جتھوں سورج اگدا ہے کرپال قزاق
چٹھیاں دے نہری موگھے کولوں پیندا پانی دا نکا جیہا پاڑ، ڈڈے فوجی دی اکھ ہیٹھ آؤندیاں ہی بارود دی اگّ بن گیا۔
پٹڑیئے پٹڑی اوہ اپنی ستّ کنالاں بھوئیں توں پرط رہا سی! جھلسیا، کراہندا تے رجھدا۔ تکالیں ہی اوہ اپنی سکّ گئی جیری پاٹدیاں اکھاں نال ویکھ کے پرتیا سی؛ لکڑ دی لتّ سنے۔ قہراں دی اوڑ کارن کناں کجھ سی جو اسدے متھے کلاں وانگ کھبھ گیا سی۔ لہو نچڑن لگیا سی۔ ٹپّ، ٹپّ، ٹپّ۔ اکھاں بھر آئیاں، پنڈا مچّ اٹھیا۔ کمبواں کے اگواڑ تیک آؤندیاں اوہ جویں اننھا-بولا ہو گیا۔ لتّ دا لنگ چونا ہو گیا۔ پھٹّ وچّ پیا سریا چسکن لگا 'تے اوہدی نرسنگھے ورگی آواز دنداں دی ورل وچوں پاٹدی جہی جھرن لگی۔
"میں کہناں جلیاں مار لئیے کچھے……"
"کی گلّ وی فوجیا؛ کیہڑی لام توں ہو مڑیاں سوختے ای؟"
"مڑنا بھین دے بوہے توں اے…نالے بھا لام نوں قصر اے کوئی؟"
"کاہدی لام چاچا؟" پٹھیاں دی بھری تھلے ساہو ساہ، باندری والیاں دا نیک فوجی ولّ جھاکیا۔
کوئی ہور ویلا ہندا تاں منڈے دی اینیں گلّ بدلے فوجی دیاں اکھاں وچّ ڈورے اتر آؤندے اتے کوئی چوندی جہی ٹچر کردا پر تد اسنے تیوڑی کسّ لئی تے تلخی نال بولیا، "تیں پتّ جیہنیں تیویں دے دابے نال ہی پوچھ لتاں 'چ لے لینی ہووے تینوں لام نال کیہ؛ اگلے بھاویں ساری نہر ہی کھتیاں 'چ وڈھّ لین……۔"
گلّ صاف ہوئی تاں چینچل سیہوں نال منڈا وی سوچیں پے گیا۔
لکڑ دی لتّ سنے فوجی دی 'کلی' وساکھی پکیاں گلیاں 'چ کھڑکن لگی۔ کیراں پھر اکھاں وچوں اویں رتّ چون لگی۔ اکو سمیں فوجی دے ذہن وچّ چٹھیاں دی 'دہشت' اتے آپدی لوسدی فصل لونے پچھّ لاؤندے سن۔
اوہ مسیت لاگے آیا تاں 'کارخانے' 'چ دھرماں تکھان وگوچیاں نوں 'پھال-چھنگ' لاؤندا سی۔ پنڈ دی سوڑی شاملاٹ ٹھیکے 'تے چڑھ جان کارن جیہڑے دنیں مال-ڈنگر 'باہر' نہ کھلھدا، منڈھیر 'بھابو-پتے' لئی 'کارخانے' دا باہرلا تھڑھا آ ملدی۔ پر منڈھیر دی تھاویں نوپے رنگڑ، گردواریئے گرنتھی تے کھودیاں کے صورتی نوں ہی پتے ٹکدیاں تکّ، فوجی چارے کھر گڈّ کے کھڑ گیا۔ اوہنے وساکھی تے بھار پاؤندیاں متھا تن لیا۔ اوہدے پنڈے دی لوئیں سولاں وانگ آکڑ گئی۔
اچانک سر-کٹّ دے رولے 'چوں رنگڑ پٹھّ موڑی۔
"کداں کندھاں نال وجدا پھردیں فوجیا……؟"
"فوجی دا وجدے گھگو، وجو تسیں جیہناں نوں چٹے دن پاڑ لائی اگلیاں۔"
"پاڑ دا فکر تاں تیرے ارگے فوجیاں نوں ہوؤُ ویر۔ جیہناں ورھے چھماہی کدھرے ورھنا ہندے- ایتھے تے پتندرا ایانے نہیں سون دئیدے۔"
"بہتا نہیں کلپیدا گرمکھو- بازاں آلے تے سٹیا کرو سبھ کجھ بانی 'چ آؤندا اکے!" گرنتھی سویر توں ہی سراں 'چ جیتو سی؟
پر فوجی نوں ستیں کپڑیں اگّ لگّ گئی۔
"……تنّ ویلے گجا تھن لین نوں کردیں؟ تے آہ تاش وی بازاں اعلیٰ ای کٹن نوں کہندا ہوؤُ…میں آہناں تیرے ارگیاں نوں تے بوری 'چ بنھ کے کٹے، سمجھیا!"
"بڑا بیری دے چھاپے آنگوں پھسدیں فوجیا، کتے رمّ دا پیگ ساڈے اتے تاں نہیں کھیڑو؟"
"رمّ تاں چٹھے ای پیائی جاندے اے پنڈ نوں پر کوئی نہ، میری تاں جھگے 'چوں ستّ کنالی ایں سیک تاں تھوڈے ارگے دس کلیاں آلیاں نوں لگو، جدوں تکاویاں ویلے چریاں 'چ لکے…!"
فوجی منہ-پھٹّ سی۔ چتھّ کے گلّ کردا۔ لوک جاندے سن۔ لوک تاں ایہہ وی جاندے، اوہ جنگ وچّ لتّ نوں بجّ لوا بیٹھا سی۔ پنشنیا سی پر کجھ 'کر دکھاؤن' دی ٹیس نال دھکھدا متھا لئی اوہ ہر جابر سر لئی اکھ دا ککھّ بنیا رہندا۔ دھر اندروں کدھرے سچا ہون کارن لوک اسدا ستکار کردے۔ بجا-رتا ہون کارن لوک اوہدیاں کوڑیاں کسیلیاں وی جر جاندے۔ سیانی اکھ نوں اوہ پہلی نظرے توت دی چھٹی تھاویں گلاباسی دی ٹاہنی ورگا جاپدا۔ جیہنوں لپھن دی تھاں ٹٹّ جانا ودھیرے پروان سی۔ تاش والی تکڑی نوں ایہہ پتہ لگن تے کہ قہراں دی اوڑ وچّ چٹھیاں نہر نوں ہی پاڑ لا لیا سی، تاش اوہناں دے ہتھوں کھنڈ گئی۔
"ستّ کرتار!" گرنتھی آپوں دنگ رہِ گیا۔ اوہنوں فوجی دی 'وادھی-گھاٹی' مولوں وسر گئی۔
پچھلی سنگراند گردوارے بہہ کے ہی تاں لوکاں ٹکیا سی، ایدکیں جیری ویلے کوئی نہر وچّ چوری پائیپ نہ لاوے۔ اک تاں چھیکڑ تے پنڈ ہون کارن پہلاں ہی مر کے پانی اپڑدا سی، پھڑے جان تے کھنامی وکھ ہندی سی۔ دوجے 'آپو-دھاپی' 'چ تگڑے کھٹّ جاندے، ماڑے واری توں رہِ جاندے۔ پر گردوارے وڑن مگروں چٹھے پاڑ ہی لا لینگے، ایہدا تاں پنڈ نوں سفنہ وی نہیں سی۔
پچھلے دنیں جنیاں مینہہ نے کنکاں بھیویاں سن، اوناں ہی چپھیرے کجھ تڑپ رہا سی۔ پانی دی تپّ-تپّ لئی۔ پہراں دے پہر بجلی آؤندی سی، پر لگدا، اکھ جھمکن وانگ آؤندی سی۔ تھوڑھی بہت اتے ہیٹھ نال تیل وی مل جاندا پر لگدا، انجناں وچّ ماڑے جٹاں دا لہو بل رہا سی۔ دھکّ، دھکّ……دھکّ۔
خبرے کنے دناں توں نہر دا پاڑ چٹھیاں دی پیلی وچّ پے رہا سی۔ لوکاں تڑپ کے سوچیا۔ نکا جیہا پاڑ جیہڑا ڈھیکھر اتے گھاہ پھوس نال لکویا گیا سی، ڈڈے فوجی دے جنے کھنے دیاں اکھاں 'چ جھاکن تے پھیلدا ہی چلا گیا سی۔ پنڈ دے اک سرے توں لے کے دوجے سرے تیک……
اک گھڑی چٹھیاں توں موہرلیاں پیلیاں والیاں نوں جاپیا جویں اوہناں دیاں اپنیاں پیلیاں وچوں پانی نکل نکل چٹھیاں دے کھیتاں وچّ پے رہا ہووے۔
طوبیٰ! طوبیٰ! پانی دی تپّ تپّ لئی تاں سر لیہندے آئے سن۔
سارا پنڈ جاندا سی کہ چٹھے ہمیشاں پنڈ توں الٹ اپنے ہتّ دا پانی ترے سن۔ سرپنچی توں لے کے گردوارے دے دڑے دیوان تکّ۔ خبرے اس لئی کہ چٹھے دے تنے پتّ افسر سن۔ انی دولت۔ کھلھی پیلی۔ ملن آئے واج مار کے آؤندے، نیوں کے لنگھدے۔
پر فوجی دے چیکویں بول، پنڈ دیاں گلیاں وچّ روہ وانگ تن گئے۔
چھڑیاں دی ہٹی لاگے، جتھے شہروں آئے تانگے کھڑھدے، تھڑھے دوآلے گلاں دھکھن لگیاں۔
"کہندے فوجی تھانا لین گیئے!"
"لے ٹھانا نہ کتے…پچھلے ورھے نی لیا سواد فوجی نے، جدوں چٹھیاں کے نرمیں 'چ دوائی چھڑکدا سیری پھٹکّ مویا سی۔ پولیس دے ساہمنے ای پھوک تا اگلیاں۔ کہندے ایہنوں تاں مرگی پیندی سی۔ ادوں وی فوجی دی شہِ 'تے اودوں چھوٹا برکیا سی۔ اگلیاں سرھین لتّ بھنّ کے دانیاں دا مگرا ناں لا دتا سی۔ فوجی ارگے تے بادشاہو ایہو جہاں دے ڈھڈّ 'چ کھیڈدے اے۔"
"تسیں پرھے کٹھی کرو جار، کوئی گلّ اے ایہہ۔" لوک جڑن لگے۔
"وچوں گلّ کیہ اے؟" بہتے بڑکاں لین لگے۔
"ایہنوں گلّ دسو بئی………ایہہ اوہناں 'چوں جے جہڑے ساری رات رمین پڑھدے رہے سی۔"
ہمیشاں وانگ لوک، روہ، ریس، تے ہاسے ٹھٹھے بدلے کٹھے ہو رہے سن۔
تدے فوجی تنّ چار گبھریٹاں نال تھڑھے تے آ بیٹھا۔ پکیاں گلیاں 'چ اوہدی اکلی وساکھی ڈمرو وانگ کھڑکدی سی۔
لوک دھاہ کے جڑ گئے۔ ساہاں 'چ وسّ گھلن لگی۔
"بئی لوکو میں پچھدا ایں ای ہوؤُ پھے؟" فوجی اندروں سرپنچاں کے لانے تے ورھیا۔ لوک حیران جیہا جھاکے۔
"اوئے ایہناں لیڈراں توں کی چھکو بھالدے او، تسیں گلّ کرو جیہڑا پنڈ دے اکھیں گھٹا پائٔے۔" ساہ مرچاں وانگ لڑن لگے۔
تدے بھینم بلیکیا، چند دس نمبریا تے حکما دلال اکٹھ لاگے آ کھڑے۔
"بڑا جلسہ کیتٔے بئی، سکھ تاں ہے……" لش لش کردے لیڑیاں نال اوہ تنے اوپرے جہے لگدے سن۔
"سکھ گھٹے دی اے……پئی اگے نہر وچّ پائیپ لاؤندے سی تگڑے گھر۔ ایتکیں پنڈ گردوارے وڑیا بئی کوئی ماڑیاں نال دھکہ نہ کرے۔ اکھے ن-ہکیاں نوں توان پیندا اے۔ ہن کہندے چٹھیاں پاڑ ای لا رکھئ۔ منّ لو کل نوں توان پے جے، ماڑے تاں منگے گئے پنّ دے……۔"
"پاڑ کسے دیکھیا بی اے کہ بھنے تتر ای اڈدے اے؟" چندو دس نمبریئے کیہا۔
چٹھیاں 'تے ہوئے کسے وار بدلے اوہ ڈھال بن جانا چاہندا سی۔
"میں دیکھئی، میں……!" فوجی دی لکڑ دی لتّ کمبن لگی۔ وساکھی کچھّ ہیٹھ تن گئی اتے سنگڑیاں اکھاں وچّ بھیڑ دی تھاویں، اپنی سکی فصل تیلھا تیلھا کرکے فیل گئی۔
فوجی دے جبھے موہرے اک پل بلیکیا جھینپ گیا۔ اوہ حیران رہِ گیا، لوک اوہناں دے ساہمنے ہی چٹھیاں دے منہ اتے تھکّ رہے سن۔ جانن تے وی کہ چٹھے اوہناں دی سجی بانہہ سن۔ اوہناں غصے نال فوجی ولّ ہوروں ہوروں جھاکیا۔
"کڈا کو سی موگھا؟" کنڈھیاں مچھاں اتے خچرے ہاسے وچوں حکمے دلال کیہا۔
"بھاویں ایڈا ہووے…" انگل اتے انگوٹھے نوں جوڑدیاں فوجی چاندی دے روپیئے جیڈا سراخ بنایا تاں اچانک غضب واپر گیا۔ اسے سراخ وچوں جویں لوکاں دے روہ اپر گڑھے ور گئے۔ فوجی آپوں ٹھر گیا۔ اپنے ہی مونہوں کرے بول، اوہدی چھاتی وچّ چاقو وانگ اتر گئے۔
"اوئے پتندرا! ایڈے ایڈے مورے تے پیر پیغمبراں توں نہ بند ہوئے آپاں کیہدے پانیہار آں۔" اچانک ہی سارا تناؤ، پانی وانگ وہِ تریا: چھلک، چھلک، چھلک۔
پچھتاوے نال فوجی دی دیہہ وچوں عاریاں لنگھن لگیاں۔
"پچھ لؤ مورا گول سی کہ جھیت ارگا۔" منڈھیر لاچڑ گئی۔
بھانتو بھانت گلاں دا شور اک آرگی ہی پھیل گیا۔ نری گنجار۔ اک پل کجھ وی سپشٹ نہیں سی سن رہا۔ جویں سیاں پیپے کٹھے ہی کھڑک اٹھے ہون؛ فوجی دیاں اکھاں وچّ لٹکدا کجھ چھاتی 'چ کھبھن لگا۔ پیڑ ہی پیڑ……اف!
"فوجی کاہدے، لنڈا چڑے اہنے تاں جھیت وی سست بنھ کے دیکھی ہوؤُ۔"
"میں کہناں وڑیویں ارگا سی موگھا گلّ کرو کیہنے لینے ایں ڈوکے!" اچانک بیٹھا بیٹھا فوجی، شیر جہی بھبک نال اٹھ کھڑھا ہویا۔ گبھریٹ وسّ گھولن لگے۔ فوجی دیاں اکھاں وچوں پھر رتّ چون لگی۔ ٹھٹھا، اک گھڑی وہُ ورگا جاپن لگا۔ چپّ تن گئی۔
"سہریو! بندیاں عالی گلّ کرو کوئی۔ بندہ ویلا-کو-ویلا تاں دیکھے۔" کوئی دانا بزرگ، تھڑکدا جیہا کلپیا۔
"چل توں ہی کر کوئی گورو گھر دی……۔"
"پنڈ نہر آلیاں کول شکایت نہیں کر سکدا؟" کسے پاڑھے نے کیہا۔
"کر کیوں نہیں سکدا۔" فوجی اویں ہی تنیا کھڑھا سی۔
"پر پھیدا کی؟ …تھوڈے بھانے نہر والیاں نوں کوئی بھلّ اے……ایہہ تاں ملّ دی کھیر اے……تسیں گپھا دیؤ……تسیں کر لؤ موگھے……" بھیم بلیکیا، جویں پنگردی فصل اپر مارو بھل وانگ پھیل گیا۔
فوجی نوں اندر تکّ سجھّ گئی۔ آخر ایہہ ڈھانی بن بلایاں کاہتوں آئی سی۔
"ایہہ تاں سبھ نوں پتے بئی ملّ دی کھیر اے………ماڑے کدھر جان پھے……؟"
"اگے کدھر جاندے اے؟" چند دس نمبریئے موڑا دتا۔ اوہ فوجی ولّ کیرا جھاکدا سی۔ من ہی من اوہ لوکاں 'تے ہرخ نال بھر گیا۔ جیہڑے خواہ-م-خواہ فوجی دے مگر لگّ تردے سن۔
"پر ساڈا تاں فرض بندے…ہندی چوری دی خبر کریئے۔"
فوجی نے تلکدی بازی تران نال بوچی۔
"کیہڑی چوری؟ ایتکیں پنڈ وچّ ویہاں گھراں کنڈیاں لا لا کنکاں کڈھیاں، ادھا پنڈ نہر توں چوری بالن بالدے…ادوں نیں برکدا کوئی…نکی جہی گلّ نال چٹھے ای شریک بن گئے تھوڈے۔ دسو جھوٹھ اے کوئی؟" بلیکیئے بھری پرھے وچّ چٹھیاں نال یاری دا ملّ پایا۔
"گلّ کہڑی لئی آئے سی………لے کدھر وڑے……میں آہناں عرضی لکھ کے دفترے دے دیو تسیں……چلو فوجی دی منّ لو۔" کسے گلّ مکائی۔
"اوں تاں دشمنی پاؤن والی گلّ ای اے۔ بننا بناؤنا تاں ہے کش نیں۔ موہرے وی چٹھے نے، پولیس تاں مہاراج ایہو جیاں توں پچھ کے موتدی اے۔" فوجی نے اکھڑ کے بھیڑ ولّ جھاکیا۔ کوئی دھیمے جہے بولاں نال یرک رہا سی۔
بھیما، حکما اتے چندو، جویں سارے اکٹھ وچالے ہی پھیلن لگے۔
کجھ من ہی من پچھتاؤن لگے، کاہنوں اوہ ورودھی دھر دی اکھ وچّ آئے سن۔ آخر تکڑیاں دا ستیں ویہیں سو سی۔
پر سبھ کاسے دے باو جود گبھریٹ عرضی لکھن لگے۔
"نشنگ میرے کلے ولوں لکھو تسیں۔" فوجی سدھا تن گیا۔
تلخی سوئیاں وانگ چبھن لگی۔ ساہ سیک نال بھر گئے۔ لوکیں اکو نظرے فوجی، اوہدی وساکھی، 'تے تنیا منہ ولّ جھاکن لگے۔
"کلے بندے دی عرضی دی گلّ نیں بننیں۔" گبھروآں رکھ وکھائی۔
"میں تاں کہناں……جیہدے وچّ 'بندے' دا کن اے نترے رن 'چ……۔"
فوجی جویں سورمے اتے گیدی وچّ لیک کھچّ دتی۔
شور چھٹن لگا۔ چپّ پھیلن لگی۔ لوک اک دوجے ولّ جھاکن لگے۔
تدے پاسیوں مذہبیاں کا گاما تے منشی روداسیا آ رہے۔
"بیٹھ رہی سنگت؟" اوہناں آ فتح گجائی۔ گاما نہنگاں دے بانے وچّ سی۔ انج اوہ دہاڑی دپا کردا پر باہر اندر گیا، گورو کی لاڈلی فوج بن کے نکلدا۔ لما-چولا، اچی دستار، گاترے 'چ تنّ پھٹی شمشیر، لکّ پیلے دپٹے دی کسویں دُ-بندی۔
"آ جا، توں وی لے لے دیگ……"
"بس دیگ اعلیٰ ای ارداسا کر کے مڑے آں۔" تھڑھے تے بیٹھدیاں گامے تنّ پھٹی کچھّ 'چ سوت لئی۔ اوہ تھکّ کے آیا لگدا سی۔
"کویں؟" اوہناں دی پتی 'چوں کسے کیہا۔
"توں جاننے ماسڑا! آئی وڈھائی تاں لوک بہاریاں توں کرواؤن لگّ گئے۔ آخر پرشاد پانی دا ڈھاہ تاں کرنا ہی ہویا!"
"ہچھا ہن ایہہ وی ڈنّ اے؟ توں دسّ بہاریاں کولوں نہ کروائیے تاں ہور تیرے ارگیاں دے طلے چٹدے پھریئے؟" محنتیاں توں سطے کسے اپنی چھوہ لئی۔
"او بھاؤ ایہہ تاں بہاریاں کرکے رتا سکھ دا ساہ آئٔے، نہیں……"
"مندے آں تیری چینچل سیاں…چلو دہاڑی دپا کھوہ لینگے۔ متھے دا لکھیا کمیں کھوہنگے؟"
"پر سوہنیاں! ایں دسّ، بئی دہاڑی دپا ای تاں بھاگ نے مزدور دے۔ ہور بھاگ کتے اسمانوں اتردے اے؟" محنتیاں وچوں کسے نے ہؤکا لیا۔
"پر تسیں کی سپّ کڈھ کے مڑے او؟" شوری لما پچھ رہا سی۔
"سسیٹی بنائی اے ویہہ بندیاں دی…۔"
"کاہتوں؟"
"تنّ سو نقد…باراں سو قشط وچ……رکشا نواں……نہ کسے دی ہیںء ہیںء، نہ کھہں کھہں۔"
"رکشے تاں اگے ای اگّ لایاں نیں سڑدے۔ پچھلے سال مرغیخانیاں توں لے لیاں تسیں کاراں……ڈیریاں دا سواد تسیں دیکھ لیا۔ آہ رکشے رہندے سی؟"
"دیکھ لو جار، کمے الو بنائے اے سیانے بیانے۔"
"گامیاں تیں جار ہور ای کرتا پاٹھ شروع۔ اک کم تاں نبڑ لین دندا۔" فوجی بے لوڑی تنّ پنج توں ہپھیا کھڑھا سی۔
"سرکار کہڑا نؤندا دندی اے، پبّ چٹدے اے، تیرے میرے ارگے، گاہاں افسر پہلاں ای منہ اڈی بیٹھے اے، سدھا منگدے اے میرے سالے دے؛ گلّ کر کی دنیں، ایہناں نوں کی پورو پور دے دینگے؟ رام! رام! !"
تد تیک گامے تے منشی نوں کسے نے لکھی جا رہی عرضی بارے دسّ دتا سی۔
گامے نوں لگا، اسے لئی لوک اکھڑے جہے دھکھ رہے سن۔ رتا گہہ نال ویکھن تے گامے نوں جاپیا، جویں وساکھی دی تھاویں فوجی نے کچھّ وچّ کوئی لامبو نپّ رکھیا ہووے، جس نال ہنے ای اوہ سبھ کجھ سواہ کر سٹیگا۔
اچانک گامے دے دھر اندر کجھ دھڑکیا تے اوہ ملاں جہے ہمبھلے نال پیروں ہی اٹھ کھڑھیا۔
"فوجیا توں میری گواہی لکھ بناں چھکّ۔"
گامے نوں یاد آیا، کویں پچھلے دنیں نرما گڈن گیاں، سارے دہاڑیداراں دے ساہمنے ای چٹھے نے اوہدی لاہ کے اہُ ماری سی۔
"پتّ! ہنے ای تے تسیں وٹاں وچّ آئے او" چٹھے نے مچھّ نوں تاء دندے کیہا سی۔
"مذہبی تاں جان کے بدنام کردے اے بہاریاں نوں، بئی لوک کم تے نہ لاؤن اوہناں نوں۔ افواہاں اڈاؤندے اے، پئی بہاریئے کسے جٹّ دا اکو اک پتّ ای رنھ کے کھا گئے۔ پر اوہنوں پچھے کوئی وڈے سردار نوں، پئی آہ جہڑے جوگیپر مارے اے بہاریئے، ایہہ وی جھوٹھ ہوؤُ……نالے ایہہ وی جھوٹھ ہے پئی اوہناں کسے نیانی جہی کڑی نال چنگ مند نیں کیتا ہونا۔" پھر گاما جویں گڑھک کے بولیا۔
"بئی میں کہناں باہاں کھڑھیاں کرو گواہیاں والے……۔"
"اوئے دیکھیں کتے، گواہیاں مہنگیاں ای نہ پین تینوں؟"
لوکاں پرط کے ڈٹھا، بھیڑ وچّ کدھرے بلکاری کھڑا سی۔ رجّ کے ویلی، بندہ وڈھّ کے کہندے اوہنوں سو بوتل دا نشہ چڑھدا سی۔ بھرواں جوان۔ سوہی اکھ۔ ہتھیاراں دے ٹکاں نال وگڑی شکل۔ بھیانک۔ چٹھے دی مچھّ دا وال۔ سیانے اہتوں کنیں بھنّ کے لنگھدے۔ اوہدے موٹے بلھاں 'چوں دن رات دارو دے پھرکڑے وجدے۔ کھلھا کڑتا۔ تیڑ دھونہویں چادر تے ڈبّ وچّ پسٹل……
اکھ پلکارے وچّ ہی سنّ ورت گئی۔ پتہ نہیں اوہ کنیں دیر توں آ کے کھڑھا سی۔ فوجی نے گولیا ہی نہیں سی۔ اچانک عرضی اتے جھکیاں اکھاں تڑکن لگیاں۔ فوجی دا کالجا دھڑکیا۔ بلکاری نال اکھ ملی، جویں اگّ نے اگّ نال دست-پنجہ لیا ہووے۔ جاپیا، بلکاری خیر ہتھا نہیں سی آیا۔ کسے وی پل کجھ واپر سکدا سی۔ اس اندر-کھاتے کتے، آپے نوں ہر ہونی لئی سوت لیا۔ اچوی پنڈا توڑن لگی۔ لوکاں سہمی جہی چپّ وچّ حکمے، چندو اتے بھیم دے ہیٹھ اپر وجدے کھنگورے سنے۔
"ائی شابا شے بلکار سنگھ اے مکھ……بھاؤ آپاں تے ویکھ نہ مہنگی سستی والا ریڑکا ای وڈھّ دتی……" بلکاری ولّ ویکھدیاں ہی گامے پوچھ لتاں 'چ لے لئی۔
اک گھڑی اوہ جوش وچّ ہی وسر گیا سی کہ اوہ پچھلے تنّ ورھیاں توں چٹھیاں دا قرضائی سی تے پچھلی چھماہی فیم 'چ پھڑے جان کارن بلکاری ہی اوہنوں ضمانت تے چھڈوا کے لیایا سی۔
"ہسدے آں بھاء، نالے ساڈے کمیں کمیناں دی کون مندا جے گواہی……جدوں……"
گاما بھری پرھے 'چ جولے وچوں ہی نکل گیا۔ اس دہل کے سوچیا، "بلکاری سہرے دا کیہ اے، نہ جانیئے کتے……۔" تے اگوں اوہدی سوچ کمب گئی۔
لوک وینہدے ہی رہِ گئے۔ بہوتیاں نوں گامے دا یرک جانا، اک گھڑی برچھی وانگ سلھ گیا۔
"بھاؤ ایس لاگ ڈاٹ بدلے تاں رکشیاں دا اکّ چبئ۔ آپدی تازی کماوانگے تازی کھاوانگے۔" گاما جویں اپنے آپ نوں ہی بولیا۔
"چلو نالے رہندے خسی ہو جونگے۔" کسے کیہا۔
"جٹاں دیاں بتیاں توں ودھ نیں ہندے۔" منشی اکھڑ کے بولیا۔ اوہ گامے نوں انج بھجّ گیا تکّ کے حیران ہو گیا سی۔
"اوئے جٹاں بناں گزارا وی نیں تھوڈا، سندیں؟ ترنڈا ترنڈا تھوڈے کول ڈنگر…پیلی دی کھڈّ نہ۔ جٹّ تاں چاہن موت بند کرا دین تھوڈا۔ سنیاں؟"
"تسیں جار اصلی گلّ کیوں رولدے او……"
پتہ نہیں کیوں؟ فوجی نوں سبھ کجھ ہی ہتھوں کردا لگدا سی۔ اوہنے اک نظر، لوکاں دے اکٹھ اتے چٹھیاں دی حمےتی ڈھانی ولّ گہرا جیہا دیکھیا اتے دنداں تھلے بلھ ٹکدیاں سنیاں۔
"یار ٹھہر کے لواؤننے آں انگوٹھے……۔" گبھریٹ آکھ رہے سن۔ وسّ گھولدیاں تیوڑیاں اکیں پلاہیں ہتھ مارن لگیاں، خبرے ورودھی دھر ڈانگ سوٹا ہی متھ کے آئی ہووے۔ لوکاں سوچیا۔
"کوئی نہ جٹّ وی نیں مردے ہن……تسیں جیہڑا اکّ چویا سی نہ، اوہ وی یاد رہو جٹاں نوں…دو ہزار پہلاں تے کم؟ کم کیہدے پیو دے…بہاریاں نے تاں وٹاں 'چ لیا تے سیری، نہیں………"
غصے نال بھکھدیاں اکھاں وچوں فوجی ڈٹھا……لوک ہونی ساہویں ہکّ ڈاہن دی تھاں آپس وچّ ہی کھہن لگے سن۔
اکا اک بھیڑ وچوں ماسٹر دلیپ سنگھ اگے ودھیا اتے چیکیا۔ "کیوں ہڑباں بھیڑدے او……گلّ تاں موگھے دی سی، تکڑے تے ماڑے دی۔ نہ کمیاں کتے جانے نہ تساں…ایہہ رنڈی رونے نی مکنے……قرضیاں نال تاں گھیسی ہوئی پئی اے سبھ دی……جٹاں تاں اگّ پھکنی ای سی۔ سیری وی لے لین دھاراں…اوڑک کھوتی میانک کے بوہڑ تھلے نہ آئی تاں کیہو……اصلی گلّ ولّ آؤیندا نیں کوئی……مذہبی بہاریاں توں اوکھے اے………جٹّ آڑتیاں توں……یار کاہدی ہؤمے اے تھوڈی……رشوتاں دے کے تاں جنساں ویچو تسیں……فصل پچھوں وکدی اے، تھڑاں پہلوں آدم بو آدم-بو کردیاں۔ لے دے کے غصہ اک دوجے تے نکلدے……ہن……"
"ایندکیں ربّ ای بھین دینے دا چڑھ گیا تانہ کتے………۔"
"نہیں ہیٹھلے اتے کر دندا توں………" فوجی ٹس ٹس کردے متھے نال پھٹ جانا چاہندا سی۔ اوہ لوکاں نوں بلکاری دی اکو بھبک موہرے میمی بنیا ویکھ، اندرے اندر کولا ہو گیا سی۔ اوہدیاں میٹیاں مٹھیاں وچّ پسینہ آ گیا۔ ساہ کاہلے ہو گئے سن اتے بھیڑ نوں ہوروں ہوروں ویکھدا بولیا سی "میں کہناں شرم کرو کجھ……؟"
"ہوں! ربّ توں بھالدے نے ٹٹو……"، ماسٹر پھر تمکیا۔ "کوئی دیکھئی جٹّ کدے پٹدا……سوئی بناؤن والا وی آپدا بھاء آپ متھے……پر سپاں دے سر تسیں مدھو، بھاء سرکار ٹکدی اے، لوہڑا نیں……ہور تاں ہور……پٹّ کے مر گیا فوجی، کوئی نتریا رن 'چ……؟"
"میں دسداں وچوں گلّ کی اے……" درشن دودھی نے کیہا۔ "جٹاں دا تاں اوہناں دیاں پھڑھاں بٹھایا پئی بھٹھا……" گاں مجھّ بھاویں ٹیکے نال لاہندی ہووے ڈوکے……آکھو، پچھ نہ کش، ٹوکنی نتار دندی اے…باہر دانے بھاویں دینداریاں دا ڈھڈّ نہ بھردے ہون…آکھو، رنگ لگے پئے اے کے………"
"دودھیا! توں تاں کنّ 'چ مما لینے جار……جد اگلے گلاں دا کڑاہ بناؤنے……مٹھا کیوں گھٹّ پاؤ……"
اچانک اکڑ دکڑ جہے لوک اٹھ کھڑے۔
"چھڈو جار! کرنگے سو بھرنگے……آپاں کاہنوں………"
پر تدے ہی گیڑا لا کے شہروں مڑے تانگے، بھیڑ لاگے آ کھڑوتے۔
لوکاں دا انج تھڑھے تے کٹھے ہونا کوئی الوکار گلّ نہیں سی۔ سگوں ہنیرے سویرے کوئی نہ کوئی ڈھانی جڑی ہی رہندی۔ یکڑ وجدے……ٹانچاں ہندیاں۔ لنگھدیاں کڑیاں چڑیاں توں لے کے اخبار دی سرخی تیک سبھ کجھ ہی چتھیا جاندا۔ توں، توں، میں، میں ہندی۔ ……روسے دھی دی بھین دی تیک وی اپڑ جاندے پر سمجھ نہ لگدی، آخر ایہہ کیہو جہے لوک سن، جہڑے ڈنگراں وانگ لڑ لین مگروں وی اک دوجے دا گل چٹن لگدے سن۔ اک گھڑی لہو دے پیاسے ہو جاندے، دوجی گھڑی کنگو وانگ نطر جاندے پر جیہڑی تلخی نال لوک اج اکٹھے ہوئے سن انج کدے کدائیں ہی ہندا سی……۔
پر ہر وار ایہہ روہ دھوانکھیا کیوں جاندا سی؟ فوجی نے پیڑ نال سوچیا۔ سارے دا سارا دھوآں اوہدے ذہن 'چ کٹھا ہون لگا۔ جاپیا جویں اوہنوں کجھ وی نہیں سی سن رہا۔ کجھ وی نہیں سی دسّ رہا۔ آخر ایہہ لوک کاہتوں کسے بھے وچّ گرسے جاندے سن؟ کیوں ہونی دیاں اکھاں وچّ جھاکدیاں ہی، ایہناں دے کویاں وچّ موتیا اتر آؤندا سی؟ فوجی نوں جاپیا، جویں سچ مچّ کوئی بھے ساری دی ساری بھیڑ نوں نگل رہا سی۔
اک پل، دو پل، دس پل……ساں……ساں…ساں……!
"سنیا جار ٹیکیاں نال ای نیانے جمن لگّ پئے۔" چھجو عملی آکھ رہا سی۔
"سن لو معرفت……۔" سبھ کجھ گھٹے کوڈیاں رل گیا جان سندھوآں کا بڑھا کلپدا جیہا اٹھ کھڑا ہویا۔ عینک دے موٹے شیشیاں وچّ اوہنے اک نظر فوجی دیاں روہ نال مچدیاں اکھاں وچّ جھاکیا تے خفا جیہا بولیا، "اوئے شرم ہے کسے پلے……؟ وڈے سورمے……"
بڑھے دے تلخ بول اک گھڑی چپّ وچالے، چاقو وانگ لٹک گئے۔
تدے بھیڑ نے بارو تانگے والے نوں سنیا۔ کسے سواری دا اڈے توں اگے سامان لجان توں اوہ ویہریا کھڑھا سی۔
کوئی دہشت سی جو اکٹھ وچّ چھہِ لائی بیٹھی سی تے لوک فوق فوق ساہ لے رہے سن۔
فوجی کہن ہی والا سی، "جیہنے بھری پرھے 'چ لاؤنے گوٹھا لاوے نہیں ٹھیک اے بسّ………۔"
تدے ہی جویں کویں اس دہشت توں مکت ہون دا راہ لبھّ لیا۔
"کیوں لوہے دا تھن بندیں بارا سنہاں! دو پیر دی تاں گلّ اے۔" کوئی ٹانگے والے نوں بولیا۔
"اڈے تکّ فرض بندے مالکو۔ اوہدے لئی سی نہیں کیتی……"
"اینے نال گھوڑی دے کھر گھسدے ہونگے؟" کسے ہور نے کیہا۔
"جے گھسدے نے تاں ہی تاں کہے……"
"دیکھ لو یار کویں آکڑدی اے جات……"
"جٹاں نوں تاں ٹچّ جاننگے۔ ٹانگے کی واہن لگّ گئے۔ اڈن ای تاہاں لگّ گئے۔" کسے کیہا۔
"چلو جار تھونوں کیہ…اگلا آپدا پڑھیا واچو……تسیں آپدی پھسی نبیڑو۔"
فوجی نال گبھروآں وی سر چکیا۔ فوجی دی وحشی چپّ بہوتیاں نوں چسک رہی سی۔ لگدا سی جے تھوڑھا چر کسے ہور اسدا ہنگارا نہ بھریا تاں اوہ اکلا ہی سبھ کجھ تحس نحس کر دیویگا۔
"سانوں کیوں نیں جار! پٹھیاں نوں ساڈے وٹّ کھونجے، رہن نوں شاملاٹ……دہاڑی کہندے شہر کراںگے۔"
تد تیک بارو نے سامان لاہ کے تانگا شہر ولّ موڑ لیا سی۔
"چھتراں دی قصر اے بسّ……۔" حکمے دلال نے بلدی تے پولا سٹّ دتا۔
"سندے او؟ آہ پالے اے پنڈ نے سپّ……!" پیتو رنگڑ چیکیا۔
"اوئے ایہہ کی دیہہ دوال نے تھونوں، جیہناں شہراں دیاں ہریاں چر لئیاں۔"
"دوال کی جے موتدے نہ فرے تاں کہیں……تسیں دسو کدے پنڈ نوں پچھ کے ودھایا ایہناں کرایا؟ جدوں جی کیتا ویہر گئے۔ دو ڈنگاں شہر تے روپیہ سواری، کوئی حج اے۔ میں پچھداں بھلا کنے ٹریکٹر نے اپنے پنڈ 'چ؟"
نوپا رنگڑ اچا چیکدا سی۔ بالکل اویں ہی کجھ چر پہلاں تاش دے پتے سٹدیاں، اوہ چٹھیاں دے ورودھ وچّ مچیا سی۔ پر ایہہ مچدی اگّ دے لمب، ماڑیاں ولّ کیوں ودھن لگے سن؟ فوجی نوں لگا، جویں اوہ خود ایہناں لمباں وچّ کدھرے سڑ رہا سی۔ جھلس رہا سی۔
"پنجھی چھبی!" کسے کاہلی نال ٹریکٹر گنے۔
"پنجھی چھبی……ہوں! سنیا؟ سولھاں تانگے……تے جے تنّ تنّ گیڑے وی لاؤن…اٹھتالی گیڑے بنے کہ نہ……ٹانگے 'چ دس سواریاں ہون تاں پنج سو بنیا کہ نہ روز دا……؟" اوہنے انگلاں نال ہوا کٹی۔ منیں کہناں تسیں اک اک ٹرالی والے دی واری بنھو روز…دیکھیو جے میانکدے نہ پھرے تاں۔"
"گلّ تاں اوں ٹھیک اے۔" لوک سر مارن لگے۔
"ہتھ کھڑے کرو بئی ٹرالیاں والے۔" بھیم بلیکیئے بول چکے۔
"تسیں واریاں بنھ کے فرست بناؤ پکی۔ ساڈیاں بھاویں تنّ رکھ لیو مہینے 'چ۔"
بلکاری آکھ رہا سی۔ جویں کوئی دانا لوک بول رہا ہووے۔
"آپاں پرھے دی نیں موڑنیں بئی، سبھ منزور اے۔" حکمے، چندو تے بھیمے رلویں بھبک ماری۔
کاواں رولی مچ گئی۔
"گلّ سولاں آنے اے……"
ادھے لیڑے جھاڑدے اٹھ کھڑے…گردہ سراں اتوں ٹپن لگیا۔
پر اس توں پہلاں کہ لوک اس دھوڑ وچّ ہی گواچ جاندے، نوپے رنگڑ دی شوکدی آواز، تانگیاں دیاں چھدیاں اپر مارو قہر وانگ پھیل گئی۔
"سویرے میں لیاؤں بئی پہلی ٹرالی………"
عرضی دے پٹھے بنے ہی کوئی فرست لکھن لگا تاں فوجی دے سنگڑے متھے وچّ جویں بارود دی کوئی پنڈ کھل گئی۔ اس دھاہ کے عرضی ہی جھرٹّ لئی۔ وساکھی سنے اوہ ڈگدا ڈگدا ہی رہِ گیا۔ اکھاں وچّ رتّ اتر آئی اتے ساہ دھونئیں وچّ لپٹ گئے۔
ہو ہلے تے ہاسے ٹھٹھے وچّ لوک انج اٹھ کھڑے سن جویں کسے بہت وڈی جت مگروں کلکاری مارنا چاہندے ہون۔
لوک کھنڈ رہے سن۔ ہڑباں دی کھڑ کھڑ سنے، جویں دھوڑ کھنڈ رہی سی۔
پر جدوں تھڑھے توں بلکاری اتے فوجی اترے، اکھ نال اکھ ملدیاں لگا، جویں بلکاری دی خچری اکھ ٹاہ ٹاہ کر کے ہسی ہووے تے کیہا ہووے۔
"توں تاں کملیں فوجیا……ایہناں خسی لوکاں توں کی بھالدیں……"
پر اس توں الٹ، جدوں لٹ لٹ بلدی اکھ نال فوجی بلکاری دیاں اکھاں وچّ آر پار جھاکیا تاں جاپیا، جویں آکھ رہا ہووے:
"بلکاریا! توں ویکھیں اک دن، میں اسے پنڈ وچوں اوہ لوک لبھانگا، جہڑے میرے مان دی لجّ پالنگے۔"
دھوڑ اویں کھنڈ رہی سی۔
پنڈ دیاں پکیاں گلیاں وچّ فوجی دی اکلی وساکھی ڈمرو وانگ کھڑکدی، دور تکّ سندی سی۔
