اک رنگ-سہکدا دل گربخش سنگھ پریتلڑی
(اک رنگ-سہکدا دل دی نائکہ الزبیتھ مینزز، 1923 دے اخیر وچ بادِ-نسیم دے کسے پھرنتو جھونکے وانگ میری زندگی وچ آئی تے چلی گئی ۔ پھیر 1940 وچ اوہدی تار آئی کہ اوہ سخت بیمار ہے ۔ مڑ کوئی خبر نہ آئی ۔ ایہی جاپیا کہ اوہ میری دنیاں چھڈّ گئی ہے ۔ پر دسمبر 1967 وچ اچانک اوہدا شبھ-اچھا کارڈ آیا جدھے لفظ سن:
میرے پیارے گربخش-
کی میں تینوں یاد ہاں-ایٹلانٹک ساگر اتے ساڈا سفر ؟
میں انیکاں وار تیریاں سوہنیاں آکھیاں یاد کردی ہاں ۔
اتی مربان خواہشاں نال، تیری
بیٹی
بیٹی (بیتھ، الزبیتھ، الزی) ول میری حسرت:
میری پیاری بیٹی،
کیڈی وڈی حیرانی تے اڈی وڈی حسرت ! او بیٹی ! توں جیؤندی ہیں تے توں کہندی ہیں کہ توں مینوں کئی وار یاد کردی ہیں ! پر کیوں – کیوں – بیٹیئے، توں مینوں اینا چر نہیں لکھیا ؟ کدے لکھیا ہندو ای – تینوں نہیں پتہ پھیر کی ہندا ؟ میں 21 توں 25 ستمبر، 1967 نوں تیرے شہر ٹورانٹو وچ پھر رہا ساں ۔ کی پتہ، نال دی سڑک اتے ہی تیرا گھر سی ! او، بیٹی، اک سورگ توں توں مینوں وانجھیاں رکھیا !
نگھیاں یاداں نال، تیرا
گربخش سنگھ)
ستیں دنیں ساڈا جہاز لندن پہنچنا سی۔
پہلے تنّ دن تاں جہاز دے مسافراں نوں نویاں یاریاں دی کاہل سی۔ کئی مسافر جہاز دے سفر کولوں انوکھے پریت-تجربیاں دی آس رکھدے ہن۔ دھرتی دے کنڈھے توں دور، نقطہ چینی اکھاں توں پرھے، سمندر دی جھولدی ہکّ اتے کئی نوینتا تانگھدے دلاں وچّ اوہناں دی ہڈیں رچی پری-کہانی دھڑک پیندی ہے۔ ہر کوئی اک دوجے دیاں اکھاں وچّ مسکرا کے تکدا ہے؛ بھنی بھنی سگندھ وانگ اک قلی جہی شبھ-اچھا سارے جہاز وچّ کھلری محسوس ہندی ہے۔ جہاز دا عملہ وی، کی کپتان تے کی قلی، ایس پریت-ڈھونڈ وچّ شامل ہندا ہے۔ کی پتہ، ایہہ سفر کسے دی پریت-کھیڈ پگا دیوے، کسے اکھوں پروانگی لشکا دیوے، کئی پتیاں پتنیاں نوں پرسپر رضامندی نال میں وکھو-وکھو معصوم جہے پریت-تجربے کردیاں ویکھیا۔ پر پریم-دیوَ بھاویں ماردا بالاں وانگ آلیاں بھولیاں ہی ہے، پر وچوں بڑا پیڈا ہندا ہے، جہڑیاں یاریاں ایہہ لواندا چھیتی چھیتی ہے، اوہ ڈھلیاں وی چھیتی ہی پوا دندا ہے۔
چوتھے دن مینوں جاپیا کہ پریتاں وچّ پہلاں ورگی سرگرمی نہیں سی رہی، دھرتی دیاں چنتاواں توں دور تردے جان دا چن گھٹدا جا رہا سی۔ دھرتی دا دوجا کنڈھا نیڑے آؤندا دس رہا سی، ایس کنڈھے اتے اوہو پرانیاں چنتاواں تے نقطہ چینیاں اوہناں نوں اگوں والی لین آئیاں ہونگیاں۔ بندرگاہ اتے آئے اپنے پتیاں پتنیاں دیاں شکلاں اکھاں ساہمنے پھرن لگّ پئیاں۔نویاں پریتاں دی لالی فکی پے گئی، نگھّ گھٹ گیا، جس تقدیر کولوں اینے دن اک سکھاویں جہی بیوستگی مل گئی سی، اوہو تقدیر اپنے لہنیاں-دینیاں دی بودی چھجی وحی پھولدی، جھاتیاں ماردی دسن لگّ پئی۔
اج تک میری واقف صرف اکو مشنری بھین ہی بنی سی، اوس نے یسوع مسیح دا جھنڈا نواں ہی چکیا سی، تے وشواس دے سورگی ہلارے وچّ ہون کرکے پریت-تجربیاں لئی اوہدی بھکھ مچی نہیں سی۔ اوہ صرف میرے نال ہی لائبریری وچّ اک ادھا گھنٹہ گلاں کر لیندی جاں کدے چار چکر ڈیکّ اتے میرے جاں اک نوجوان کینیڈیئن استری نال لا لیندی سی۔
پر ہن ہور اکھاں نے وی میرے ول تکنا شروع کر دتا۔ میں دستار تے داڑھی کرکے بزرگ ہندوستانی دسدا ساں۔ میرے دیس دے ہمالیا پربت دے رشیاں دیاں کہانیاں کئیاں نے پڑھیاں ہوئیاں سن؛ پر رشیاں بارے اوہناں دا گیان اینا ہی سی کہ اوہ ہونی دے لیکھ پڑھ سکدے ہن۔ کیڈی بھکھ سی سبھناں وچّ اپنا بھوکھ جانن دی۔
مینوں صاف ہو گیا کہ بھاویں ایہہ لوک میرے دیش دے لوکاں نالوں کنے ہی امیر سن، پر اوہناں نالوں ودھیرے سنتشٹ نہیں سن۔ اوہناں دا دل ورتمان نوں تاں مسافری جہی ہی سمجھدا ہے، نہ اوہدے لئی سوار کے کپڑے پاندا، نہ چجّ نال اوہدے وچّ ٹکانا کردا ہے؛ ہمیشاں اوہ بھوکھ دے کسے سورگ لئی اڈوں اڈوں کردا رہندا ہے۔
کی مرد، تے کی استریاں، کی بڈھے تے کی جوان، سبھو میرے ہتھ وچّ اپنا ہتھ لیا پھڑاندے، تے کدے مسکرا کے، کدے ترلا کر کے، تے کدے بیچارگی دی مورت بن کے، "نہ-نہ'' کردے میرے کولوں کجھ نہ کجھ اکھوا ہی لیندے۔
اتسک اکھاں کنا کجھ آپے ہی دسّ دیندیاں ہن، تے اوہناں دے دل دی گلّ دسّ دینا کوئی انتر-یامتا نہیں ہندی، تاں وی میں پورب دا اک سیانا آدمی سمجھیا جان لگّ پیا۔
کئیاں نوں اپنی تقدیر دی کتاب دا ورقہ پھولن دا جھسّ کئی واری آ پیندا، تے میں اوہناں نوں ہر طرحاں یقین دواؤنا چاہندا کہ میں ایس ودیا توں بلکلّ کورا ہاں، پر اوہ ایہنوں میری نرمتا سمجھ کے اپنا ہتھ میرے ہتھ وچوں اونا چر نہ کڈھدے جنا چر ہار کے میں کسے نوں عشقَ تے کسے نوں دھن دا ہرا راگ نہ سنا دیندا۔
ہن کجھ چر توں میں آپ تانگھن لگّ پیا ساں کہ کوئی اوس کینیڈیئن کڑی نوں، جس نوں کدے کدے میں مشنری بھین دے ساتھ وچّ ڈٹھا سی، جا آکھے کہ میں پورا پہتا ہویا جوتشی ہاں۔
ایہہ کڑی بہتا اکلی ہی پھردی جاں جنگلے نال کھلوتی، میں ویکھدا ساں۔ کولوں لنگھدی جاندی شبھ-اچھا تاں اوہ ضرور مسکرا چھڈدی سی-پر اپنا ہتھ اوہ مینوں نہیں سی وکھاندی؟
دل وچّ آنہدا ساں، 'بھاویں جوتشی میں ہاں نہیں، ایہہ کڑی جے مینوں ہتھ وکھائی تاں کئی سچیاں ایہنوں میں دسّ سکاں۔'
اوہدے ہیٹھاں ول کنڈلاندے بلھاں، اوہدیاں سوچدیاں اکھاں، اوہدا آدمیاں کولوں سنکوچ، تے ایہناں گلاں دے باو جود پوشاک ولوں بے دھیانی کوئی نہ-اوہ بڑے پھبدے کپڑے پان والیاں کڑیاں 'چوں سی-میں کنا کجھ اوہدا چنگی طرحاں پڑھ لیا ہویا سی۔ …. پر اوہ مینوں کوئی موقع دیندی ہی نہیں سی۔
اک شام اوہ مشنری ساتھن نال کھلوتی سورج است ہندا ویکھ رہی سی، تے کہہ رہی سی، "کیڈا سوہنا سورج-است! ''
تے مشنری کڑی نے جواب دتا، "ایدوں وی سوہنا چن ہنے سمندر وچوں چڑھیگا۔''
میرے کولوں رہا نہ گیا، میں مشنری کڑی نوں شبھ-شام مسکرا کے آکھیا، "مینوں معاف کر دینا پر ایہہ لفظ تاں میرے نے جہڑے تساں ہنے بولے نے۔ ''
مشنری کڑی نے خوش ہو کے میرا پریچے کینیڈیئن کڑی نال کرایا، "مسٹر سنگھ-پورب دا سیانا آدمی! مس الزبیتھ مینزی۔''
کینیڈیئن کڑی نے بولے بناں مینوں ہتھ دتا، پر اوہدیاں اکھاں وچّ شبھ-اچھا گجھی نہیں سی۔
"میں سمجھدا ہاں، سیانے ایہہ نے، جنہاں پچھان لئ کہ میں سیانا کوئی نہیں،''
اوہنوں میں بولن لئی ونگاریا۔
"ایس لئی کہ میں تہانوں اپنا ہتھ نہیں وکھایا؟ '' اوس ذرا چونک کے پچھیا۔
"ہاں، مس مینزی۔''
"تہاڈی سیانپ اتے مینوں شنکا کدے نہیں ہویا-صرف میرا اپنے بھوکھ وچّ یقین اڈّ گیا ہے-میرا بھوکھ ہی کوئی نہیں-'' اسنے ساڈے ولوں منہ بھوا کے دور سمندر ولّ ویکھدیاں آکھیا۔
"بھوکھ وچّ یقین ہووے بھاویں نہ ہووے، بھوکھ ہر کسے دا ہندا ہے-ہور کسے دا بھوکھ میں بھاویں ٹھیک نہ پڑھ سکیا ہوواں، تہاڈا میں بلکلّ ٹھیک پڑھ سکدا ہاں-جیں تسیں مینوں ہتھ وکھاؤ۔''
سمندر وچوں نکلدے چن دیاں رشماں اوہدے متھے دے کنڈلاں اتے پئیاں۔
"سچ کہندے ہو؟'' اوہدے بلھاں دے کنڈل اچے ہو گئے سن۔
"عظمہ لوو۔'' میں کامل جوتشی دے بھروسے نال آکھیا۔
"چنگا، کھانے دے بعد-اپرلے ڈیکّ اتے-آؤگے نہ؟''
تے میں ویکھیا اوہ جان لئی بڑی کاہلی سی۔
کھان-کمرے وچّ جدوں اوہ آئی تاں اس نے پوشاک وٹائی ہوئی تے اپنے دوآلے ہر چیز ولّ پرتکھ دھیان دتا ہویا سی۔
اوہ ہور میز اتے بیٹھیا کردی سی۔ میں اپنا کھانا مکا کے، وڈا کوٹ پا کے اپرلے ڈیکّ اتے جنگلے نال جا کھلوتا۔
اک انوکھا ہی چین ہر پاسے کھلریا ہویا سی، سبھ کجھ تردا ہون دے باو جود اڈول سی۔ پون وگ رہی سی، جہاز تر رہا سی، سمندر لہرا رہا سی، چن اچا چڑھ رہا سی-پر خاموش چٹی رات دی تال وچّ ساہ لیندی سمندر دی ہکّ اتے میں اننت دی اہل بھال بنیاں کھلوتا ساں۔
ڈیکّ اتے آؤندیاں میں کئی واری بھوں کے تکیا کہ کتے مس مینزی آؤاندی ہووے، پر بیکنار سمندر دی وشال ہکّ اتے اپنے جہاز دے اکلم-کلیاں، اک چاننے ٹمکڑے وانگ، نچدے ترے جان دی بہادر جھاتی نے میرا سارا دھیان ملّ لیا سی۔
میں چن ول ویکھیا، اوہ وی اپنیاں چاندی-مسکاناں نال جیوں ایس بہادری دی داد دے رہا سی۔
مینوں پتہ ہی نہ لگا کہ کدوں مش مینزی میرے پاسے نال آ کھڑوتی سی۔
"تہانوں ایہہ جھاتی بڑی پیاری لگی جاپدی ہے؟'' اس مینوں اپنا پتہ دین لئی آکھیا۔
"آہ! مس مینزی-تسیں ضرور مینوں معاف کر دینا-پل بھر لئی سچ مچّ میں آپا بھلّ گیا ساں،'' میں شرما کے آکھیا۔
"جے تسیں مینوں مس مینزی نہ آکھو؟ ''
"جو تہانوں چنگا لگے، میں آکھاگاں۔'' میری خوشی پرتکھ سی۔
"جے تسیں مینوں ایلزی آکھ سکو؟ تہاڈے لئی وی ایہہ سخالا ہو جائیگا۔''
"سکھالا ہی نہیں، کاویانا وی لگیگا۔ ایلزی-ایلزی!''
"تہانوں تاں کلم-کلے ایس جہاز دی جھاتی کاویانا لگی ہے-پر مینوں تاں نہ ایہدے تے نہ اپنے ناں وچّ کوئی کویتا لبھّ سکی ہے۔ …. . جہو جیہا ایہہ جہاز تہو جہی میں-ایہہ ہن تردا جا رہا ہے- ایہدے دور نیڑے ایہدا کوئی محرم نہیں، ایہدے دل دے تھلے کوئی زخم ہو جائے-ایہدے پاٹے دل دا کسے کول دارو نہیں، جہڑی ہکّ سمندر دی ایس ویلے ایہنوں چمی چکی جا رہی ہے، بے-مروتّ اوہ پاٹ پئیگی تے اوہدے وچّ ایہہ گڑوند ہو جائیگا۔ …. . چار خالی بلبلیاں دے چھٹ کوئی ہنجھو ایہدی قبر اتے کسے وگانا نہیں۔ چترفیں پانیؤ پانی پھر جائیگا-ایہدا نکا جیہا ناں تے اودوں وی نکا ایہدا نشان مٹا کے، اتھاہ سمندر ایہدے اتے سدا ٹھاٹھاں ماردا رہے گا۔ …. ''
تے میریاں اکھاں اگوں اوہ نچدا بہادر ٹمکڑا الوپ ہو گیا۔ میں جنگلے نالوں ہٹ کھلو کے، بن ہنجھوآں روندیاں اکھاں دے جوڑے وچّ جھاک رہا ساں۔
میں ایلزی دا ہتھ پھڑ لیا۔ بڑا ٹھنڈھا ہتھ سی۔
میں ویکھیا ایلزی دے اوورکوٹ نوں جیب نہیں سن۔ اوہدا ہتھ میں اپنی جیب وچ پا لیا۔
"دوجا ہتھ وی، ایلزی، تسیں اپنے کوٹ دا بٹن کھولھ کے اندر کر لوو، سچینمچیں ایہہ جھاتی ایڈی سوہنی نہیں، جیڈی ایہہ ٹھنڈھی-ٹھار ہے-تے آؤ اس لمپ کول چھائے ہیٹھاں ڈٹھے بینچ اتے جا بہیئے!''
کنا ہی چر اتھے بیٹھے اسیں گلاں کردے رہے۔ ایلزی نے اوہدا ہتھ ویکھنا مینوں یاد کرایا۔ اوہدے ورگی سرل کڑی دے اندرلے دل نوں ستنتر کرن والیاں چار گلاں کہہ لینیاں ایڈی وڈی کوئی رازدانی نہیں سی۔ جدھے نال تہاڈے دل دی ساری ہمردردی ہووے، اوہدے دل دا جہڑا پاسہ تسیں چاہو ویکھ سکدے ہو۔
اوہ اک درمیانے درزے دے امیر ماپیاں دی سبھ توں چھوٹی بچی سی۔ چھوٹے ہندیاں ہی ماپے مر گئے۔ پر آکھیا جاندا سی، وصیت وچّ اوہ اوہدے لئی چوکھا دھن چھڈّ گئے سن، پتہ ایس وصیت دا اوہدے وڈے بھین بھرا نوں ہی سی۔
جوان ہون اتے دو لڑکیاں نے واری-واری ایلزی نوں پیار کیتا۔ پر اوہناں دا پیار، جاپدے وصیت وچلی آس نال ہی سی۔ جدوں پتہ لگا کہ ایلزی ایڈی امیر نہیں سی جیڈی خیال کیتی جاندی سی، تاں ایلزی دا دل توڑ کے سٹّ گئے۔
ایلزی بڑے بریک جذبیاں والی کڑی سی۔ اس نوں بڑا دکھ ہویا۔ اس نے اپنی جائداد بھین-بھرا دے حق وچّ چھڈّ کے سدا کنواری اک سیوک ڈاکٹر بن جان دا فیصلہ کر لیا، تے اوہ لندن وچّ رہِ رہی اپنی بھین نوں اپنا فیصلہ دسن جا رہی سی۔
"پر، ایلزی دے اندر اک رنگ-سہکدا دل سی، ٹٹا ٹٹا وی پرسنسا ول کنّ لائی رکھدا سی، ایسے لئی اوہ کپڑیاں ول بڑا دھیان دیندی سی۔ بھاویں دوجیاں دیاں اکھاں وچّ کھل کے تکن دا ہیا اوہدا اڈّ گیا سی، پر اوہناں اکھاں وچّ چنگیاں لگدے رہن دی بھکھ اوہدی نہیں سی مٹی۔
"پر، ایلزی تہاڈے ہتھ دیاں لکیراں ویاہ دسدیاں ہن۔''
میں اپنے بوجھے وچّ دھڑکدے اوہدے ہتھ نوں کڈھ کے، اوہدی ریشمی تلی اتے انگلی پھیری، ہیٹھاں پھیری، اتانہ ول پھیری، تے اوہدا دوجا ہتھ پھڑ کے میں اپنی جیب وچّ پا لیا۔
ایلزی میرے منہ ول تکن لگّ پئی۔"جے میری مرضی ویاہ لئی نہ وی رہی ہووے-تاں وی؟ '' اس مسکرا کے پچھیا۔
"مرضی کوئی پتھر-لکیر نہیں ہندی-جذبیاں دا پنگھرا ہی ہندا ہے۔ ہونی جہو جہے قول کٹورے وچّ اوہنوں پا لوے، اوہو جہی ایہدی شکل ہو جاندی ہے۔ …. تہاڈے ورگا ہتھ انپھڑیا رہن لئی نہیں بنیا ہندا۔''
اوہدے دوویں ہتھ میں اپنے ہتھاں وچّ لے لئے، تے اوہناں اتے جویں کوئی قصبی جوتشی رہسّ جھاڑدا ہے، میں اپنے پوٹے نال پنج ٹھوکراں لائیاں، دو ہولیاں تے تنّ ذرا اودوں زور دیاں۔
اس سمجھیا ایہہ میرا جادو-ہنر سی، پر سی ایہہ نرول میرا سادہ جیہا پیار-ہنر، تے ایلزی دے اندروں ستا کجھ جاگ پیا-کوئی بجلی انگ انگ وچوں دھڑک گئی۔
"تساں کی کر دتی مینوں-ہور دی ہور ہو گئی ہاں، ایس جہاز دی اکلّ ورگی کھوہ ہن میرے وچّ اکی نہیں رہی۔ …. آہ- ہن انروئی میں نہیں مر جاوانگی-سمیاں دا بے لحاظ سمندر میرا نامو-نشان اپنیاں ٹھاٹھاں ہیٹھ نیست نہیں کر سکیگا۔
…. تسیں تاں مینوں یاد رکھوگے، کدے میں تہانوں ملی ساں۔
اوہدے ہتھ میں بلھاں نال لا لئے۔
"میری نکی یاد نالوں وی کوئی وڈیری پریت تہانوں ملیگی-ایہہ دل تہاڈا کسے چنگی ہکّ نوں ضرور رنگیگا۔''
جہاز دا کپتان ساڈے کولوں لنگھ گیا۔ دو جہازی وی سانوں بیٹھیاں ویکھ کے ذرا ولا گئے۔
گھڑیال نے ادھی رات کھڑکا دتی۔
"ایلزی، میں بڑا خوش ہاں کہ تسیں اج میرے کول آ گئے-تساں مینوں ہتھ وکھایا۔ پہلی وار میری مرضی نال تسیں مینوں جوتشی بنا چلے ہو۔ بنا مرضی میں کئی ہتھ ویکھے-تہاڈا ہتھ ویکھن لئی ادھی-ادھی رات میں چاہ کیتی ۔"
ہن ایلزی ٹھنڈھ انتاں دی اتر آئی ہے-تہانوں پتہ نہیں لگّ رہا، پر میں اپنے آپ نوں دوشی محسوس کر رہا ہاں-اٹھو-آؤ-ہن تہانوں اپنے بسترے وچّ چلے جانا چاہیدا ہے۔ ''
مینوں یقین ہے، اوس رات میرے کولوں جا کے ایلزی نے بسترے اتے اینے پاسے نہیں پرتے ہونے جنے اوہ اگے پرتیا کردی سی۔ پر میری اپنی حالت انوکھی ہو گئی، کئی پاسے پرتے، کئی تدبیراں کیتیاں-پر نیند نہ آئی-اکو شکوہ رہِ رہِ کے بلھاں اتے آؤاندا رہا۔
اوڑک میں اٹھ کھلوتا تے قلم دے بلھاں 'چنر اوہ شکوہ میں اپنی نوٹ-بکّ وچّ وگا دتا:
"او جانے جانا، کیہو جیہا ساقی اپنا توں مینوں بنا دتا ہے۔ بھریاں صراحیاں تے پیمانیاں والے میخانے اتے توں مینوں بٹھا دتا۔ تیرے چاہن والے آؤندے، تیرا حکم ہے، تیریاں صراحیاں وچوں بھر بھر کے نری شراب ہی میں اوہناں نوں نہ پیائی جاواں، سگوں ہر ساگر وچّ اپنے دل دا اک ٹوٹا وی گھول دیاں کراں۔ …. مخمور ہو ہو جاندے نے تیرے چاہن والے۔ پتہ نہیں ایہہ خمار تیری شراب دا ہے کہ میرے دل دے ٹوٹیاں دا! …. پر سن لے، میری بے-ثمر محبت ! دلوں اٹھ، شکوہ بنکے میٹے بلھ زوریں کھلھا رہی ہے-توں مینوں اپنے میخانے اتے بٹھا کے حکم دے دتا ہے کہ ایتھوں کوئی مڑیا نہ جائے-پر میرے سہکدے بلھاں اتے تیری شفقت دا کوئی قطرہ کدے ڈگا نہیں۔ ایہہ پیاسے بلھ تیرے اشکاں لئی مسکرا-مسکرا کے تریڑے گئے نے-پیار دی تشنگی نے ایہناں دے وٹ وٹ اتے سکری بنھ دتی ہے۔ …. .
"پر میں، تیرا بے-نصیب ساقی، تیری بے-مروتی دا آجز شکار، جس نوں ویکھن والے بڑا خوش نصیب آکھدے نے-بیٹھا جو ہاں تیرے بختاور میخانے اتے-کدے تک ایہدے بلھ دوجیاں لئی مسکراندے رہنگے؟ اوڑک-اوڑک-میں تینوں کی آکھاں؟ جانے جاناں نوں کد کسے نوں کجھ آکھیا ہے …. . ۔ ''
تے جیوں میخانے دی ملکہ نوں ایس ساقی دی اجے لوڑ ہے سی، رات دی اکلّ وچّ پری-کھنبھ پھڑکے-میریاں اکھاں کسے نے چمّ کے میل سٹیاں۔
(رنگ سہکدا دل تے ہور کہانیاں وچوں
1972 دوجی وار)
