انقلاب تاں آہ کھڑھے اترجیت
سردارنی پرکاش کور نے ساڈے کولوں زمین پکے طور 'تے چھڈا لئی سی۔ بابے دی موت توں بعد شاید مربابندی توں بعد اس نوں خطرہ جاپن لگّ پیا سی کہ واہیکار اسدی زمین نپّ جانگے۔ اسدا اک لڑکا فوج وچ سی جگدیو سنگھ۔ دوجا تھانیدار شراب بہتی پین دے کارن مر چکا سی۔ ساڈے بزرگاں نے قبضہ کرنا ہندا تاں سنت عطر سنگھ دے مگر لگن دی تھاں تیجا سنگھ ستنتر دے راہ نوں آپناؤندے۔ سردارنی نے آپ واہی کرواؤنی آرنبھ دتی سی۔ بائی نچھتر اتے دھنا سنگھ (بھگوان سنگھ سردار دا مختیار-اے-عامَ) دا لڑکا ہرنیک اسنے بطور سیری رکھ لئے سن۔ مقدمیاں دوران اک اک کرکے ساڈے پشو (پہلاں بوتا، پھر بوری مجھّ، اسدے نال ہتھنی ورگی بلھی پنج کلیانی، پھر بہت ہی نروآ مینا بلد) وک گئے۔ لیلو آڑھتیئے دا کوئی سولاں کو ہزار قرضہ سر چڑھیا ہویا سی جو اسدی بہی وچ سرال دی طرحاں ودھدا ہی جا رہا سی۔ میرا تایا وی کدے کسے نال کدے کسے نال سیر کماؤن لگّ پیا سی۔
اک رات جدوں پڑاں وچ سردارنی دی ساری کنک گاہی جا چکی سی، نچھتر اتے ہرنیک گھنڈیاں سمیت پنڈاں بنھ-بنھ کنک ڈھوندے رہے سن۔ سردارنی دے پلے اوہناں نے ادھ وی نہیں سی پایا۔ انکھ دی لڑائی لڑن نالوں اوہ کمینیاں گلاں ودھ کردا ویکھیا میں۔ ہن اوہ اڈّ وی ہو گیا۔ اسدے اڈّ ہون نال گھر دی حالت لڑ-کھڑا گئی سی۔ مینوں تاں پوری ڈیڈھ سو تنخواہ وی نہیں سی ملدی۔ کامریڈ آؤندے جاندے رہندے سن۔ میرا سٹوو دا خرچہ ہی ودھ گیا سی۔ کامریڈ لیوی وی لے جاندے سن، لیڑا کپڑا وی۔ گھر دین لئی کجھ بچدا ہی نہیں سی۔
''تاں پھر ہن توں میری ڈھوہی 'تے پھیر لوگڑ بنھائینگا بھائی۔'' پنڈ گئے نوں میرے تائے نے مینوں سنا کے کیہا سی۔ تنّ چار مہینیاں توں میں ڈیوٹی 'تے وی حاضر نہیں سی ہو رہا تے انا سماں گھر گیڑا وی نہیں سی ماریا۔ اسنے کامریڈ کرتار سنگھ نال سیر کر لیا سی۔ سیر ریلا سی۔ اوں وی کرتار سنگھ دا ساڈے پرتی روئیا سہردتا پورن سی۔ ''گورو دے خالصے والا روپ دھار تایا۔'' میں کیہا سی۔ اس دا بزرگ اپر الٹا اثر ہویا سی-'' پارٹی والیاں نوں کہہ کے مسند کہہ کے تیل وچ ساڑ دیؤ۔'' میں کی جواب دندا ؟
نرمے کپاہاں دی رتّ سی۔ بے بے سیر دا نرما چگا رہی سی۔ میں اچیچا اسے نوں ملن آیا ساں۔ کھیت جا کے جد میں اسدا مرجھایا اتے رو رو کے ڈونگھیاں تے نکیاں ہو گئیاں اکھاں والا چہرہ ویکھیا تاں اک وار تاں میرے اندروں وی ڈؤں اٹھیا۔ مینوں جاپیا کہ میں کھال دی وٹّ توں گیڑا کھا کے ڈگانگا۔ مینوں ویکھدے سار اوہ نرمے دیاں چھٹیاں نوں ادھر ادھر کردی، پچھے بنہی جھولی نوں سامبھدی میرے ولّ اہلی تاں میتھوں اسدیاں چھلکدیاں اکھاں تے کمبدے بلھ ویکھے نہ گئے۔ پشیمانی وچ میری نیویں پے گئی۔
ماں نے آؤندے سار میرا ہتھ پھڑکے کڑتی دے اگلے لڑ دے ہیٹھوں دی ڈھڈّ 'تے گھٹّ لیا - ''میرا ڈھڈّ مچّ گیا وے پتا - وے میں تینوں مساں ایڈا کیتا سی پتا۔ پتّ ہن میرے کولوں ایہہ دسونٹا نی جھلیا جانا ڈڈے۔ مری نوں نہ مار وے بچڑیا۔ دیکھ تیرے تائے توں وی ایہہ بھار نی ڈھویا جانا پتّ۔'' ماں کیرنے پاؤندی مینوں ہتھ چکن نہیں سی دے رہی۔ ایوں جاپدا سی اوہ ڈھڈّ پاڑ کے مینوں اپنے ڈھڈّ وچ لکو لینا چاہندی ہے۔ اس نوں دھڑا-دھڑا کوہے مارے جا رہے منڈیاں کرکے ڈر سی کہ میں وی اسدے ہتھوں چھیتی ہی کھسّ جاواںگا۔
کامریڈ کرتار سنگھ دی پتنی منجیت کور، جو روں دے گوڑھے ورگی بہت ہی موہ کھوری اتے نیک روح عورت ہے، وی ساڈے کول آ گئی۔ اج وی بھرجائیاں دے تھاں لگدی اس عورت دا وی مینوں ماواں ورگا ہیج آؤندا ہے۔
''ویکھ وے وڈیا نکسلیا! اماں جی دا کی حالَ کر 'تا توں۔ ایں نی انقلاب لیاندا جانا وے۔ کوئی ہیگا نال۔ کلے ڈھاہ دیونگے دلی دے کنگرے! کردے کی اے ؟ ہن آہ پچھلے پہرے ایہہ ایہو جے دسونٹے جرن نوں اے - دیکھدا نی کی حالَ ہوئٔے اماں جی دا ؟'' میں ڈہمبریا، چپّ چاپ کھڑھا ساں۔ چاہندا تاں میں وی نہیں ساں کہ بغیر کسے طاقت دے اکلا ہی امبراں ولّ دھنشّ بان چلائی جاواں۔ مڑنا چاہندا ساں پر ہن تاں میں ضلعے دا آگوُ ساں۔ ضلعے دا آگوُ جسنوں لیڈرشپ دا ک، کھ تاں کی ا، ا وی نہیں سی آؤندا۔ کچی پہلی 'چوں ہی ترقی دے کے جویں کالج وچ داخل کر لیا ہووے۔
''آہ ویکھ پتّ کی بنی جاندے میرے ڈھڈّ وچ جویں گلوٹا جیا ہندے کوئی۔'' ماں نے میرا ہتھ ڈھڈّ دے اس تھاں کھبھویا جتھے سچ-مچّ ہی کجھ گولے ورگا سی۔
''میں جدوں اگلی وار آیا - آپاں کسے ڈاکٹر نوں وکھاوانگے۔'' قہقے میں ترن لگیا تاں بھرجائی منجیت کور پچھے توں بولی -
''کچھ نی ہویا وے اماں جی نوں - تیرے غم دی چھلی اے - تیرے فکر دا گولہ۔ توں گھرے آ جا سبھ کچھ ٹھیک ہو جو۔'' تے میں ماں دی کسے ڈاکٹر پاسوں چیکنگ کراؤن نہ جا سکیا۔
جدوں میں بھیکھی توں واپس آ کے ماں نوں ڈیوٹی 'تے حاضر ہون بارے دسیا تاں اسدا چہرہ نرمے دے کھیت وانگ کھڑ گیا؛ جتھے میں اسنوں دندیاں کڈھدے نرمے دے ہسوں-ہسوں کردے کھیت وچ چھڈّ کے گیا سی - مرجھائی، دھوانکھی اتے چھلکدیاں بجھیاں اکھاں نال جاندے دی پٹھّ نہاردی نوں۔ ہن ایہہ سبھ کجھ اسدے چہرے توں غیب سی۔
مکھ ادھیاپک امرجیت سنگھ باوا جی نے ترنت ہی پچھلے سمیں دا (غیر حاضری دا سماں) میڈیکل بلّ کلرک نوں قہقے بنوایا تے خزانے بھیج دتا۔ کلرک اوم پرکاش وی بیبا بندہ سی۔ چھیتی ہی بلّ پاس ہو گیا تے پنج ساڈھے پنج سو روپیہ میں گھر لجا کے ماں دے ہتھاں 'تے لجا رکھیا۔
''لے ماں! رامپرے کسے ڈاکٹر نوں وکھا آ نالے دوائی لے آئیں۔''
''نہیں پتّ، ہن میرا کچھ نی دکھدا۔ گولہ تاں نال دی نال کھر گیا جدوں تیرے بنیؤ ٹھنڈھی 'وا آ گی۔'' ماں دے اندر بہت وڈا سنسار وسدا سی پر میں تاں کی اس نوں کوئی وی نہ سمجھ سکیا۔ ہر دوجے چوتھے میرا تایا اسدے ہڈاں نوں گھوٹنیاں جاں ہتھ آئی کسے وی چیز نال سیک چھڈدا سی تاں وی ہر دو سال بعد اوہدے لئی بچیاں نوں جنم دندی رہی۔ میرا باپ وی بہت ماردا سی۔ اوہنے تاں ہر طرحاں نال تندور وچ ہی تنھی رکھیا سی اس بدنصیب عورت نوں جس نے نہ تاں بھنّ کے بیجیا سی تے نہ ربّ دی گولک نوں سنھ لایا سی۔ ربّ دی رضا وچ رہن والی اس دکھیاری عورت دے جیون دا اک-اک پنہ الٹ کے اکھاں اگے وچھ گیا ہے۔
'میں بابے نال پنڈ آؤنا چاہندا ہاں۔ میرے باپو دی طریق تے آیا بابا سانوں ملن آیا ہے۔ بے بسی وچ میری ماں وی چھوٹے بلوندر نوں کچھڑ چکّ کے نال تر پیندی ہے جد میں کھہڑا کردا ہاں۔ سال وی نہیں بیتیا ہونا کہ اک دن میری ماں نوں میرا تایا چھلیاں وانگ کٹّ سٹدا ہے۔ رات نوں ماں میرے نال آ پیندی ہے۔ اوہ میرا ہتھ اس تھاں 'تے لجاندی ہے جتھے رات پتہ نہیں کس گلوں میرے تائے نے گھوٹنے مار کے بہت وڈی چھلی ہی تاں پا دتی ہے۔ اپھنیا ہوئے تھاں اپر ماں میرا ہتھ رکھائی شاید کہہ رہی ہے ''ہن چنگیں میری آہ حالت کروا کے ڈبڑیا ؟'' اگلے دن ماں چنی دے لڑ لیڑا کپڑا سمیٹ کے گھر چھڈّ کے تر جاندی ہے، مڑ کے اک نرک 'چوں نکل پیکیاں دے نرک وچ ڈگن لئی۔ میں اسنوں رامپرے دے راہ 'تے بابے کاکے کے گھر کول جا رلدا ہاں- ''ماں توں سانوں چھڈّ کے نہ جاہ۔ ہاڑے بے بے بن کے مڑ چل۔ نہ جاہ بے بے۔'' میں خود وی نانکیاں دے نرک وچ نہیں پینا چاہندا۔ میں ماں دی بانہہ پھڑ کے واپس کھچن دا یتن کردا ہاں۔ اوہ دھاہاں ماردی میرے کولوں بانہہ چھڈا کے بھجّ جانا لوچدی ہے پر میں بیڑ بن کے اسدیاں لتاں نوں ولیٹنا ماریا ہویا ہے۔ دھرتی اتے ہنجھوآں دا چھڑکا کردی اوہ میرے نال مڑ آؤندی ہے۔ میں پھیر اسنوں منڈی کلاں دے نکے جہے کچے کھولے دے کمبھی نرک وچ دھکیل دتا ہے۔ تنگیاں، ترچھیاں اتے حالات دا جھمبیا میرا تایا شاید زندگی دیاں دشواریاں دا بدلہ میری ماں کولوں لیندا ہے۔ پیتلی نظرے تاں تایا ہی دوشی لگدا ہے جویں اوہ سانوں پالن دا ہر ویلے ساڈی ماں پاسوں صلہ منگدا ہووے۔'
اوہ پنج کو سو روپیہ ماں نے اپنے علاج 'تے نہیں لایا۔ میرے تائے دی مٹھی وچّ دھکّ دتا جس نال اسنے شاید کوئی کھڈّ مندن دا یتن کیتا ہوئےگا۔ میری نوکری اتے گھر دی گڈی پھیر روڑھے پے گئی سی۔
امرجیت سنگھ باوا ہراں نے سکول بہت ہی سچیارے ڈھنگ نال سیٹ کیتا ہویا سی۔ سویر ویلے ڈرمّ اتے بینڈ نال پرارتھنا ہندی تے ڈرمّ دے ڈگے نال ماس ڈرلّ۔ بڑا ہی رنگ بجھدا۔ بچیاں وچ کوئی نہ کوئی گلّ کرن لئی باوا جی مینوں اتیجت کردے۔ سویر دی سبھا وچ میں اپنے وچار رکھدا۔ بڑا ہی سکھدائک اتے انندمئی ماحول سی پر اتھوں دا پانی سنتاپ دندا سی۔ صابن کیساں وچ جم جاندی۔ ہور تاں ہور پنڈے نوں لایا صابن وی پنڈے دے وچ وڑ جاندا جویں پنڈا تیل نال گچّ کیتا ہووے۔ تیجے چوتھے مہینے میں بدلی دی عرضی دے دتی۔ باوا جی نے بہت سمجھایا پر میں پنڈ توں دوری دا واسطہ پا کے کھہڑا چھڈا لیا۔ ایہہ وی سچ سی کہ انی لمی واٹ سائیکل چلا کے ودیارتھیاں نال سوموار نوں انصاف نہیں سی ہندا تے خاص کرکے رامپرے والے میگھ دا گھر واجاں ماردا جاپدا سی جتھے علاقے دے ہی نہیں پنجاب بھر دے آگوآں نوں ملن دا موقع ملدا رہندا سی۔ خاص کرکے پارٹی دیاں ہمدرد کڑیاں۔ انا کو ہی نہیں ایہہ گروپ عورتاں اتے لڑکیاں نوں وی جتھیبندی وچ برابر بھاگیدار بنا رہا سی جدوں کہ ایم. ایل. والے کامریڈ اوہناں نوں بھوتواڑے والے، عیاش، ہوٹلاں 'چ بہہ بہہ کھوآ تے گاجرپاک کھان والے آدی کہہ کہہ بھنڈدے سن۔ پنجابی یونیورسٹی وچ بہت سارے منڈے کڑیاں نوں ملن دا موقع ملیا سی۔ آرتھک پکھوں ٹٹیا پر بہت ہی ذہین قسم دی شخصیت سرجیت لی ادوں اتھے رسرچ سکالر سی۔ میں اس دی تنگ دستی نوں بھانپدا ساں۔ ہربھجن دی بھین ہرندر جویں اوہدے اندر لکیاں شکتیاں نوں انگ بیٹھی سی، اوہدے بہت ہی قریب سی۔ میں روز ہی ویکھدا ساں کہ ایہہ لوک تاں اصل وچ سامنتی سبھیاچار دی ہر پاسے ہی ایہی تیہی مار رہے سن۔ اجاگر دی بھین دا ہربھجن نال ویاہ ہو گیا تے بعد وچ ہربھجن دی بھین ہرندر دا لی نال۔ میری مانسکتا وچ ایہہ لوک اک ماڈل بنکے رچدے جا رہے سن جویں زندگی دے ارتھ ہن سمجھ آؤن لگے سن۔ اصل ارتھاں وچ ایہہ لوک عورت دی آزادی دی وکالت کر رہے سن۔ جدوں کہ دوجے گروپاں والے ساتھی اجے وی جگیرو قدراں قیمتاں دا ہی ڈھنڈورا پٹدے جاپدے سن۔
پچھے جھاتی ماردا ہاں تاں پرو. ہربھجن دا منمہنا چہرہ اکھاں سامھنے آ براجدا ہے۔ راجیش ٹاکی وچ شطرنج فلم لگی ہوئی ہے۔ کا. وید جو اصلا آدی بناؤن دی جاچ رکھدا سی، نے اس ٹاکی اپر پھوکے بمب پٹاکیاں نال حملہ کرن دی ویونت بنا لئی ہے۔ ایکشن کامیاب نہیں ہندا۔ سبھ نوں اک طرحاں بھاجڑاں پے جاندیاں ہن۔ پرو ہربھجن کا. وید نوں ساڈے گھر چھڈّ جاندا ہے۔ کئی دن اوہ ساڈے گھر رہندا ہے پر میرے لئی اس نے بپتا دے کنڈے بیج دتے ہن۔ ساڈے سنگھاں دے گھر اوہ ٹالھی ہیٹھ بیٹھ کے ساریاں دے سامھنے ہی وڈیاں وڈیاں سگرٹاں پیندا رہندا ہے۔ میرے نال گھردے تڑنگ ہندے ہن پر میری کوئی پیش نہیں چلدی۔ دوجے چوتھے دن کا. ہربھجن آؤندا ہے تے اس نوں سگرٹ لائے ویکھکے ترت پھرت ہی سائیکل 'تے بٹھا کے کدھرے ہور لے جاندا ہے۔ ساڈے گھر وچ اوہ پانی وی نہیں پی کے جاندا۔ شاید اس نوں جاپدا ہے کہ اوہ میری ماں دے موہرے منہ نہیں وکھا سکیگا۔ میں ویکھدا ہاں کہ ایہناں لوکاں نوں کویں اک اک گلّ دا خیال رکھنا آؤندا ہے۔ ہن میں ایہناں پرتی ہور وی الار ہو جاندا ہاں۔ ایہو جہے ہور وی کارن سن جنہاں کرکے میں رامپرے ولّ کھچیا جا رہا ساں۔
اتھے ہی میگھ کول اک مونا گورا چٹا ساتھی ویکھیا جس دا ناں منوہر دسیا گیا۔ لدھیانے دے اک تھانیدار دے قتل وچ اوہ بھومیگت ہویا ہویا سی۔ اسدے اپرلے دو ورلے دند جد وی اوہ ہسدا بہت سوہنے لگدے سن۔ اسدی بانہہ اتے کھنیا انگریزی وچ ایچ. ایس. ویکھ کے میں سمجھ گیا کہ ایہہ منوہر نہیں کوئی ہور ہے جسنے پولیس توں بچن لئی منہ سر منوایا ہے۔ میرے دماغ وچ اک ہور کڑی جڑدی ہے۔
میرے ہم جماعتی اجائب دے قتل توں بعد اوہدے وارث تے ہمدرد چھوٹے بیر سنگھ نوں اوہدی کرنی دا پھل بھگتاؤنا چاہندے ہن۔ اسے دوران اسدا لڑکا گوبندر نکسلباڑیئے دے طور 'تے بسّ 'چوں گرفتار کر لیا گیا ہے جسنوں کجھ کامریڈاں نے پلسیاں نوں بسّ وچ قتل کرکے ہتھ کڑیاں سمیت چھڈا لیا ہے۔ پارٹی کارکنّ ہون کرکے ہن میری ہمدردی اس پریوار نال جڑ گئی ہے۔ میں بیر سنگھ دا انگ رکھاک بن جاندا ہاں۔ بیر سنگھ دے گھر دوالے کیتی گھیرا بندی ختم ہو جاندی ہے۔ جنہاں نال میری گہِ-گچّ دوستی سی دشمنی وچ بدل گئی ہے تے جس بندے نوں میں ٹھیک نہیں سی مندا اسدا ہن میں انگ رکھاک ہاں۔ ایہناں دے گھر ہی ڈھیرے کے پریوار دا بلجیت (طوطا) ملدا جو لدھیانے انجنیئرنگ دی ڈگری کردا سی۔ گوبندر وی اوہدے نال سی۔ بلجیت نے اک سائنس ادھیاپک ہربھجن ہلواروی بارے جانکاری دتی سی کہ اوہ اچ کوٹی دا کوی وی ہے تے اوہ ودیارتھیاں نوں انقلابی وچاردھارا نال لیس وی کردا ہے۔ اج کلھ اوہ روح پوش ہو کے انڈر گراؤنڈ ہویا ہویا ہے۔ بڑیاں صفتاں کیتیاں سن بلجیت نے ہلواروی دیاں کہ اسنوں سدھانت دی بڑی پکڑ ہے آدی تے میں بانہہ 'تے کھنیا ہویا ایچ. ایس. پڑھ کے سمجھ جاندا ہاں کہ ایہہ شخص منوہر نہیں ہربھجن ہلواروی ہے۔ میں اپنی بھلّ نوں سودھ کے من ہی من وچ دہرایا 'نہیں نہیں، ایہہ منوہر ہے۔ کامریڈ منوہر۔ کدے بھلّ کے وی اسنوں ہلواروی کہہ کے نہیں بلاؤنا۔' ضابطہ ایہو سکھاؤندا ہے۔
میری بدلی موڑ منڈی دے پیراں وچ پنڈ جودھپور پاکھر دی ہو گئی۔ خالصہ سکول وچ ماسٹر کھیتا سنگھ، کرنیل، سکھدیو سنگھ ڈرائنگ ماسٹر تے ہور کجھ ویکتیاں نال میل ہویا۔ خالصہ سکول دے مکھ ادھیاپک جسونت سنگھ جو خود اک کوی سن نال وی چنگا سہچار بن گیا۔ جودھپور پاکھر بھاویں مڈل سکول ہی سی تے پڑھاؤن دا اینا آنند نہیں سی آؤندا جناں نوویں، دسویں تے گیارویں نوں پڑھا کے آؤندا رہا سی۔ ہن تاں بلکہ میں کالج دے ودیارتھیاں نوں وی پڑھاؤن دے سمرتھّ ہو گیا ساں۔ مڈل سکول وچ اک پرکار دی دن کٹی جہی ہوئی جاندی سی۔
شروع شروع وچ میں پنڈوں سائیکل 'تے ہی آؤندا۔ پھر بسّ دا پاس بنا لیا۔ مڈل سکول وچ جو وی سینئر ہندا اوہ مکھ ادھیاپک ہندا۔ تنخواہ ضلع سکھیا افسر دے دفتروں ملدی سی۔ اس سکول وچ روٹی سارے گھروں لیاؤندے سن تے اتھے کوئی نہ کوئی جنا سبزی سانجھے کھاتے چوں بناؤندا سی۔ روٹی سارے اکٹھے ہی کھاندے ساں۔
کرتار کویشر دی اتھے بھین ویاہی ہوئی سی۔ کرتار دا بھنوئیا اک دن مینوں لین آ گیا۔ چاہ پانی پی کے میں جانا چاہندا ساں پر اوہناں نے روک لیا - ''نہ بھائی! میں نی جان دندی اپنے بھتیجے نوں۔ اج دی رات تاں میں تینوں رکھونگی۔'' بھوآ لگدی کرتار دی بھین نے اوڑک کرکے مینوں رکھ لیا۔
بڑے سلیقے نال بھوآ نے مینوں روٹی کھوائی۔ رات نوں بہت ہی سوہنا انلگّ بسترا تے اپر پھلاں دی کڈھائی والی بہت ہی سوہنی چادر۔ میں تاں حب ہی گیا۔ پنڈ تاں ایہناں دے گھر میرا بسترا اڈّ ہی میرے گھر دے منجے 'تے پیا ہندا سی۔ جے چاہ پانی پینا ہندا تاں تائے والی باٹی کترے والی مشین دے کول آلے 'چ پئی ہندی۔ پر اج تاں جودھپور پاکھر وچ جویں کوئی ربّ اتر آیا سی جسنے جویں اتھے 'مانس کی جات ایکو' دا بیج بیج دتا سی تے شاید اسدی بھرپور فصل کرتار دی بھین دے ویہڑے وچ اگ آئی سی۔ کھیر کڑاہ جہے پکواناں نال میرا سواگت ہویا۔
مہینے ویہہ کو دن بعد مینوں پھیر سنیہا آ گیا۔ جو اس توں پہلوں پربھاو بنیا سی اوہ جاتی-پاتی ووستھا دے بٹھنڈے والے قلعے دے دیؤ دی مار وچ آ گیا۔ منہ ہنیرے، جدوں اوہناں دا سیری کھیتوں گھر آ گیا تاں میں کرتار دی بھین دے ایہہ بول سنکے ڈونگھی جلھن وچ ہی تاں دھس گیا -
''بھائی توں پہلاں گھرے جا آ۔ نالے تاں تھال کولی گلاس لے آئی؛ نالے اودن والا بسترا چکّ لیا۔ پڑدے نال لیائیں منڈے نوں پتہ نہ لگّ جے۔ اودن مینوں بھانڈے اڈّ چلھے 'چ سٹنے پئے سی۔''
کھیر کڑاہ وی اویں بنیا۔ بڑے سلیقے نال روٹی کھوائی گئی۔ ایہہ گلّ وکھری سی کہ اس وار اوہناں دا سیری روٹی پھڑا رہا سی۔ اس دن جو برکی چتھن توں وی پہلاں اندر لنگھ جان لئی کاہلی ہندی سی، اسے کھیر کڑاہ دی برکی اج سنگھ وچ پھس جاندی سی۔ پھپھڑ لگدے کرتار دے بھنوئیے نال اس رات وڈی رات تیک گلاں کردیاں تے اس توں بعد اج والے ہی بسترے 'تے آنندمئی نیند دا سرگ بھوگیا سی اج جویں اگیاراں 'تے پیا ہویا ساں۔ نیند نیڑے نہیں سی ڈھک رہی۔ سویرے بھریا پیتا چار برکیاں اندر سٹّ کے سکول پہنچ گیا ساں۔ سارا دن سکول وچ جی نہیں سی لگیا - اکو پچھتاوا وار وار ڈس رہا سی - 'کیوں گیا ؟ کیوں گیا میں ؟ اوس عورت نے اپنی شکل ویکھی ؟ وگاریاں دیاں تیویناں توں وی بھیڑی! نرھڑا! اکھے اسیں جٹّ ہنے آں، ایہہ اچھوت نے، شودر نے - چوڑھے چمیار نیچ جات۔ میں تاں جویں کئی دن اکّ دے دودھ دیاں ہی کرلیاں کردا رہا۔'
اس توں تھوڑے دناں بعد ہی پنڈ چوں دو تنّ بندے سکول وچ آئے۔ اوہناں نوں بہت وڈی شکایت سی کہ میں دوجے ماسٹراں دے نال روٹی کھاندا ہاں تاں جٹاں دے گھروں آئے بھانڈے بھٹے جاندے ہن۔ ہن اگوں لئی ایہہ کم بند کیتا جانا چاہیدا سی۔ کدھر جاواں؟ میں سوچی جاواں۔
