جدوں نکے ہندے ساں گیانی گرمکھ سنگھ مسافر
نکے ہندیاں دیاں کئی گلاں مینوں کل وانگن چیتے ہن۔ ڈھائیاں پیسیاں دا دودھ تے دھیلے دا مٹھا- باٹی بھر جاندی سی۔ ایڈے سواد نال پیویدا سی کہ اج ذکر کردیاں وی سواد آ رہا اے۔ ایہہ تے گلّ شہراں دی اے۔ پنڈ وچّ بناں مٹھیوں ہی دودھ بڑا مٹھا لگدا سی۔ ادھی صدی توں وی پہلاں دیاں ایہہ گلاں نے۔ پرانے لوک سچّ-بھٹّ دیاں گلاں بھاویں ہن نالوں ودھیک مندے سن، پر اج وانگن باہروں سچے-ستھرے تے اندروں کوجھے جوٹھے نہیں سن۔ میں ہوائی گلاں نہیں کر رہا، واپریاں دسن لگا ہاں۔
ساڈے پنڈ دے اک سید احمد شاہ دا ساڈے گھر بڑا آن-جان سی۔ پتا جی دے اوہ دوستاں وچوں سی۔ میرے ہندیاں جد کدی وی اوہ ساڈے گھر آؤندا، اندر وڑدیاں ہی اوہ آکھدا: "نکے بھائی جی! سٹو پنجہ" میں وی اس نال ہتھ ملا کے بڑا خوش ہندا۔ اک دن میں اپنے وڈے بھائی دے کھوہ توں پین دے پانی دی گھڑی بھر کے لئی آ رہا ساں، احمد شاہ مینوں اگوں آؤندا راہ وچّ مل پیا۔ اس نے ہمیشاں وانگ پنجہ سٹن دی گلّ نہ آکھی۔ میرے کولوں دی جد اوہ لنگھن لگا تاں میں اس دی کھلھے گلمے والے چولے دی کنیں پھڑھ لئی تے کیہا: "شاہ جی، پنجہ سٹّ کے جاؤ۔" پنجہ تاں اس نے کی سٹنا سی، پرے ہٹ کے کھلو گیا تے آکھن لگا، "ہو کے کر چھوڈیا نے؟ ہے تواڈا پانی ہن کون پیسی؟ وڈے بھائی اراں کولوں وی شرمندگی دواسوں۔" احمد شاہ دی گلّ سن کے بھورا کو چنتا مینوں وی ہوئی۔ میں اجے پانی دی گھڑی لے کے گھر پہنچیا ہی ساں کہ پچھے پچھے احمد وی ساڈے گھر پہنچ گیا تے آؤندیاں ہی پتا جی نوں آکھن لگا، "نکے بھائی اراں اج میرے نال وڈی ودھیکی کیتی اے۔" چوکے دی گھڑونجی تے پئی پانی دی گھڑی ولّ اشارہ کرکے احمد شاہ آکھن لگا، "ہے پانی ہن تسیں نہ پیویو، نکے بھائی اراں جورو زوریں مینڈے چولے نی کنیاں نپّ کے گھڑی بھٹا گھدھی نے۔" پتا جی نے احمد شاہ نوں نال دی منجی تے بٹھا کے پولا جیہا منہ کرکے آکھیا، "چنگا احمدا میں ویکھناں، گھڑی دا پانی بھٹیا اے کہ نہیں۔" پتا جی نے گھڑی وچوں پانی دا اک کٹورا بھر کے پی لیا تے آکھن لگے، "یار احمدا! سواد تے بدلیا نہیں۔" صرف احمد شاہ واسطے ہی نہیں، سارے گرائیں واسطے ایہہ گلّ بڑی حیرانی والی سی۔ اس دی بڑی چرچہ ہوئی، کوئی کجھ آکھے، کوئی کجھ۔ آنڈھ گوانڈھ دیاں زنانیاں نے میری ماں دے نکّ وچّ دم کر دتا۔ گلّ چاچی سرب جان تکّ وی پہنچ گئی۔ اگلی گلّ اہتوں وی بہت پہلاں دی اے۔
نتھو خوجے دی وہوٹی چاچی سرب جان دا اپنا کوئی منڈا-کڑی نہیں سی۔ اوہ بڑی چھنڈی-پھوکی رہندی سی۔ اپنے کچے کوٹھے دیاں کندھاں لپّ پوچ کے رکھدی، نکے جہے ویہڑے نوں وی پوچ-پاچ کے این سنوار بنا کے رکھدی۔ چٹے دودھ اپنے ہتھ دے دھوتے ہوئے سوتر دے تناں کپڑیاں اتے مجال اے کدے اوہ، میلا داغ وی لگن دیوے۔ جس رنگلی پیڑھی اتے بہہ کے، اوہ چرکھا کتدی سی، اوہ پیڑھی پیکیوں لیائی سی۔ کتنے ہی سال ہو گئے سن، پر ایوں جاپدا سی کہ ایہہ ہنے ہنے نواں رنگ کروا کے لیائی ہے۔ میں نکا جیہا ساں، پر مینوں یاد ہے کہ چاچی سرب جان ساڈے گھر آن کے مینوں نال لے جاندی، چھولیاں دیاں گلیاں نال کتنا کتنا اپنی گھر دی گاں دا مکھن مینوں چٹا دیندی سی، پر اپنے گھر دا پانی مینوں نہیں سی پین دیندی۔ پانی واسطے میں کدے ضدّ کردا تاں اوہ آکھدی: جے اس طرحاں ضدّ کرینگا تاں تیری ماں تے تیرے وڈے بھائی اریں تینوں مینڈے گھر آن نہیں دینگے۔ مینوں سمجھ نہیں سی آؤندی کہ دودھ مکھن نہیں بھٹدا تے پانی کس طرحاں بھٹّ جاندے۔ چاچی سرب جان میرے نال بڑا لاڈ کردی سی، کتنا چر گھٹّ گھٹّ کے مینوں چھاتی نال لائی رکھدی، میریاں گلھاں نوں اپنیاں گلھاں نال ملدی رہندی، پر منہ تے پیار نہیں سی دیندی۔ احمد شاہ پاسوں پانی دی گڑوی بھٹن دی گلّ چاچی سرب جان نے وی سنی، پر ہن اوہ مینوں 'بچو گرمے' نالوں کجھ وڈیرا ہو گیا سمجھن لگّ پئی سی۔
اول تے پنجاہ سال ہی ہندے ہن، پر اٹھتالیاں توں تاں گھٹّ نہیں ہونیں، 1919 وچّ جلھیانوالا باغ دا خونی حادثہ ہو گیا تے 1921 وچّ ننکانہ صاحب دا ساکہ۔ بسّ، اس توں پچھوں مسافر دے کتے پیر ہی نہیں لگے۔ 1923 دا ہی کوئی دن ہووےگا، ملتان سینٹرل جیل دی گلّ ہے۔ پٹھان قیدی نمبردار پاسوں میں جیل دے لنگر وچوں دلیہ منگوایا۔ جتھیدار اودھم سنگھ ناگوکے، درشن سنگھ پھیرومان تے میں شاید کوئی ہور وی ساڈے نال ہووے، اساں رل کے دلیہ کھادھا۔ جیلھاں وچّ لنگر دی مشقت تے مسلمان قیدیاں نوں نہیں سی لگایا جاندا۔ لنگر وچّ کھان کھوان دا قیدی نوں چنگا موقع ملدا ہے، اس واسطے اوہ لنگر دی مشقت پسند کردا ہے۔ جد مسلمان نمبردار ہتھوں ساڈے دلیہ کھا لین دی خبر مسلمان قیدیاں نوں پتہ لگی تاں اوہناں نے ہندواں سکھاں دے نال رل کے رننھ پکاؤن دی مشقت لئی منگ کر دتی تے دلیل ایہہ دتی کہ ایہہ ہندو-سکھ کانگرسی تے اکالی قیدی جو اک طرحاں نال پرتیندھ ہن، ساڈے ہتھ دا کھا لیندے ہن، تاں ہورناں نوں اعتراز کیوں ہووے؟ بڑی ایجیٹیشن ہوئی۔ سانجھے لنگر وچّ مسلماناں نوں لنگر دی مشقت دینی تاں پروان نہ کیتی گئی، پر لنگر وکھو وکھ ہو گئے۔ 1923 وچّ لنگر دو ہوئے تے 1947 وچّ ملک وی دو ہو گئے۔
آکھدے نے، ہن زمانہ روشنی دا آ گیا ہے، لوکاں دیاں اکھاں کھل گئیاں ہن۔ پہلاں لوک انیرھے وچّ سن۔ لوڑوں ودھیک روشنی نال اکھاں دا چندھیا جانا وی انیرھے وچّ ترن والی ہی گلّ ہے۔ گلّ گلاں نال وی بن جاندی ہے، پر جے اوہ کرنی دی کسوٹی تے پوریاں اترن تاں۔ سیانے دسدے ہن کہ بھوت کدھرے جاندا نہیں، ورتمان وچّ ہی لک جاندا ہے۔ اس دا ثبوت ایہہ ہے کہ پرانیاں گلاں دا بیان کرن وچّ سواد جیہا انوبھوَ ہندا ہے۔ بھوت دا ورتمان نال مقابلہ نہ کریئے تاں ہور وی سوادی گلّ ہے۔ جے اسیں مندے ہاں کہ لوکاں وچّ ہن ودھیک عقل آ گئی ہے، سائنس دیاں کاڈھاں نے کی دا کی کرکے وکھا دتا ہے، تاں پھر اسیں ہن دیاں لوکاں نوں انجانے کیوں سمجھیئے؟ پرانی گلّ جو کوئی سانوں چیتے ہے تاں، دسّ دیئیے- اتنا ہی کافی ہے۔ سماں سبھاء تے اثر پاؤندا ہے، پر اس دے سبھاء تے جہڑا سمیں دے ادھین چلے۔ سردار درشن سنگھ پھیرومان دا چہتر دن بھکھے رہِ کے اپنے پرن لئی پران دے جانا دسدا ہے کہ اس دے سبھاء وچّ سمیں نے کوئی فرق نہیں پایا۔ جیل دیاں سزاواں وچّ اک ایہہ وی سزا ہندی ہے کہ قیدی نوں بیرک وچوں ساتھیاں نالوں نکھیڑ کے وکھری کوٹھڑی وچّ بند کر دتا جاوے تے سیکھاں والے دروازے وچوں ہی اس نوں روٹی پانی دے دتا جاوے۔ اکثر قیدی، جنہاں نوں وکھری کوٹھڑی وچّ بند کر دین، سیکھاں والے دروازے وچوں باہر جھاکدے رہندے ہن۔ تے جیل کرمچاریاں نوں اس توں ایہہ خیال ہندا ہے کہ اس دا باہر آؤن نوں جی کردا ہے۔ درشن سنگھ نوں جد کدے اس طرحاں وکھری کوٹھڑی وچّ بند کر دتا جاندا تاں اوہ دروازے والے پاسے پٹھّ کرکے پاٹھ شروع کر دندا۔ اک وار ملتان سینٹرل جیل دا دروغا رائے صاحبَ جمنا داس مینوں آکھن لگا، "درشن سنگھ پاس اک میری سفارش تے کرو۔ اج سپرڈنٹ صاحبَ نے جیل دا خاص معائنہ کرنا ہے، اسنے درشن سنگھ دی کوٹھڑی ساہمنے وی جانا ہے۔ چنگا نہیں لگدا کہ اس نے دروازے والے پاسے پٹھّ کیتی ہوئی ہووے۔" انج رائے صاحبَ سدھے منہ قیدیاں نال- خاص کرکے راجسی قیدیاں نال گلّ نہیں سی کردا سگوں پٹھان نمبرداراں کولوں بڑی کٹّ پھرواندا سی۔
کس طرحاں دے بندے سن آزادی دی لڑائی دے سپاہی۔ درشن سنگھ پھیرومان دیاں ہور وی کئی وڈیاں گلاں ہن، میں اک نکی جہی گلّ دسی ہے۔ مہاتماں گاندھی جی آکھدے سن کہ وڈے دی وڈیائی نکیاں گلاں توں ودھیک اجاگر ہندی ہے۔ اس لئی اس وارتا وچّ میں نکے ہندے دیاں نکیاں گلاں دا ہی بہتا ذکر کیتا ہے۔ پہلی وار جیل جان توں وی پہلاں دی گلّ ہے۔ پیشاور وچّ اک خلافت کانفرنس سی۔ اوہناں دناں وچّ کانگرس، خلافت تے اکالی- ساریاں لہراں اکٹھیاں ہی چلدیاں سن۔ کانفرنس والیاں نے اک کوی دربار رکھیا۔ سرکار نے کوی دربار اتے پابندی دا اعلان کر دتا۔ کانفرنس دے پربندھکاں نے فیصلہ کیتا کہ کوی دربار نہ کیتا جاوے، ویسے ہی جلسے وچّ اک تقریر پچھوں دو دو کویتاواں پڑھا لئیاں جان تے، پھر تقریر ہو جائے تے پھر کویتا۔ لکھا سنگھ کھونڈیوالا اک بڑا مکھولیا پرچارک سی۔ جد اس دی واری تقریر کرن دی آئی تاں اوہ اٹھدیاں سار آکھن لگا، " سرکار نے ساڈے کوی دربار تے پابندی لا دتی ہے، پر اسیں وی سرکار دے پیو ہاں، اساں اس ڈھنگ نال کوی دربار کر ہی لیا ہے۔" جس طرحاں اس نے آکھیا، میں اوسے طرحاں ہی دسّ رہا ہاں۔ ایہہ لفظ اس نے مونہوں کڈھے ہی سن کہ پولیس نے جلسے اتے چھاپا مار کے جلسہ ہی اکھاڑ دتا۔ ساریاں کویاں نوں اوہ گرفتار کرنا چاہندے سن۔ پر خلافت دے پربندھکاں نے سانوں اپنے گھراں وچّ لکا لیا۔ کوی اسیں سارے تقریباً سکھ ہی ساں۔ پٹھان اتے مسلمان پربندھکاں نے ساڈے واسطے اچیچا جھٹکے دے گوشت دا انتظام کیتا۔ اسیں روکدے ساں تے اوہ آکھدے سن: "تسیں ساڈے مہمان ہو، اسیں اپنی پٹھانی روایت دے مطابق ہی تہاڈی خاتر کراںگے۔ ایتھے تسیں گرفتار ہووو تاں ساڈی ہتک ہے، اسیں تہانوں اٹکوں پار چھوڑ کے آساں۔" سویرے سانوں پردیدار لاریاں وچّ بٹھا کے اٹک پار کرایا، بھاویں رستے وچّ لاریاں روکیاں تے صحیح، پر لاریاں پردیدار سن، اس واسطے اوہ بہتا دخل دینوں، کجھ جھکّ جیہے گئے۔ کسے نے آکھ وی دتا؛ "لاری وچّ پردہ-نشین ہن۔" اٹک پار کرکے ہی بھید کھلھیا۔ اسیں پنجاب وچّ ساں تے سرحدی پولیس پریشان سی۔ ہاسے دا ہاسہ، تے رواداری دی حد، کداں یاد نہ آوے، نکے ہندے دا زمانہ۔
"کجھ؟ سواد ہے، کجھ سواد ہے۔
تاں ہی تے بچپن یاد ہے۔"
