا جی! پر جدوں اوہ چلی گئی تاں سنتاں کول بیٹھے بندے استے ہسن لگے ۔ اوہناں دے ہاسے وچ اوہ منڈا مینوں بھلّ ہی گیا سی۔"
"رتا سوچ! اس منڈے دی تھاں کتے توں ہندوں۔"
اس نے اچی ساری آکھیا، "او چھڈو بھا جی! ایویں اس منڈے دا چیتا نہ کراؤ۔"
"رمیش جی ایدھر آؤ! اک تاش دی بازی ہو جاوے۔" اسنے اپنے اک ہور چہیتے ادھیاپک نوں آواز دتی۔ اوہ میرے نال گلّ بات نوں ہور لمی نہیں سی کھچنا چاہندا۔ اصل وچ اس اندر ہتھ جوڑی کھلوتے منڈے دا درد جاگ پیا سی اتے اوہ اس درد دے روبرو نہیں سی ہونا چاہندا۔
اک دن میں پچھیا، "تیرے سنتاں کول علاقے دے سارے سمگلر اتے دس نمبریئے جا کے متھے ٹیکن لگے نے۔ ایہو جہیاں دی سنگت کیہو جہے چن چاڑھیگی، ایہہ وی کدی سوچئ؟"
اس دلیل دتی، "ایہو ہی تاں مار کھوری 'قوم' ہندے نے۔ اڑی تھڑی ویلے کم آؤن والے۔" اوہ ہسیا، "تسیں مینوں لا کے آکھدے او نہ! میں سبھ سمجھداں۔ بھا جی! جان دی بازی لا کے جے اساں چار پیسے کمائے نے تاں کسے دا کی کھوہ لئ؟ اس وچ ملک دا کی جاندے تے پولیس نوں کی تکلیف ہے! جہڑے پلسیئے سانوں تنگ کردے سن، اوہ ہن ساڈیاں بروہاں تے کھلوتے ہندے نے جی جی کردے۔"
اک دن اوہ بسّ وچوں کڈھ کے مارے ہندواں دی خبر 'تے خوش ہو رہا سی۔
"سنت کہندے نے دھوتی ٹوپی جمنا پار جاؤ جاں دوسرے پار"
میں اسدی نازک تھاں 'تے ہتھ رکھیا، "رمیش نوں وی پرلے پار کر دیوینگا؟"
رمیش اسدا بڑا سنیہی سی۔ اسدے چھوٹے موٹے کم خوش ہو کے کرن والا مدھر بھاشی جیوڑا، جہڑا لگدی واہے کسے دا وی دل نہیں سی دکھاؤنا چاہندا۔ سربجیت میری گلّ سن کے خاموش ہو گیا۔ پھر سوچ کے بولیا، "لؤ رمیش نوں کہڑا کجھ آکھو۔ اوہ تاں ساڈا ہیرا ہے۔"
"جہڑے مرے نے اوہ وی کسے دے ہیرے سن۔"
اوہ خاموش ہو گیا۔
سربجیت مینوں وکھ وکھ شکلاں وچ دس رہا سی۔
کاہن سنگھ دی پچھ دے اتر وچ میں ذہن 'تے زور پاؤن لگا تاں اک بری تے دکھدائی جھاکی من مستک 'تے چھا گئی۔ میرے ساہمنے سرہند نہر وچوں کڈھ کے لیاندی اسدی پھلی ہوئی لاش پئی سی۔ اوہ گھردیاں نال کسے گلوں خفا ہو گیا سی۔ کسے رشتے داری تے جان دا بہانہ لا کے گھروں چلا گیا اتے سرہند نہر وچ جا چھال ماری سی۔ اسدے ڈبّ جان دی خبر اسدی نوَ ویاہی پتنی نے آ کے دتی سی جسنوں اوہ اپنے نال لے کے گیا سی اتے اسنوں وی اپنے نال ہی خدکشی کرن لئی پریردا رہا سی۔ پر اسدے انکار کرن اتے اس ولوں سمجھاؤن دے لکھ یتناں دے باو جود سربجیت نے استوں اپنی بانہہ چھڈا کے نہر وچ چھال مار دتی سی۔ تیسرے دن ہرے جالے نال لبڑی اسدی گل چکی لاش لبھی سی۔ علاقے وچ ہاہاکار مچّ گئی سی۔
"کملا بھنگ دے بھاڑے جان گوا بیٹھا۔ گھراں وچ سو انی اکی ہو جاندی ہے۔" مینوں اسدی قہری موت دا ڈونگھا افسوس سی۔
"تہاڈے نال اوہدی منڈیاں نوں کبڈی کھڈواؤن توں جھڑپ ہوئی سی نہ اک وار؟" کاہن سنگھ نے اک وار پھر آکھیا۔
"اچھا! لے اوہ گلّ؟ اوہ تاں معمولی گلّ سی ۔ جھڑپ وی کوئی نہیں سی ہوئی۔ بسّ غصہ آیا سی مینوں وی اتے اوہنوں وی۔ پر اسیں اک دوجے نوں مونہوں کیہا کجھ نہیں سی۔" میرے چیتے وچ اک درش ابھریا۔
"اوہ تاں بڑی وڈی گلّ ہو چلی سی۔ میں جان بجھّ کے کدی تہانوں دسی نہیں سی۔" کاہن سنگھ نے رہسّ ہور ڈونگھا کر دتا۔
ہویا ایہہ کہ ٹورنامینٹ آؤن والے سن۔ سربجیت سکول لگدیاں ہی نانویں دسویں دے منڈیاں نوں پچھے میدان وچ لے جاندا اتے کبڈی کھڈاؤنی شروع کر دندا۔ ہور تماشبین منڈے وی گراؤنڈ دے آسے پاسے جا بیٹھدے۔ وڈیاں جماعتاں ویہلیاں ورگیاں ہو جاندیاں۔ اوہ ادھی چھٹی تکّ کبڈی کھڈاؤندا رہندا۔ دسویں جماعت وچ میرا پنجواں پیریئڈ لگدا سی۔ جدوں میں جماعت وچ جاندا، ادھی جماعت خالی ہندی۔ پچھناں تاں پتہ لگنا کہ کجھ منڈے کبڈی کھیڈن اتے کجھ اوہناں نال ویکھن گئے ہن۔ مینوں استرھاں بچیاں دی پڑھائی خراب کرنا چنگا نہیں سی لگدا۔ کجھ دن ایہہ سلسلہ چلدا رہا۔ میں کبڈی والیاں منڈیاں نوں کیہا کہ کبڈی کھیڈن والے تاں بھاویں کھیڈدے رہن پر سربجیت نوں آکھؤ تماشبیناں نوں تاں کلاس وچ بھیج دیا کرے۔ اگلے دن میری کلاس پھر وہلی سی۔ آکھے دا کوئی اثر نہیں سی ہویا۔ میرے پچھن تے پتہ لگا کہ سربجیت نوں جدوں منڈیاں نے میرا سنیہاں دتا تاں اس آکھیا سی، 'اوئے بیٹھو تسیں ۔ میرے ہندیاں تہانوں کوئی کجھ نہیں آکھدا۔'
مینوں اسدے اس جواب وچوں 'تہانوں کوئی کجھ نہیں آکھدا" دی تھاں 'تہانوں کوئی کجھ نہیں آکھ سکدا' دی گندھ آئی۔ ایہناں شبداں وچ تاں اک ونگار سی!
مینوں سربجیت دی ایہہ گلّ چنگی نہ لگی۔ پر میں اسنوں کجھ نہ آکھیا۔ میری جٹّ-ہؤمیں وی جاگ پئی سی۔ پہلے دن تاں میں صرف تماشبیناں نوں ہی کلاس وچ آؤن لئی ہی سنیہاں بھیجیا سی پر اگلے دن میں اپنی جماعت دے کبڈی والے منڈیاں نوں کیہا کہ کبڈی کھیڈن لئی چار پیریئڈ بہت ہندے ہن۔ اس لئی اوہ اگلے دن میرے پیریئڈ وچ کلاس وچ ہر حالت وچ حاضر ہونے چاہیدے ہن۔ پر اگلے دن پھر حالت پہلاں والی ہی سی۔ منڈیاں نے میرا سنیہاں سربجیت تکّ پہنچا دتا سی۔ پر اسنے پھر کیہا سی، "اوئے جدوں میں آکھداں، کجھ نہیں ہندا۔ گھبراؤ نہ،کھیڈو تسیں۔"
پتہ مینوں وی لگّ گیا۔ اسیں اندروں اندر تن گئے ساں۔ اگلے دن جدوں میرے پیریئڈ دی گھنٹی کھڑکی، میں کلاس وچ گیا تا پہلاں والا حالَ۔ کجھ بھلیمانس اتے ڈراکل منڈے ہی کلاس وچ حاضر سن۔ باقی ساری جماعت گراؤنڈ وچ ہی سی۔ میں اسے ویلے گراؤنڈ ولّ تر پیا۔ سارے میرے ولّ ویکھن لگے۔
"تہانوں میں کی آکھیا سی اوئے! تسیں کلاس وچ کیوں نہیں آئے؟"
منڈے کھیڈنا چھڈّ کے میرے ولّ ویکھن لگے۔
کبڈی ویکھ رہے تماشبین منڈیاں نوں میں دبکایا کہ اوہ آپو اپنی کلاس وچ جان، اوتھے بیٹھن دا اوہناں دا کوئی کم نہیں۔ سربجیت دس گز دی وتھّ 'تے گراؤنڈ دے دوجے سرے 'تے کھلوتا سی۔ میں پوری کرڑائی نال آکھیا، "جہڑے دسویں دے منڈے نے، چپّ چاپ بندے دے پتّ بن کے باہر آ جاؤ اتے منہ ہتھ دھو کے کلاس وچ چلو۔ میں تہانوں کل ہی کہہ دتا سی کہ اس ویلے تہانوں کلاس وچ ہونا چاہیدا ہے۔"
منڈے کدی میرے ولّ ویکھدے۔ کدی سربجیت ولّ۔
"بٹر بٹر کی ونہدے او۔ میری گلّ نہیں سنی۔ چل اوئے پگیا توں۔ توں وی پا کپڑے اوئے سینڈھی۔" میں واری واری ناں لے کے بلاؤنا شروع کیتا تاں میرے بولاں وچلی کرڑائی ویکھ کے اوہناں کپڑے چکے اتے نلکے ولّ تر پئے۔
سربجیت کھلوتا مچھاں تے ہتھ پھیر رہا سی۔ سانولے متھے اتے ابھریاں پسینے دیاں بونداں اوہدیاں تیوڑیاں وچ گھل گئیاں سن۔ پر نہ اسنے کوئی بول میرے نال سانجھا کیتا تے نہ میں۔ منڈیاں نوں اگے ہکّ کے میں کلاس وچ لے آیا۔
اگلے دن درشن ہراں نے سانوں دوواں نوں سمجھا بجھا کے ساڈے ہتھ ملوا دتے۔
اسنوں کیہا، "سندھو صاحب تیرے وڈے بھرا سن۔ توں رکئیسٹ کرنی سی، ایہناں تینوں کی آکھنا سی منڈیاں توں۔ اگے کہڑیاں روز ساریاں کلاساں لگدیاں نے! ٹورنامینٹ تکّ ایہناں دی وی کلاس نہ لگدی تاں کی فرق پینا سی!"
مینوں کیہا، "تہاڈا چھوٹا ویر سی۔ تسیں آپ اسنوں سمجھا بجھا لینا سی۔ اہنے کہڑا تہاڈا کیہا کدی موڑیا ہے۔ اینی عزت کردا ہے تہاڈی۔ منڈیاں 'چ جا کے کہن نال ایہہ اپنی بے عزتی منّ گیا ہے۔"
"تہاڈے کہن موجب اسیں کویں کردے؟ اکثر دوویں سندھو جٹّ جو ہوئے۔ مچھّ تاں سدھی رکھنی ہوئی نہ؟ کیوں سربجیت؟" میں حسب مامول مچھاں 'تے ہتھ پھیر رہے سربجیت نوں کیہا۔ اوہ کھڑکھڑا کے ہسیا۔
"بھا جی! گلّ تہاڈی ٹھیک ہے۔ مصلیٰ صرف مچھّ دا ہی سی۔"
کسے نے ہاسے نال کیہا، " ہن دوویں جنے مچھاں نیوینیاں کر لوو۔"
سربجیت کرسی توں اٹھیا اتے آ کے مینوں جفی پا لئی۔ میں اسنوں چھوٹے بھرا وانگ گل نوں لا لیا۔
کاہن سنگھ نے میری گلّ سنن توں بعد جو دسیا اوہ سن کے تاں میرے لونئیں کنڈے کھڑے ہو گئے۔
اس ولوں دسی گلّ دا سار سنکھیپ اس پرکار ہے:
جس دن اسدا میرے نال ایہہ جھگڑا ہویا تاں اوہ بڑے غصے وچ سی۔ سارے منڈیاں تے ماسٹراں وچ اسدی 'بلے! بلے!' سی۔ پر اج اسنوں لگدا سی جویں منڈے اسدی بہادری، سرداری اتے کھڑی مچھّ اتے ہسّ رہے ہون۔ اسنے تاں ایہہ پربھاو بنایا ہویا سی کہ کوئی اس اگے 'کھنگھ' نہیں سکدا۔ پر ایہہ کی ہو گیا سی! اسدا اندر مچّ مچّ جاندا۔
اسے رات قدرتی اوہناں دے گھر 'کھاڑکو' آ گئے۔ آؤندے ہی رہندے سن۔ ایہہ اوہناں دی پیسے دھیلے اتے روٹی پانی ولوں 'سیوا' کردے سن۔ اوہناں دی اس علاقے وچ وڈی دھر سن۔ اس رات روٹی پانی کھواؤن توں بعد جدوں سربجیت اوہناں واسطے دودھ دا جگّ لے کے گیا تاں اوہناں نے ایویں گلاں گلاں وچ آکھیا، "ماسٹر جی، کتے کوئی ماسٹر موسٹر جاں ہور بندہ کبندا تہانوں جاپدا ہووے کہ اڑدا ہے، آپاں نوں دسو، جھاڑ دیانگے۔" سربجیت دے اندر بلدیاں سویر والیاں لاٹاں مدھم نہیں سن ہوئیاں۔ اسنے کیہا، "ہے ساڈے اک ماسٹر۔ کامریڈ اے۔ لیکھک اے۔ سنتاں دے خلاف بڑا بولدا رہندا۔ سنگھاں نوں وی قاتلاں اتے ڈاکواں دے ٹولے آکھدا اے۔ میں تاں بڑا سمجھایا پر اوہ باز نہیں آؤندا۔ اج ایسے گلوں میرے نال کھہبڑ پیا۔ میں آکھیا کہ میں اپنے ساہمنے تینوں سنتاں مہانپرکھاں نوں دربچن نہیں بولن دینا۔ ہٹے ای نہ۔ میں تاں پا لیا پھر گلمیں نوں ہتھ۔ پورا پنتھ دوکھی ہے۔"
اوہناں نے ناں پتہ اتے سارا ویروا پچھیا۔ اس دسّ دتا۔ اوہناں دے آگوُ نے کیہا، "ماسٹر جی، چنتا نہ کرو۔ دو دناں 'چ سارا ٹبر گڈی چاڑھ کے پھر آوانگے تہاڈے کول دودھ دے گپھے لاؤن لئی۔"
اگلے دن سویرے آؤندیاں ہی سربجیت نے درشن نوں اڈّ کرکے ساری گلّ دسّ دتی۔
"بہتا کھبی خان بندے نہ! پتّ نوں لگّ جو پتہ، اک ادھے دن 'چ۔" اسدا غصہ اجے وی حلقہ نہیں سی ہویا۔
درشن نے کیہا، "سربجیت ، ایہہ توں بہت ماڑی کیتی۔ تینوں انج نہیں سی کرنا چاہیدا۔"
کاہن سنگھ دسّ رہا سی،" پہلاں تہاڈی صلاح صفائی کروائی اتے پھر بناں کسے نوں دسیاں درشن نے اوسے ویلے کسے ادھیاپک دا سکوٹر منگیا اتے سدھا میرے کول میرے سکولے آ وجا۔ اوہنوں تہاڈے اتے میرے رشتے دا علم سی۔ مینوں کہندا، سربجیت نے آہ لوہڑا مارئ۔ تہاڈی اوہ بڑی عزت کردے۔ اوہنوں آکھو کہ سنگھاں نوں چھیتی توں چھیتی لبھّ کے بھانا ورتنوں روک لوے۔ گلّ سن کے تاں میرے وی پسینے چھٹّ گئے۔ میں وی گھبرا گیا۔ اسیں سربجیت نوں سکولوں آؤندے نوں راہ وچ جھبال دے بسّ اڈے 'تے ہی جا گھیریا۔ اوہ ڈاڈھا شرمندہ سی۔ کہندا، ساڈی تاں صلاح صفائی وی ہو گئی آ۔ پر ہن چھٹے تیر دا کی بنے! اوہ وی ساڈے جناں ہی چنتاتر سی سگوں ساڈے توں وی ودھ۔ لؤ جی، اسیں 'سنگھاں' دے اک توں دوجے اڈے دا پتہ کردے لگاتار تنّ دن ساہ نہ لیا۔ شاید تہانوں چیتے ہووے، تہاڈے نال صلاح صفائی والے دن توں پچھوں تنّ دن سربجیت اتے درشن سکول نہیں سن گئے۔ تیسری رات اسیں اوہناں نوں گگوبوہے پنڈ وچ اک بہک تے جا لبھیا۔ اسیں سوچ ہی رہے ساں کہ ایہناں نال ساری گلّ کویں شروع کریئے۔ میں دوویں ہتھ جوڑ کے کیہا، "جی جی بینتی ہے۔" اوہناں دا جتھیدار وچوں ہی ٹوک کے کہندا، "ماسٹر جی نوں ساڈے تے یقین نہیں لگدا۔ ماسٹر جی کل رات نوں تہاڈے من دی مراد پوری ہو جاؤ اتے اوہ پنتھ دوکھی سمیت پریوار نرکاں وچ پہنچ جاؤ۔ ایہہ دو دن وی تاں لگّ گئے کہ اسیں اوہدے ٹکانے دا پورا پتہ لاؤندے رہے آں۔ نہیں اعتبار تاں سنوں۔ اصل وچ اوہناں دا گھر بازار وچ ہون کرکے سویرے تاں اوتھے سی آر پی پھردی رہندی ہے۔ ایہہ کم رات نوں ہون والا ہے۔ اکلے دی گلّ ہندی تاں اسیں سکولے جا کے ہی سودھ دینا سی پر سنے ٹبر رات نوں گھرے ہی 'گڑ گڑ' ہوؤُ۔ جے ساڈے 'تے نہیں یقین تاں اگے سنوں، اوہناں دے گھر دی ساہمنی اتے پاسے دی بازار والی باہی توں ٹپّ کے گھر اندر جایا جا سکدا ہے۔ ادھر کندھاں مساں دس دس فٹّ ہی اچیاں نے۔اوہ سارا ٹبر باہر ویہڑے وچ پکھا لا کے سوندے نے۔ ہن ہے کوئی بے اعتباری؟ کل نوں ایہہ کم ہویا لؤ۔ ہن ہور سیوا دسو۔" اوہ خوفناک ہاسہ ہسیا۔"
" اسیں سیوا کی دسنی سی۔ ترلا پایا ساریاں دوویں ہتھ جوڑ کے کہ بابا جی غلطی نال آکھیا گیا۔ ماڑے جہے آپسی جھگڑے کرکے ایہنوں غصہ سی۔ تسیں بخش دیو۔ اس ماسٹر وچارے دا کوئی قصور نہیں۔ اوہ کہندا، 'اوہ سنتاں نوں ابا طبع بولدا ہے۔ کامریڈ آ ۔ کامریڈ نوں تاں اساں ہن نہیں چھڈنا۔' اسیں ہتھ جوڑے۔ سربجیت نے کیہا ، 'بابا جی میتھوں ہی غصے وچ بھلّ ہو گئی۔ کامریڈ کومریڈ کوئی نہیں وچارا! اوہ تاں ہیرا بندہ ہے۔ ہتھ بنھ کے بینتی ہے کہ بھانا نہ ورتائیو۔" اوہنوں اینا نمر اتے نموجھونا ویکھ کے 'بابا' ہسّ پیا۔ کہندا، "سنگھ ارداس کر کے مڑدے تاں نہیں ہندے پر جے ایہہ سنگت دا حکم ہے تاں منّ لیندے آں۔ پر اک گلّ ہے اس بندے 'چ قصر ضرور ہوویگی، تہاڈا من ہی پگھل گیا لگدے۔ موم بنیاں نہیں سرنا ہن۔ سٹیل بننا پؤُ۔ ہن تسیں اسنوں بچاؤن لئی اسدی شاہدی بھردے او۔"
کاہن سنگھ برتانت ختم کرکے چپّ کر گیا پر میرے اندر کناں چر ڈگدے پہاڑاں دا کھڑاک آؤندا رہا۔ جے بھلا اوہ اگلی رات تکّ وی اوہناں نوں نہ لبھدے! زندگی اتے موت وچ کناں معمولی فرق ہے! صرف اک رات دے فاصلے تے میری زندگی اتے موت کھلوتیاں سن۔ اوہناں وچوں کوئی وی مینوں مل سکدی سی۔ مینوں زندگی مل گئی۔
پھر مینوں خیال آیا کہ استرھاں دے کنے 'پنتھ دوکھی' آپسی دشمنیاں والیاں نے مروائے ہونگے!
میں اداس ہو گیا۔ میرے مونہوں سہج سبھاوک نکلیا، "ہیرا بندہ تاں کاہن سہاں توں ہیں ہی۔ پر سوچیئے تاں اصلی ہیرا بندہ درشن سنگھ سی، جہڑا تیرے ولّ نہ تردا تاں اج میں تیرے ساہمنے نہیں سی بیٹھا ہونا۔ اسدی ایہہ وی وڈیائی ویکھ کہ سربجیت دی موت توں بعد، میرے جالندھر آؤن تکّ اوہ کئی سال میرے نال پڑھاؤندا رہا پر اسنے مینوں کدی نہیں دسیا اتے جتایا کہ اسدی اتے پھر تیری پہل قدمی نال کویں میری جان بچی۔"
کاہن سنگھ نے حامی بھری۔ پھر اسیں درشن سنگھ دے درد وچ بھجّ گئے ، جہڑا کجھ سال ہوئے ،کسے سڑک درگھٹنا وچ ماریا گیا سی، پچھے نکا نکا جیا جنت کرلاؤندا چھڈّ کے۔
کاہن سنگھ میرے ساہمنے بیٹھا سی اتے میں انتر دھیان ہو کے ایہناں ہیرے بندیاں نوں نتمستک ساں۔
