جلھیانوالا جاگ پیا نوتیج سنگھ
جس روزانہ اخبار وچ میں رپورٹر دا کم کردا ہاں، اوہدا 'آزادی نمبر' بڑی سج دھج نال نکل رہا سی۔ آزادی بارے لیکھ تے بیان چھپن لئی آ رہے سن، آزادی دیاں تصویراں دے بلاک بن رہے سن، تے دھڑا دھڑ اشتہار بکّ ہو رہے سن۔
ساڈے اشتہار منیجر نوں مالک نے کیہا سی، "ہر ورھے آزادی دن اخباراں لئی اشتہاراں دی تینی چونی آمدن دا ڈھوآ لے کے اؤندا اے!"
اشتہار آ رہے سن جنہاں وچ بسکٹ، کرکٹ بیٹ تے بندوق، مارواڑی سیما کمپنی، برطانوی بینک، تے امریکن کوکا کولا… گلّ کی ہر چیز دا ساڈے دیش دی آزادی نال نہوں-ماس دا رشتہ کھولھ کے دسیا گیا سی۔
شید سانوں آزاد کر کے اپنے گھر چلے جان والیاں دی سجری پیڑ دا ریتا ہکّ نوں لان دا یتن سی، تقریباً ہر لیکھ، بیان تے اشتہار انگرزی وچ سی۔
ترجمہ کرن والے سٹاف دے وتوں کم کتے ودھ جان کرکے سانوں رپورٹراں نوں وی اسے کم اتے نوڑ دتا گیا سی۔ نالے رپورٹاں تے اگے وی سانوں دفتر وچ بہہ کے ہی لکھنیاں پیندیاں سن۔ جو اکھاں نال ویکھیدا ہے، اوہی تے سدھا سپاٹ نہیں نہ لکھ دیئیدا! سبھ کجھ ایہہ سوچ وچار کے لکھیدا ہے کہ ساڈی اخبار دے ڈائریکٹر ایہنوں کس طرحاں پیش کرنا چاہنگے۔
سو اینے دن آزادی… آزادی… دفتر دے کلاک وانگ ساڈے دماغ وچ ٹک ٹک ہندی رہی سی، تے آزادی… آزادی… ساڈی قلم دی سیاہی وگدی رہی سی۔ 'آزادی نمبر' دی ایہہ گاہڑ مکدیاں سار ہی میری نوکری پھیر مینوں اجیہے تھاں 'تے لے گئی جتھے ہر چوتھا لفظ جہڑا میرے کنیں پیندا اوہ 'آزادی' سی۔
جلھیانوالے باغ وچ آزادی دن منایا جا رہا سی، تے میں اس جلسے دی رپورٹ لکھنی سی۔
بڑے اگھے قومی نیتا سٹیج اتے سجے ہوئے سن۔ جھنڈے جھنڈیاں نے اوہناں دے سراں اتے جویں اک سائبان تن دتا سی۔ قومی نیتا واری واری بول رہے سن – تے جس طرحاں ساڈے 'آزادی نمبر' دے ہر اشتہار وچ آزادی دا سبندھ اشتہار دین والی فرم دے مال – بھاویں کرکٹ بیٹ جاں بندوق، بھاویں برطانوی بینک جاں امریکن کوکا کولا نال کھولھ کے دسیا گیا سی، اسے طرحاں ہی اتھے سارے نیتا واری واری اپنی پارٹی نال آزادی دا، تے آزادی نال اپنی پارٹی دے سبندھ کھولھ کے سمجھاء رہے سن – اک بیج سی تے دوجا بوٹا، تے 'اہنسا' اس بوٹے لئی جویں کھاد سی۔ تے بھاشن جاری سن… آزادی… ساڈی پارٹی… آزادی۔
ایس کھلھے باغ وچ وی دفتر دے کلاک ورگی ٹک ٹک لگاتار نکیاں نکیاں ہتھوڑیاں وانگ میرے دماغ وچ وجن لگّ پئی۔ کجھ اینے دناں دی تھکاوٹ سی تے کجھ ایہہ اکاویں ٹک ٹک، مینوں اونگھ جہی اؤندی جاپی۔ اونگھ ہٹان لئی میں اپنی کاپی اتے رپورٹ دا ہیڈنگ لکھنا شروع کیتا،
"آزادی دے تیرتھ… آزادی دن دا جلسہ"
پھیر میں سوچیا 'تیرتھ' تے 'جلسہ' دوواں نال اک اک وشیشن جوڑ دتا جائے 'پوتر تیرتھ' – 'مہان جلسہ'۔
ساڈی پارٹی… آزادی… نیتا بولی جا رہے سن۔ اہنسا… آدم-تشدد… لاؤڈ سپیکر گونج رہے سن۔
تے نیندر نے مینوں اپنے وسّ کر لیا…
جلھیانوالا باغ ہی سی ایہہ! پر اچھوپلے ہی سروتے تے بلارے دوویں بدل گئے سن۔ جھنڈے جھنڈیاں دا سائبان الوپ ہو گیا سی، تے الوپ اوہ اکاویں ٹک ٹک، الوپ اوہ اجلیاں کھمبھ-چڑھیاں پشاکاں۔ ہن سبھناں دیاں پشاکاں اتے لہو دے ڈب سن۔
اک کڑی اٹھ کے کھڑو گئی، مٹھے سولھاں کو ورھیاں دی کڑی، "جلھیانوالے باغ، میں تے میرے پنج ساتھی کوچ-بہار توں چل کے تیرے کول آئے ہاں۔ میرے نال سریش اے – ستاں ورھیاں دی کبیتا اے، تے میرا ہم عمر ستیش – تے ساتھوں رتا کو وڈے بادل تے مہامبیر۔ جس مہینے ڈائر نے تیری ہکّ اتے گولیاں چلائیاں سن، بتی ورھیاں بعد اوسے وساکھ دے مہینے سانوں چھیاں نوں گولی ماری گئی۔ اسیں بھکھے ساں، ساڈے بھین بھرا تے ماں پیو بھکھے سن۔ تے اساں سبھناں رل کے اپنی سرکار کولوں روٹی منگی – تے اوہناں ساڈے اتے گولی چلاء دتی…"
اک ماں اٹھی، چاندی چٹے کیساں والی ماں، "میں ماں ہاں، میریاں انگنت دھیاں نے۔ ہندوستان دے انیکاں پنڈاں تے نگراں وچ، سبھنیں تھائیں میریاں ہی دھیاں وسدیاں نے۔ جلھیانوالے باغ، ایہناں پنڈاں وچ اج دے ڈائراں نے میریاں دھیاں نوں اپنے پیوواں تے اپنے بھراواں نال جبری ننگیاں لٹایا ہے۔ اوہناں دیاں ستھناں وچ جوکاں تے پیسیاں ہوئیاں مرچاں تنیاں نے۔ اوہناں نوں علف ننگیاں کر کے پولیس تے فوج دی عیش دا سامان بنایا اے…"
تے ایس ماں مگروں کئی نیانے، منکھی بوٹ جہے، اگے آئے۔ ایہناں دیاں ماواں دے تھن سکّ گئے سن، تے ایہہ بوٹ ولک ولک کے مر گئے سن۔ تنّ تنّ چار چار مہینیاں دے بال، سکیاں ہڈیاں پر پھلے ڈھڈّ… تے اوہ بول نہیں سن سکدے، ہولی ہولی، لگاتار روئی جا رہے سن۔ اوہ ماواں دے تھن ٹٹولدے سن، ماواں دیاں باہواں لبھدے سن۔ پر تھن کسے راکش نے سکاء دتے سن، تے ماواں ٹھیکیداراں نوں روڑی کٹن لئی سونپ دتیاں گئیاں سن… سو ایہہ نیانے روئی جا رہے سن، ہولی ہولی، لگاتار تے پتہ نہی جلھیانوالے باغ وچ کویں پجّ گئے سن…
اک پنجابی گبھرو اٹھیا، "میں پریم سنگھ سرابھا ہاں – اوس کرتار سنگھ سرابھا دا گرائیں جس نوں انگریز حاکماں نے بغاوت دے دوش وچ پھاہے لا دتا سی۔ اساں کرتار سنگھ سرابھے دی 'واج اوہدی موت نال ہی چپّ نہیں ہو جان دتی، اسیں اوہدی 'واج نانک، ہیر تے بھگت سنگھ دی جمن-بھوں دی نقر نقر تکّ پچان لئی اپنی پوری واہ لائی اے، ایس لئی اج دے حاکماں نے مینوں تے میرے انیکاں ساتھیاں نوں جیل وچ ڈک دتا، ساڈے اتے ان-منکھی ظلم کیتے۔ اسیں ظلم دے خلاف بھکھ ہڑتالاں کیتیاں، مہینیاں بدھی بھکھ-ہڑتالاں، تے اک بھکھ-ہڑتال وچ اوہناں تسیہے دے دے مینوں پار بلاء دتا۔ پر جلھیانوالے باغ، توں چنگی طرحاں جاندا ایں کہ جتھے اک شہید ڈگدا اے اوتھوں تیہہ نہیں، تنّ سوں، تنّ ہزار ہور اٹھدے نے، تے جویں تیری ہکّ چھاننی کرن والے ڈائراں دے دن پگ گئے، تویں…"
تے اوہدے مگروں اک مزدور اٹھیا، جہڑا پردیساں توں سمندر چیر کے اتھے پجا سی، "میں اپنی عمر دا بہتا حصہ ملایا دے جنگلاں وچ انگریز مالکاں لئی ربڑ پیدا کردا رہا ہاں۔ اوتھے ایس دیش وچوں وی بڑے مزدور گئے ہوئے نے۔ جلھیانوالے باغ، ایہناں وچوں اک گنپتی نے اک دن ربڑ دے درخت تھلے کم کردیاں مینوں تیری کہانی سنائی سی۔ تے ہن اوہی گنپتی آپ تیرے ورگے اک مہان ساکے دا سورما بن چکیا اے۔ جدوں جروانیاں نے اوہنوں ماریا تاں اوہدیاں بلھاں اتے وی اوہی مسکراہٹ سی جہڑی اک دن انیکاں پھلاں وانگ تیرے پنڈے اتے کھڑی سی…
"تیرے دیش دے حاکماں دی رضامندی نال انگریز افسر اتھوں اؤندے نے۔ تیرے دیش دا مٹھا پانی پی کے تے نروئیا انّ کھا کے، تیرے دیش دیاں ریلاں تے چڑھ کے اوہ اتھوں گورکھے سپاہی بھرتی کر لجاندے نے۔ ایہہ گورکھے سپاہی میرے دیش وچ جا کے انیکاں جلھیانوالے باغ لاندے نے۔ ایہناں وچوں ہی کسے اک دی گولی نے میری جند لئی سی۔"
تے اک بھرویں 'واج سنائی دتی – لہو دے دریا تر کے آئی، زبر دے پہاڑ لنگھ کے آئی 'واج، "میں دکھن توں آیا ہاں۔ میں دکھن دے شہیداں ولوں ایس شہیداں دی دھرتی لئی شردھا دے کجھ لال چنگیاڑے لے کے آیا ہاں۔ لوکاں لئی بھوکھ دیاں نوری کرناں لے کے آیا ہاں۔ دکھن توں شہیداں دے ہتھ اٹھے نے، جلھیانوالے دے شہیداں نال ایہہ ہتھ مل رہے نے…۔"
تے پھیر جلھیاں والے دا انو انو جاگ پیا۔ اینے ورھیاں توں ستے شہید جاگ پئے۔ پرانیاں گولیاں دے نشان جاگ کے نویاں گولیاں دے پھٹاں نوں ممتا نال تکن لگّ پئے۔ پرانا تے سجرا ڈلھا لہو اک دوجے وچ رل گیا۔ لہو—سچا تے لال، لہو— انوکھا تے پوتر، لہو- جدھی ہواڑ وچ بھنھی جہی مہک سی، اک چر پرانی پر نت-نویں مہک، آزادی دی نروئی، منکھتا جنی پرانی تے سجری مہک….
ہن جلھیانوالے باغ وچ لوکاں دا ٹھاٹھاں ماردا سمندر آن پجا سی، تے ایہہ سمندر گڑھک رہا سی۔ پولیس دے سپاہی بندوقاں نال تے کجھ ولنٹیئر لاٹھیاں نال سمندر دیاں لہراں نوں ڈکن دا اپرالا کر رہے سن۔ لوکاں دا سمندر چڑھدا آ رہا سی۔ پولیس دیاں گولیاں، ولنٹیئراں دیاں لاٹھیاں، لوکاں دا لہو… پر سمندر پھیلدا جا رہا سی… ابھڑواہے میں جاگ پیا۔ میرے ساہمنے اوسے طرحاں لاؤڈ سپیکر وچوں 'واج آ رہی سی، "ساڈی پارٹی… آزادی… اہنسا…"
میں جاگ پیا۔ میری قلم دی انکھ جاگ پئی۔ میری قلم وی لوکاں دے اس سمندر دی اک لہر بن گئی۔ میری قلم نے اس جلسے دی رپورٹ نوں مالک دی مرضی انوسار لکھنوں اکا انکار کر دتا۔
