اک سچی کہانی-اک ویرانگنا سنتوکھ سنگھ دھیر
اتہاس وچ ایہو جہیاں ویرانگناں ‘چ وی ہوئیاں ہن جو گھوڑیاں اتے چڑھیاں تے جنگ دے میدان وچّ تلواراں پھڑکے لڑیاں ہن۔ پر اوہ اک ایہو جہی سوربیر ویرانگنا سی جو یدھ دے میدان وچّ تلواراں پھڑکے نہیں سی لڑی، کیول اپنی نیتکتا دے شستر نال ہی لڑی سی۔ لڑی کسدے نال سی؟ گنڈیاں-مشٹنڈیاں دی برچھیاں-گنڈاسیاں والی اس بے مہار بھیڑ نال جو دھرم دے جنونّ وچّ انی ہوئی پئی سی تے دھرم تے ککرم وچّ کوئی فرق نہیں سی سمجھدی۔ لوکی وی حیران سن-‘کون ہے ایہہ دیو-کڑی؟ بڑی دلیر لڑکی ہے-جویں جھانسی دی رانی ہووے!’ غنڈے اتے مشٹنڈے آدی وی اوہدی اس دلیری نوں دیکھ، چپّ جہے ہو گئے سن۔ جویں ایہہ کوئی بڑی انوکھی تے اکا ہی غیر-قدرتی جہی گھٹنا واپر گئی ہووے۔ کیونکہ ایہہ کجھ جاں تاں ساڈیاں فلماں وچّ ہو سکدا سی، جاں جاسوسی ناولاں وچ۔ جیون وچّ ایوں واپر جانا الوکار جہی گلّ ہی سی۔
اسدا ناں جسونت کور سی۔ ویہہ کو ورھے دی عمر سی اوہدی۔ میٹرک پاس کرکے اوہ اجکل کالج دیاں جماعتاں وچّ پڑھ رہی سی۔ اسدا پتا اکالی سی جو کسے سمیں اکال تخت دا جتھیدار وی رہا سی تے پھیر مگروں نہرو-گاندھی دی کانگرس وچّ شامل ہو کے دیش دی آزادی لئی سنگرام کرن لگّ پیا سی۔ اج جیہا اکالی نہیں سی، نہ ہی اج جیہا کانگرسی۔ اوہ اوہو جیہا اکالی سی جہو-جہے اکالی ادوں، اکالی لہر دے دناں وچّ، سراں اتے کفن بنھکے ہسّ گولیاں کھاندے تے ‘سی’ نہیں سن اچردے۔ اوہ کٹھالی وچّ پئے ہوئے سونے جیہا اکالی سی تے نہرو-گاندھی دی کانگرس ورگا کندن بنیا کانگرسی۔ بھکھا مریا، جیلھاں کٹیاں، نہ اوہنے اکالی لہر دی پگّ نوں داغ لگن دتا، نہ کانگرس دے دودھ-دھوتے تے چن-چٹے کھدر نوں۔ اوہ ہنس وانگ پوتر رہا۔
شکل وی بہت سوہنی سی جسونت کور دے پتا دی۔ گورا رنگ، نین سندر۔ پوٹھوہار سی اوہدا وطن۔ پوٹھوہار دے مرد-عورتاں ہندے ہی بہت سوہنے ہن۔ ہوا-پانی تے پھل-فروٹ اوہناں نوں سوہنے رکھدے ہن۔ بڈھاپے ویلے جدوں پتا دے وال سفید ہو گئے سن تاں کھلھی تے چٹی داڑھی نال اوہ ایوں جاپدا ہندا سی جویں اوہ کوئی فرشتہ ہووے۔ نرسندیہ، اوہ سوبھا سنگھ دی گورو نانک دی اس تصویر ورگا سی جہڑی اوہنے بہت مگروں، لگبھگ اپنے انتم سمیں، بناں ایک-اونکار آدی جاں مالا بناں بنائی ہے۔ عامَ کلاکاراں وانگ، سوبھا سنگھ وی جیون وچوں ہی گورو نانک نوں کلپدا سی؟ کلا، بھاویں کوئی وی ہووے، دھراتل اسدا سدا ہی یتھارتھک جیون ہندا ہے۔
کوی وی سی اسدا پتا۔ اکالی لہر ویلے وی کویتاواں لکھدا ہندا سی تے دیش دی آزادی لئی سنگرام کرن ویلے وی۔ اسدیاں کویتاواں وچّ انگریزی سامراج دی نکھیدھی کیتی ہندی سی تے ہندواں اتے مسلماناں نوں اک ہو کے رہن دا سنیہا دتا جاندا سی۔ ادوں وشا ہی ایہہ سی۔ ہندو-مسلمان والا وشا تاں سگوں پکا ہی سی۔ ایہہ ہن وی ہے، ادوں وی سی۔ ایہہ گورو نانک ویلے وی سی تے سنت کبیر ویلے وی۔ کبیر صاحب رام-رحیم نوں اکو کہندے تھکّ گئے۔ گورو نانک نے اسے کارن اپنے آپ نوں “نہ میں ہندو، نہ مسلمان” کیہا ہے، پر بھارت منّ ہی نہیں رہا۔ اس گلوں بھارت دا پرنالہ اتھے دا اتھے ہی ہے۔
بلارا وی بہت ہی چنگا سی اوہ۔ اچا، لما، سوہنا قد۔ صاد-مرادی بولی وچ جدوں بولدا، ہر، کسے نوں اپنے نال جوڑ لیندا۔ بولی پوٹھوہاری نہیں، رلی-ملی، لاہور-امرتسر دی، کیندری ہندی سی۔ اکالی لہر دے دناں توں ہی اوہ ایدھر رہن لگّ پیا سی۔ اکالی لہر دا کیندر کیونکہ امرتسر ہندا سی تے راجدھانی ہون کارن، راجنیتک لہر دا گڑھ، پنجاب دا، لاہور سی۔ سو، اسدی بولی بڑی ہی سوہنی کیندری پنجابی سی۔ لکھن دی وی تے بولن دی وی۔ کتے-کتے پوٹھوہاری دے لفظ وی اوہ ورتدا، پر اوہ بڑے ہی سوہنے لگدے تے کتے-کتے ہی ہون کارن، کیندری پنجابی وچّ، اوہ ہیریاں وانگوں دمکدے۔
کیول پتا ہی نہیں سی، ماتا وی جسونت کور دی بڑے ہی اچّ-آچرن دی تے بڑا ہی صدقی جیو سی۔ جویں پتی نت-دہاڑی جیلھیں تریا رہندا سی، صدقوان نہ ہندی تاں گزر کویں ہو سکدی سی؟ پر، پتری نوں پربھاوت بہتا پتا نے ہی کیتا سی۔ جدوں کدے گھر ہندا، پتا، اپنی پتری نوں، گروآں دے حوالے دے-دے چنگی سکھیا دندا رہندا:
“گورو ارجن دیوَ تتی توی اتے بیٹھے ہن، توی نوں شانت کرن لئی۔ ایہہ توی ظلم اتے جبر نال تپ رہی ہے۔ گورو نے قربانی دتی۔ تتی توی شانت ہوئی۔ اسے طرحاں سری گورو تیغ بہادر صاحب ہن۔ دیناں اتے دکھیاں لئی سر کٹوا دندے ہن۔ جبر نوں ٹھلہ پے جاندی ہے۔ بھاویں تھوڑھیں بہتی ہی۔
“سری گورو گوبند سنگھ سربنس نوں وار دندے ہن، دیش لئی، قوم لئی، کچلیاں-لتاڑیاں لئی۔ تے پھیر حکم کردے ہن،’مانس کی جات سبے ایکے پہچانبو۔’ اس لئی، بیٹا، مانس کی جات سانوں اکو سمجھنی چاہیدی ہے۔ ہندو ہووے، مسلمان، سبھ نوں اک جاننا ہے۔ اوچ-نیچ وی کوئی نہیں۔ گورو جی نے بھائی جیتے نوں اپنے گل نال لایا ہے ۔ رنگ ریٹے، گر کے بیٹے۔ بھاویں اوہ اکھاؤتی جہی نیویں جاتی وچوں سی۔ ایہہ اچیاں اتے نیویاں ذاتیاں ساریاں ہی اکھاؤتی ہن۔ ساڈیاں ہی بنائیاں ہوئیاں۔ نہ ایہناں نوں گورو نانک دیوَ مانتا دندے ہن، نہ گورو گوبند سنگھ۔ سو اسیں، بیٹی گروآں دی ہی سکھیا اتے چلنا ہے۔ بھاویں لوکی کجھ پئے کہن۔ اوہ تاں ‘انی رعیت’ ہن۔ مورکھ! گنوار۔”
“باپو جی، سکھاں وچّ وی جات-پات بہت ہے۔ کوئی جٹّ، کوئی چمار۔ کوئی پہلے پوڑے والا، کوئی چوتھے پوڑے والا….”
“براہمنواد دی گھسپیٹھ ہے سکھی وچّ ایہہ دھی رانی۔ بڑا بھیڑا ہے براہمنواد۔ اہنے تاں مہاتما بدھ نوں الٹ-پلٹ کر دتا ہے۔ مہاتما بدھ وی ذات-پات دی سنستھا دے ورودھ سی۔ پر اج اوہدا وکھراپن کسے پاسے رہا ہی نہیں۔ چلو، بھاویں کجھ وی ہووے، اسیں اپنے گروآں دے ہی حکم دی پالنا کرنی ہے۔ اوہناں دے بول سونے وچّ مڑھا کے رکھن والے ہن۔”
سکولی-کالجی ودیا وی اوہ بھاویں پڑھ ہی رہی سی، پر اصلی ودیا ایہہ سی جو اسدے ماتا-پتا ولوں اوہنوں دتی جا رہی سی۔ اس، اصلی ودیا نے ہی، بہتا، اوہدے چرتر دے نرمان وچّ حصہ پایا سی۔
استوں بناں قدرت ولوں بخشیا اسدا آپا وی سی جو اوہنوں اچیاں سوچاں اتے کرنیاں ولّ لے گیا سی۔ نہیں تاں اوہ وی لوک ہن جنہاں نوں چنگیاں جاں اچیاں گلاں پونہدیاں ہی نہیں ہن۔ پتھر اتے پانی پیا ارتھ ہی کی رکھدا ہے؟ گنے اتے اکّ دے سبھا دی مثال ہے۔ دھرتی اہیؤ ہندی ہے، پر گنا اسے دھرتی توں مٹھاس پراپت کردا ہے، اکّ کڑتن۔ سو اسدے اپنے آپے دی وی اس وچّ وڈیائی سی-اسدے اپنے بڑے ہی چنگے گنگا دے نیر جہے ہردے دی۔
پاکستان بنن ویلے دے کالے دناں دی گلّ ہے ایہہ۔ امرتسر شہر وچّ، مسلمان نوجوان کڑیاں اتے عورتاں نوں، علف ننگیاں کرکے، اک جلوس دی شکل وچّ، گلیاں اتے بازاراں وچوں توریا جا رہا سی۔ دو اکالی جتھیدار اس جلوس دے مکھی سن جو اس جلوس دے دوویں پاسے نالو-نالو چل رہے سن تے دوہاں دے ہی ہتھاں وچّ برچھے پھڑے ہوئے سن۔ ایہہ اکالی جتھیدار کسے سمیں جسونت کور دے پتا دے ساتھی ہندے سن جدوں اوہ سبھ اکالی دل وچّ کم کردے ہندے سن۔ بندے کافی چنگے سن، پر اج کجھ ہواواں ہی اجہیاں جھلّ پئیاں سن کہ اوہ چنگے رہِ نہ سکے تے مانس توں دیوتے بنن دی تھاں مانس توں راکھش بن گئے۔ اوہناں نوں نہیں سی پتہ، اوہ کنے غلط ہو چکے ہن۔ اوہ تاں اپنے آپ نوں سگوں بڑے ہی ٹھیک رستے اتے تردا سمجھ رہے سن، اتے اس جلوس دے اوہ ایوں نال جا رہے سن جویں اوہ کوئی بڑا ہی چنگا تے نیک کم کر رہے ہون۔ اوہناں دی سمجھ ایہہ سی کہ جہڑے جبر، گروآں اتے، مغل بادشاہاں ولوں ڈھاہے جاندے رہے ہن، اوہناں دا، سبھ دا، بدلہ اوہ اج ایوں لے رہے ہن۔ اتے، اوہ حق-بجانب ہن۔
ایہہ کہن دی لوڑ نہیں کہ اپنے نت دے جیون وچّ ایہہ جتھیدار پوری-پوری مریادا پالن والے سن۔ اکالی دل دے آگوآں لئی پوری-پوری رہت-مریادا دا پالن بڑا ضروری ہے۔ روز پاٹھ کردے تے سمرنا وی پھیردے۔ پاٹھاں دے کجھ سمیں ہن۔ کدے جپجی، کدے رہراس، کدے کیرتن سوہلا آدی۔ پر ایہہ بناں سمیں دے وی پاٹھ کردے رہندے سن۔ وہل ہے تاں ایہہ سماں اجائیں کیوں بتایا جاوے؟ اکال پرکھ واہگورو دا نام ہی کیوں نہ جپیا جاوے،جس ناں نوں ساس-گراس چیتے رکھنا چاہیدا ہے؟ سو اوہ بناں سمیں دے وی پاٹھ کرن لگّ جاندے تے اپنا جیون سفل کردے۔ پیروکاراں اتے وی اسدا بڑا ہی چنگا پربھاو پیندا۔ اوہناں لئی اوہ اک نمونے دے آگوُ سدھ ہو جاندے سن۔
دوویں، اپنی پارٹی وچّ دھڑلیدار آگوُ سن۔ اک دا ناں اسدے پنڈ دے ناں نال لیا جاندا سی، دوجے دا علاقے نال۔ علاقے دا ناں ماجھا سی۔ دوہاں دے پنڈ امرتسر دے لاگے-چاگے ہی پیندے سن۔
دوویں، اپنی پارٹی وچّ چنگے رتبے والے وی سن۔ شرومنی کمیٹی دی پردھانگی دے عہدے تکّ وی کرے نہ کدے پہنچے سن۔ نہیں تاں دوویں اس عہدے تک پہنچ سکن دے یوگ سن۔
اگے جا کے ایہہ دوویں آگوُ وی کانگرس وچّ مل گئے سن۔ اک، جسدے ناں نال علاقے دا ناں لگدا سی، کانگرس سرکار ویلے، کجھ کو سماں، پنجاب دے منتری-منڈل وچّ وی رہا سی۔ پرانا دسویں پاس سی۔ پرانی دسویں اجکل دیاں ویہاں ورگی ہندی سی۔ سگوں چالیاں ورگی ہی۔
جلوس وچّ چل رہیاں کڑیاں اتے عورتاں نوں دھرتی وہل نہیں دندی سی۔ اوہناں دے ننگے جسماں ولّ مرد-بھیڑ دیاں لالچی اکھاں اک ٹکّ تکّ رہیاں سن تے اس پاسیوں اک چھن وی ہٹنا نہیں سن چاہندیاں۔ نوجوان کڑیاں اتے عورتاں دے ننگے اتے گورے-گورے نسوڑیاں جسم اوہناں اکھاں نوں دیکھ-دیکھکے رجّ نہیں آ رہا سی۔ اوہ دیکھدے تے چامبھلدے تے “ہائے-ہائے” وی آکھدے۔ کڑیاں اپنے ہتھاں نال کدے شرماں ڈھکدیاں تے کدے چھاتیاں ڈھکدیاں۔ پر برچھیاں دیاں نوکاں نال اوہناں دے ہتھ ہٹائے جاندے، “ہاں، ہن شرم آؤندی اے۔ پاکستان منگیا سی، دیکھو ہن تھوڑا جیہا سواد پاکستان دا!”
جتھیدار، بھیڑ نوں، جلوس نال چلن دی تے رجّ-رجّ کے دیکھن دی ہی آگیا دے رہے سن، جاں مذاق کرن دی وی، پر چھیڑ-چھاڑ کرن دی جاں کسے نوں ہتھ لاؤن دی اجازت نہیں سن دے رہے۔ ایوں تاں بھگدڑ مچ جاندی۔ بھیڑ ٹٹّ پیندی تے بوٹی-بوٹی نوچ لیندی۔ ہاں، دیکھنا ٹھیک سی۔ لوکاں دے دیکھن لئی ہی تاں، تے اوہناں نوں شرماؤن لئی، اوہناں نوں ننگیاں کرکے جلوس کڈھیا گیا سی۔
چار مہان گروآں دی ایہہ وروسائی دھرتی سی تے چاراں دی ہی چرن-چھوہ اس دھرتی نوں پراپت سی۔ سری گورو رام داس، سری گورو ارجن دیوَ، سری گورو ہرگوبند تے سری گورو تیغ بہادر۔ پر، اس گورو دی نگری وچّ….
ایتھے، امرتسر وچّ، جلھیانوالا باغ وی سی جتھے ہندو تے مسلمان دا سانجھا خون ڈلھیا سی۔ جلھیانوالا باغ دا ہیرو ڈاکٹر. ستیپال وی سی تے صیف-او-دین کچلو وی۔ جلھیانوالا باغ دا لہو اجے سکیا نہیں سی۔
مسلمان کڑیاں اتے عورتاں دے اس جلوس دا سارے شہر نوں پتہ سی۔ بہت لوک ایہنوں بہت ماڑا وی کہہ رہے سن، پر اوہ سارے بے بس سن۔ بھوترے ہوئے لوکاں اگے کوئی وی بولدا نہیں سی۔ پولیس- فوج وی ایہناں لوکاں نوں کجھ نہیں سی آکھدی۔ اوہ وی سگوں ایہناں لوکاں دے نال ہی ملی ہوئی سی تے ایہناں نوں ٹھیک سمجھدی۔ ادھر، پاکستان وچّ وی، ایہو کجھ ہو رہا سی۔ دوویں پاسے اکو طرحاں دی کھیڈ کھیڈی جا رہی سی۔
جسونت کور اس سمیں گھر وچّ بیٹھی ہوئی سی۔ اوہنوں پتہ لگا تاں اوہنوں بہت دکھ ہویا۔ اس سمیں جلوس حالَ بازار وچّ آ گیا سی۔ اوہ شیہنی وانگوں اٹھی تے لپکدی، چھلانگاں ماردی، حالَ بازار ولّ چل پئی،جویں کدے مائی بھاگو غصہ کھا کے اٹھی تے شیہنی وانگوں گرجدی میدان ولّ چل پئی سی تے کائراں اتے بزدلاں نوں لائنتاں پا رہی سی۔ لگبھگ اسے طرحاں ہی جسونت کور آئی سی جو اج دی مائی بھاگو وی سی تے اج وی رانی جھانسی وی۔ جسونت کور دا چلن اوہناں توں کویں وی گھٹّ نہیں سی۔
جسونت کور علف ننگیاں کڑیاں اتے عورتاں دے جلوس دے اگے جا کھلوئی تے متھے وچّ وٹّ پا کے دوویں جتھیداراں نوں بولی:
“چاچا جی! گلّ سنو!! یا تاں ایہناں ساریاں نوں کپڑے پہنا دیو، نہیں تاں میں آپ اپنے کپڑے اتارانگی تے ایہناں وانگ ہی، ننگی ہوکے، ایہناں دے نال چلانگی۔ تسیں میرا ننگ دیکھنا۔ اپنی دھی دا ننگ دیکھنا۔”
جتھیداراں نوں اس گلّ دا خواب-خیال وی نہیں سی کہ کوئی اوہناں نوں ایوں آ کے روک جاں ٹوک وی سکدا سی۔ اوہ تھوڑا جیہا حیران ہوئے۔ کوئی ہور ہندا، بھاویں اوہ کوئی وی کیوں نہ ہندا، اوہناں اگے ایوں کھلوکے بسک وی نہیں سکدا سی۔ ملک وچّ نہرو وی سی، گاندھی وی، جناح وی۔ لارڈ ماؤنٹ بیٹن وی اجے دلی وچّ ہی بیٹھا سی۔ فسادیاں نوں کوئی وی پر روک نہیں سکدا سی۔ امن-قانون سارا ہی فسادیاں نے آپ اپنے ہتھاں وچّ لیا ہویا سی۔ پر اس کڑی جسونت کور دی گلّ ہی کجھ ہور سی۔ ایہہ اوہناں دی بھتیجی سی،اوہناں دے ساتھی تے متر دی دھی، جو اوہناں دی وی دھی ہی سی۔ پر اوہ پھیر وی اگوں بولے:
“کاکی، توں پرھے رہِ۔ تیرا نہیں کوئی کم ایتھے۔ توں ایتھے آئی ہی کیوں؟ چل پرھے، توں گھر نوں جاہ۔”
“چاچا جی، تسیں روز گورو دی بانی پڑھدے ہو۔ گورو صاحب تاں کہندے ہن، نہ کوئی ہندو، نہ مسلمان؟”
“کڑیئے! توں گلّ سن! پتہ ہے پاکستان وچ کی کجھ ہو رہا ہے؟ ادھر ساڈیاں ہندواں اتے سکھاں دیاں کڑیاں دے، ساتھوں پہلاں دے، ننگیاں دے جلوس کڈھے جا رہے ہن،راولپنڈی، جہلم، ملتان تے لاہور وچ۔ اسیں جواب دے رہے ہاں کہ جے اکتی پاؤگے تاں اسیں اکونجا پاوانگے۔ اسیں چوڑیاں پہن لئیے؟”
“چاچا جی، اوہ نیچ ہن۔ پر اوہناں نوں ننگیاں ایہناں بے گناہاں نے تاں نہیں کیتا؟ ایہناں دا قصور کی؟ اوہناں نال لڑو، میں تہاڈے نال ہو کے اوہناں نال لڑن جاوانگی۔”
بازار وچ بھیڑ دا جمگھٹا جیہا ہو گیا سی۔ گلیاں، چوباریاں، دوکاناں دیاں تھڑھیاں اتوں وی لوکی دیکھن لگّ پئے سن۔ شروع توں ہی، نالو-نالو، تری آؤندی چامبھلی تے لاچڑی ہوئی بھیڑ، پچھے کھڑی، اڑ-اڑ کے ایدھر ولّ تکّ رہی سی۔ اس سمیں اوہ عورتاں نوں ننگے اتے اشلیل فقرے بولنو رکی ہوئی سی۔
دھرتی وچّ لہہ جان ورگی انتاں دی بے پتی نال ڈور-بھور ہوئیاں تے ننگیاں کھڑیاں مسلمان کڑیاں اتے عورتاں نوں تھوڑی جہی تسلی ہوئی۔ بڑی بہادر کڑی سی جو جابراں، درندیاں دے ساہمنے ڈٹی کھڑی سی۔ جاپدا سی جویں اﷲ، اس کڑی دے روپ وچّ، آپ ہی بہڑ پیا سی۔ کئیاں دیاں اکھاں وچّ، ہمدردی دے اچھالے نال، پانی وی بھر آیا سی۔
جسونت کور پھیر بولی:
“چاچا جی، پہناؤ کپڑے! نہیں تاں میں اپنے اتارن لگّ جاوانگی۔”
جتھیدار چپّ سن۔
“چاچا جی، میں پھیر کہنیاں…..”
جتھیدار اجے وی خاموش ہوئے کھڑے سن۔
“چنگا چاچا جی، ٹھیک ہے…”
اتے، اوہنے چاکاں ولّ نوں اپنی قمیض نوں اتارن لئی ہتھ پائے۔
“بیبی! بیبی!! اک منٹ ،انک منٹ….”
جتھیدار اچی بولے۔ کیونکہ جے جسونت کور کپڑے اتار دندی، ایہناں جتھیداراں دا اتھے کجھ وی نہیں رہنا سی۔ اوہناں نوں ایہہ پتہ سی، جسونت کور کپڑے اتارن لئی ہی آئی سی، پھوکیاں گلاں کرن لئی نہیں۔
جتھیداراں نوں اپنی گلّ توں پچھے ہٹنا پے گیا ‘تے عورتاں نوں کپڑے پہنن دی آگیا دے دتی گئی۔ “پوا دیو کپڑے۔” اوہ ڈھلا جیہا بولے ‘تے اک پاسے نوں چلے گئے۔
جسونت کور اک جلال وچّ سوہی ہوئی کھڑی سی۔
(اس کہانی دی نائکہ گرمکھ سنگھ مسافر دی دھی سی)
