جھنڈا سنگھ جھوٹا-کٹّ گربچن سنگھ بھلر
میرے جماعتی کھڑک سنگھ دا فون آیا تاں میں حیران ہی رہِ گیا۔ اوہدا سکھ-ساند دا فون تاں اگے وی آؤندا رہندا سی پر اج اوہنے وکھری ہی گلّ کر دتی سی۔ ہاں، جماعتی توں ایہہ مطلب نہ لے لینا کہ اوہ کالج جاں یونیورسٹی وچ میرے نال پڑھدا ہندا سی۔ پنڈ دے سکول وچ بس تنّ سال اوہ میرا کدی-کدائیں حاضر ہون والا ساتھی رہا سی۔ سکول وچ پہلے دنوں ہی اوہدا دل نہیں سی لگدا۔ ساڈے کمریاں دے پچھلے پاسے باہر ولّ کھلھدیاں کھڑکیاں سن جنہاں دے ہیٹھلے ادھ وچ سریئے سن تے اتلے ادھ خالی سن۔ جدوں ماسٹر جی ادھر-ادھر ہندے، اوہ کھڑکی کھولھدا تے سریئے ٹپّ جاندا۔ اوہدے بھجن سمیں اسیں سارے اک سر وچ گاؤندے، کھڑکیئے کھلھ جا نی، کھڑک سنگھ نے جانا!
جدوں اوہ کسے دن پھیر سکول آؤندا، ماسٹر جی کچھ نہیں سن آکھدے۔ امتحان ویلے ہر وار اوہدا باپو جھنڈا سنگھ گھر دے گھیؤ دی پیپی تے کنک دی وڈی بوری پجدی کر دندا سی۔ تیجی وچوں وی پاس ہو جان دے باو جود اوہنے چوتھی وچ داخل ہون توں انکار کر دتا۔ تائے نے جتی پھڑ لئی، اجے کل بوری تے پیپی دے کے آیاں، توں ہن سکول نہیں جانا! ہر جتی دے جواب وچ اوہ کہے، بسّ اک وار کہہ دتا سو کہہ دتا، نہیں جانا۔ جدوں گنتی ستاراں ہو گئی، تائے نے جتی سٹّ کے کھڑک نوں ہکّ نال لا لیا اتے بولیا،''پتّ میرا ہی ہیں! تیرا دادا جدوں کسے گلوں مینوں جتیاں نال کٹدا، میں عابدی گلّ اتے ایوں ہی اڑیا رہندا۔ آخر اوہ جتی سٹّ کے مینوں ہکّ نال لا لیندا۔… جاہ پترا، اج توں توں آزاد پنچھی، کھلیاں اڈاریاں لا!''
فون انوسار اوہنے اس سال باپو دا جنم-دن مناؤن دا فیصلہ کیتا سی اتے اوہ چاہندا سی، میں اودوں ہر حالت پہنچاں تے لوکاں نوں باپو بارے دسّ کے اوہدا ناں اجاگر کر دیواں۔ اوہدا باپو مرے نوں ادھی صدی ہون لگی ہے، اگے نہ کدے پچھے، ہن جنم-دن؟ میں پچھیا، کدوں ہے تائے دا جنم-دن؟ کھڑک ہسیا، ''مینوں تاں کی، ایہہ تاں باپو نوں وی پتہ نہیں ہونا، اوہ کدوں جمیا سی۔ اک گلّ پکی اے، اوہ تکھی گرمی جاں ککر ٹھنڈھ وچ جمنا تاں منیا نہیں ہونا۔ اکتوبر وچ جہڑا دن تینوں سوت رہو، آپاں باپو دا جنم-دن آکھ دیوانگے۔''
تائے دے کوتکی جیون نوں چیتے کر کے اک وار تاں میں سوچیا، اوہدے بارے چنگی گلّ کتھوں لبھو! پھیر سوچیا، ہن پنڈ وچ تائے نوں جانن والے کنے کو بچے ہونگے، جو مرضی بول دیانگے۔ کھڑک سنگھ کوئی نویں گلّ نہیں سی کر رہا، ہر کوئی چاہندا ہے، لوک اوہدے وڈیریاں نوں عزت نال چیتے کرن۔ ارتھی-ٹیکس لاؤن کرکے بدنام ہوئے راجے نوں چنگا کہاؤن لئی اوہدے پتر راجے نے ایہہ ٹیکس بھرن دے نال نال کھپھن وی توساکھانے وچ جمع کرواؤن دا حکم چاڑھ دتا۔ لوک آکھن، ایہدے نالوں تاں ایہدا پیو ہی چنگا سی! اوہدے مرن مگروں اوہنوں چنگا کہاؤن دے ارادے نال اوہدے پتر راجے نے اگلے جہان دے راہ وچ خرچن واسطے مرن والے دے منہ وچ پائی جاندی موہر کڈھواؤنی شروع کر دتی۔ لوک پہلے دوواں نوں صلاحون لگے۔ اصل پریشانی راجا بنن مگروں اوہدے پتر نوں آئی۔ ٹیکس وصولن توں علاوہ مردہ وی ہن کھپھن کھہا کے تے مونہوں موہر کڈھوا کے علف ننگا تے سدھا ننگ ہو چکیا سی۔ سوچ سوچ کے اوہنے مردہ قبر وچ پاؤن دی تھاں سر والے پاسیوں ادھا دھرتی وچ دبن تے پیراں والے پاسیوں ادھا باہر رکھن دا فرمان جاری کر دتا۔ تراہی تراہی کردے لوک پہلے تناں راجیاں نوں دھرمی راجے آکھن لگّ پئے۔ اگلے راجے نے اس چوتھے راجے نوں دھرمی اکھواؤن واسطے جو کارا کیتا، ساؤپنا اتھے لکھن دی آگیا نہیں دندا۔
تائے جھنڈا سنگھ دی جیون گاتھا بڑی دلچسپ اتے رنگ-برنگی سی۔ اوہ سرہوں دا تیل پیا پیا کے مضبوط تے اٹٹّ بنائی ہوئی سماں والی ڈانگ اندر-باہر جان سمیں ہمیشہ ہتھ وچ رکھدا۔ اک دن کدھرے جاندیاں اک پنڈ دے لوکاں نے کیہا، او بھائی صاحب، اگے نہ جائیں، مارنکھنڈا جھوٹا راہ گھیریں کھڑھا ہے۔ اوہ مسکرا کے تریا گیا۔ لوکاں دے ساہ رک گئے۔ جھوٹا قہری نظراں نال دیکھ کے پورے بل نال تائے ولّ بھجیا۔ اگوں تائے نے وی پورے بل نال سماں والی ڈانگ اوہدے سنگاں دے این وچالے جڑ دتی۔ اس اچانک ٹٹے قہر نال بھمتریا تے بوندلیا جھوٹا پٹھا مڑ کے آؤن ویلے نالوں دگنی رفتار نال بھجّ تریا۔ تائے دی پورے علاقے وچ دھنّ-دھنّ ہو گئی اتے اس دن توں اوہدا ناں جھوٹا-کٹّ پے گیا۔
ساری عمر تائے نے کم دا ڈکا بھنّ کے دوہرا نہیں سی کیتا اتے بھلائی توں بناں ہور کوئی قصر نہیں سی چھڈی! ٹھانے والیاں نال مل کے روڑی-مارکا دارو کڈھدا تے راجستھان توں گھوڑی اتے فیم دی بوری لدّ لیاؤندا۔ دل دا اوہ ہیرا سی، دوستی سبھ نال، ویر کسے نال وی نہیں۔ اوہدی اک بیٹھک وچ بھگوڑے ڈاکو-بدمعاش دارو پیندے رہندے تے دوجی وچ پلسیئے۔ دوواں بیٹھکاں وچ اکو بکرے دے ماس دے چھنے پہنچدے رہندے۔ تایا دوواں نوں اک دوجے دی سوٕ تکّ نہ لگن دندا۔ اک وار کسے دے سٹاں مارن کرکے اوہنوں قید ہو گئی۔ جیلھر نے چکی پیہن لا دتا۔ تائے نے اتلا پڑ ہیٹھلے اتے مار کے دوویں بھنّ دتے۔ نویں مشقت قیدیاں دے لنگر وچ کم کرن دی ملی۔ چھٹن وچ کچھ ہی دن رہندے سن، تائے نے اپنا چراں دا غصہ کڈھن لئی لنگر دا دورہ کرن آئے جیلھر دے موراں وچ کھرپاڑ ماری۔ قید تاں تنّ مہینے ودھ گئی پر قیدیاں وچ تائے دی دھنّ-دھنّ ہو گئی۔
زندگی وچ تایا بسّ اک وار، تائی مری توں، نموجھونا ہویا۔ پھلّ پاؤن ہردوار گیا تاں اتھے گنگا دے کنارے روندی اک بے سہارا تیویں تائے دے نرم دل توں جھلی نہ گئی۔ گھر آ کے نونہہ نوں کہندا، باہر تیری نویں بے بے جی کھڑی اے، جاہ پتّ اوہنوں پورے آدر-مان نال اندر لیا۔ جدوں گھر-پریوار تے سکے-سنبندھیاں نے بکھیڑا کھڑھا کر دتا، تایا بچارا اوہنوں گھروں کڈھن دی تھاں اپنے بشنپرے والے یار، مکندے چھڑے دے لڑ لا کے وٹے وچ سجر سوئی مجھّ لے آیا۔
تائے دا نیکنام جیون من دیاں اکھاں اگوں لنگھیا تاں میتھوں پچھیا ہی گیا، ''چھوٹے ویر، اگے تاں کدے منایا نہیں، ہن اچانک تائے دا جنم-دن…؟'' اوہ میری گلّ کٹّ کے بولیا، ''گلّ ایہہ اے، وڈے بھائی، اپنے سکھیا منتری سکندر سنگھ ملوکا نے اعلان کیتا ہے، پرائمری سکول واسطے دس لکھ، مڈل واسطے ویہہ لکھ، سینئر سیکنڈری واسطے پچی لکھ تے کالج واسطے پچتر لکھ روپئے دیؤ تے اپنے پرکھے دا ناں رکھواؤ۔ پچی لکھ دیوانگے، اپنے پنڈ والے سکول دا ناں باپو دے ناں اتے ہو جاؤ۔ بسّ آپاں سارے پنڈ اتے باپو دی جھنڈی کر دینی اے!''
میں حیران ہو کے پچھیا، ''پر یار کھڑک، پچی لکھ کوئی چھوٹی-موٹی رقم نہیں۔ توں ایوں گلّ کر رہا ایں جویں پچی ہزار دا معاملہ ہووے!'' کھڑک سنگھ ہسیا، ''باپو ایناں کچھ دے گیا اے کہ اوہدا ناں لے کے دان-پن کیتیاں وی گھٹنا نہیں۔ تیرے یاد اے، باپو نے پنڈ دی شاملاٹی زمین دھکے نال دب کے آبدے ناں کروا لئی سی؟ پچھے جہے اوہدے بالکل نیڑیوں سڑک نکل گئی۔ ہن اتھے دو-تنّ فیکٹریاں لگّ گئیاں۔ پتہ اے، اپنی اوس زمین دا ہن کی دندے اے؟ کلے دا پنجاہ لکھ! ادھا کلا ویچ دیانگے تے سکول دے متھے اتے موٹا موٹا لکھوا کے پھٹا لاوانگے—سماج-سیوک جھنڈا سنگھ سرکاری سکول۔ وڈے بھائی، توں وڈیاں وڈیاں کتاباں لکھدا ایں، وڈے وڈے اکتاں وچ بولدا ایں۔ نالے تاں توں باپو بارے ودھیا ودھیا گلاں سنا کے اوہدا خوب گڈا بنھیں تے نالے آبدے ہتھ نال ملوکا جی نوں پچی لکھ دا چیکّ دے کے پھٹے توں پردہ ہٹوائیں۔''
سکھیا منتری دی سوخم سوچ نے مینوں دنگ کر دتا۔ سکولاں لئی مایہ حاصل کرن دی ویونت کاہدی سی، ایہہ تاں گنگا-مئیا سی جس وچ اشنان کر کے ''جھنڈا سنگھ جھوٹا-کٹّ'' دیکھدیاں دیکھدیاں ''سماج-سیوک جھنڈا سنگھ'' بن بن نکلنے سن!
اج والے ایہناں آگوآں دی ہی سرکار دی جولائی 2011 والی ادھیاپک یوگتا پریکھیا دے قریب ڈھائی لکھ امیدواراں وچوں پاس ہوئے لگبھگ نوں ہزار بے روزگار ادھیاپک، جنہاں دی کونسلنگ وی پچھلا سال مکن توں پہلاں ہو گئی سی تے جنہاں وچوں کئی پی-ایچّ.ڈی. وی ہن، اقراری ہوئی نوکری پراپت کرن واسطے اج-کلّ سکھیا منتری دے پنڈ ملوکا اتے نانکے پنڈ لہرا دھورکوٹ ولّ وہیراں گھتّ رہے ہن۔ منتری جی دی پولیس اوہناں نوں ڈانگاں دا پرشاد-پانی ورتا رہی ہے جدوں کہ پنڈاں دے لوک دالے-پرشادے تے چاہ-دودھ دا لنگر پکا-ورتا رہے ہن۔ تنّ وار مکھ منتری نوں اتے پنج وار سکھیا منتری نوں مل کے اسپھل رہن مگروں کرودھ وچ آئے بے روزگار ادھیاپکاواں-ادھیاپک ہکاں پٹدے ہن، نعرے لاؤندے ہن اتے ٹینکیاں تے ٹاوراں اتے چڑھدے ہن۔
میرا سجھاء ہے، سکھیا منتری نوں اپنی اتلی ویونت ہی اتھے وی لاگوُ کر دینی چاہیدی ہے۔ جویں یونیورسٹیاں وچ نانک چیئر، کبیر چیئر، رویداس چیئر ہندیاں ہن، سکولاں وچ مضموناں دے ناں سنبندھت ادھیاپکاں دی تنخواہ نسچت سمیں تکّ دین والیاں دے پرکھیاں دے ناں اتے رکھ دینے چاہیدے ہن۔ مثال وجوں، ''ونتا سنگھ وگیان ادھیاپک سری موہن لال''، ''گنڈا سنگھ گنت ادھیاپک سری سوہن سنگھ''، وغیرہ وغیرہ۔ ایک پنتھ، دو کاج! نالے پنّ، نالے فلیاں!
