کلیگ سنتوکھ سنگھ دھیر
"کلجگ آ گیا اے… کلجگ۔ اج کل دیاں نونہاں دھیاں نوں کوئی شرم حیا نہیں رہی۔ جد ویکھو خصماں دیاں باہاں وچ وڑیاں ہوئیاں۔ نہ کوئی کم نہ کوئی کار۔" بے بے ایسری اپنی بھوآ بے بے چندی نوں مل کے پچھواڑیوں کوٹھے تھانی آ رہی سی کہ اچانک اس دی نظر کوٹھڑی ول نوں کھلھدے مگھ اتے جا پئی۔ "پتہ نہیں ساڈی بہو اس ویلے کی کنجرپنا گھول رہی ہوویگی،" تے الٹے قدم جویں پوڑیاں اترن توں عاقی ہو گئے ۔
اس جھٹ اکھاں اتے موٹے شیشیاں والی عینک چاڑھی تے مگھ اتے جھک ہنیرے وچ کجھ لبھن دا جتن کرن لگی، پر شکر ہے کہ اس نوں دو اکار آپو وچ جڑے ہوئے تے آپو وچ گلاں کردے نظر نہ آئے۔ نہیں تاں اوہدا بڑ-بڑاؤنا ہور وی اچا ہو جانا سی تے اس اودوں تک چپ نہیں سی کرنا جدوں تک گھر وچ ہیٹھلی اتے نہ آ جاندی؛ جد تک کسے دے سریر اتے لاساں نہ ابھر آؤندیاں۔
ہن اس سوکھا ساہ بھریا، کجھ چین انوبھوَ کیتا تے پولے پیریں تھلے اتر آئی۔ تھلے آ کے جدوں اس اپنی نونہہ نوں چونکے وچ رجھی تکیا تے نرندر دے ہتھ وچ اک کتاب تکی تاں اس دے چہرے دیاں کسیاں تناواں ڈھلیاں ہو گئیاں، پر بلھ اس دے ہالی وی فرق رہے سن، "کلجگ آ گیا اے…. کلجگ…۔"
بے بے ایسری ویہڑے وچ ڈٹھی پیڑھی اتے آن بیٹھی تے اس دے پتر نرندر نے اس اگے چاہ لیا دھری۔ اس اکھاں توں عینک نوں لاہیا تے بڑبڑاؤندی ہوئی چاہ دے گھٹ بھرن لگی، "ساڈے ویلے تاں کوئی ایہو جہے عمل نہیں سن ہندے۔ کدے کوئی بیمار ہووے تاں مہینے 'چ اک ادھ وار بندی سی پر ہن جس ویلے تکو بس چلھے 'تے تامبیا چڑھیا ہی رہندا اے۔ جے اس چاہ کارن کسے دن ایہہ کلا نہ وک گیا تاں مینوں آکھؤ۔"
نرندر نے ماں نوں اج انجھ چنگے روں وچ چاہ پیندیاں تکیا تاں نرندر دے چہرے اتے مسکراہٹ کھنڈ گئی تے اوہ وچے وچے ہی پتنی ول تک کے مسکرا پیا۔ (اس نوں پتہ سی کہ جے ماں تھوڑھی بہتی وی ناراض ہندی تاں تتی چاہ دا گلاس ماں چونکے وچ وجنا سی جاں ویہڑے وچ) تے اس ہسدیاں کیہا، "ماں، چاہ دا عمل کاہدا اے۔ ایہہ تاں انجھ ہی تھکیویں نوں دور کرن لئی بس ایویں ہی پی لئیدی اے۔ اج کلھ ہور خوراکاں وی کہڑیاں رہِ گئیاں نے۔"
بے بے ایسری نوں وی اج پتر دے چہرے اتے آس توں ودھ اتسکتا تے خوشی نظر آئی تے چاہ پیندیاں اوہنے اس نال نکیاں نکیاں گلاں چھوہ دتا، "بچہ، ساڈے ویلے تاں دودھ دہیں دیاں نہراں وگدیاں سن، پر ہن تاں کتیوں لسی دا گھٹّ وی منگیاں نہیں ملدا۔ ہن تاں زمانے ہی ہور آ گئے نے…۔ کلجگ آ گیا اے… کلجگ۔ ہنے میں بھوآ چندی کولوں سن کے آئی ہاں کہ سندر سیہوں دی پوتری بھیڑی نکلی اے تے ہن پیو تے بابے دی داہڑی 'چ گھٹا پاؤن لگی اے۔ ساڈے ویلے نونہہ دھی نوں بڑی شرم حیا ہندی سی۔ مجال اے کوئی نونہہ دھی اکھ پٹ کے اتانہ ویکھ سکے، پر ہن جمدیاں پچھوں نے تے خاندان دا نکّ پہلوں وڈھّ گھتدیاں نے…۔" گلاں کردی کردی دا دھیان چونکے ول چلیا گیا، "ساڈے ویلے نونہاں دھیاں نوں ماں سسّ دا سو ڈر ہندا سی۔ جی جی کردیاں زبان تھکّ جاندی سی، لتاں گھٹن لئی اگے پچھے پھردیاں سن، پر ہن تاں زمانہ ہی غرق جان 'تے آ گیا اے۔ پچھلے ڈر بھؤ تاں ہن رہے ہی نہیں۔" تے پھر اوہ ڈھیر چر تک اپنے پتر نوں نویں تے پرانے ویلے دیاں گلاں دسدی رہی۔
کدے کدے ہی بے بے ایسری اپنے پتر نال اجہیاں نگھیاں گلاں کردی سی۔ نہیں تاں ہر ویلے اس دے متھے اتے غصے دی ریکھا ابھری ہی رہندی۔ اوہ گلاں کردی ہووے جاں چپ بیٹھی ہووے، بڑبڑاندی تاں ہر ویلے رہندی سی، "کلجگ آ گیا اے، کلجگ۔"
بے بے ایسری سویرے شام پاٹھ کردی۔ ہر ویلے اس دے ہتھ وچ اس دی بنی اکوتر سو منکے دی مالا پھڑی رہندی۔ مالا پھیردیاں جاں پاٹھ کردیاں اس دیاں اکھاں مچ جاندیاں، اس دے جھرڑیاں بھرے چہرے اتے کھیڑا ڈلھک آؤندا۔ پر وچوں ہی کدی کدی اس دیاں اکھاں کھل جاندیاں تاں جو اوہ ویکھ سکے کہ اس دا پتر تے نونہہ کی کر رہے ہن۔ جے اوہ وکھ وکھ پاسے ہندے، آپو اپنے کم وچ رجھے ہندے تاں اس دیاں اکھاں پھر مچ جاندیاں۔ پر جے اوہ لاگو لاگی بیٹھے مسکرا رہے ہندے تاں اس نوں پاٹھ کرنا بھلّ جاندا، اس دے چہرے اتلا کھیڑا الوپ ہو جاندا تے اوہ بولنا شروع کر دیندی، "کلجگ آ گیا اے، کلجگ۔ اج کلھ دیاں نونہاں دھیاں نوں شرم حیا تاں رہی ہی نہیں۔ اساں اینی عمر ہنڈھائی اے، سسّ سہرے دے ساہمنے گھر والے نال کدے ہسّ کے گلّ نہیں سی کیتی۔ چار نیانے ہون پچھوں وی گھنڈ نہیں سی چکیا، پر اج کلھ ویاہ پچھوں ہندا اے تے مٹھیآں مٹھیآں گلاں پہلاں شروع ہو جاندیاں نے۔" تے جد تک اوہ اچی اچی گالھاں کڈھ کے جاں دکھاویاں گلاں کر کے اپنی نونہہ نوں روا نہ لیندی، اس دی پھر پاٹھ وچ سرتی نہ جڑدی۔ اس نوں انند نہ ملدا، گورو دا ہسدا ہویا رحم بھریا چہرہ اس دے اگے ساکار نہ ہندا۔
پاٹھ کرن ویلے ہی نہیں، رات نوں وی اس دا بڑبڑاؤنا جاری رہندا۔ اول تاں اس نوں نیند ہی نہ آؤندی، جے نیند آؤندی تاں چڑی دی نیند سوں کے منجے اتے پاسے پرتن لگ پیندی تے پھر منجی توں ٹھٹھّ کے کوٹھے اتے گھمن لگ پیندی۔
"کلجگ آ گیا اے، کلجگ۔ عینی عمر گزاری اے پر ایہو جہی گرمی اگے کدے نہیں سی پئی۔ اک تاں اؤنترا مچھر وی آرام نال سون نہیں دیندا…۔"
اس نوں رات نوں انجھ اٹھ کے بڑبڑاندیاں تکّ کدی کدی نرندر دے انگ انگ وچ کرودھ ابل پیندا، اس دی وہوٹی دیاں اکھاں وچ چنگیاڑے مچ پیندے تے اوہ صلاحاں شروع کر دیندے کہ اوہ کیوں نہیں ہور کوئی مکان کرائے اتے لے لیندے۔ نرندر مکان لبھن دا جتن وی کردا پر ایڈی مہنگائی وچ تھوڑھی جہی تنخواہ وچوں کرائے دے وادھو پنجاہ روپئے — نرندر کجھ دن پھر تر کے پھر خیال چھڈّ دیندا۔
کرائے اتے مکان لین بارے پتی تے پتنی دیاں گلاں بڑیاں دبیاں دبیاں ہندیاں، پر بے بے ایسری نوں سبھ کجھ پتہ لگ جاندا، حالانکہ اوہ کافی اچا سندی سی۔ تے پھر اچی اچی بولنا شروکر دیندی، "نجّ جمدی میں اجیہا پتر۔ اس نالوں تاں میں اؤنتری چنگی ساں۔ ایہہ میرا قصور نہیں بس کلجگ آ گیا اے، کلجگ۔ تیرے پیو نے ماپیاں دا ہزاراں روپئے دا قرضہ لاہیا سی، تے کدے مونہوں سی نہیں سی کیتی۔ پر تہاڈے کولوں اک ماں لئی روٹی کھواؤنی وی بھارو اے۔ جہڑا تسیں کلھ نوں مکان لینا اے اج لے لؤ۔ میں شہیدیں جاں بیٹھانگی۔ کسے نوں پتہ تے لگیگا کہ نرندر دی ماں منگدی اے۔" تے نرندر بھارے تے رنے رنے دل نال سبھ کجھ چپ چاپ سنی جاندا جاں پھر گھروں باہر نکل تردا۔
جے کدے نرندر دی پتنی بیمار ہو جاندی تے نرندر اس لئی بھل بھلیکھے بازاروں کوئی دوائی لے آؤندا تاں دوائی نوں تکدیاں سار ہی چنگی بھلی بے بے ایسری نوں ہونگا چھڑ پیندا تے چادر تان منجے اتے لیٹ جاندی، "کلجگ آ گیا اے… کلجگ۔ ماں منجے اتے بیمار پئی مر رہی ہووے، اس دی کوئی سرت نہیں پچھدا تے رنّ لئی نت نویں دن دوائی آ رہی اے۔ رنّ نوں مڑ مڑ پچھیندا اے، 'کی حالَ اے، دوائی کھا لئی اے جاں نہیں،' ماں بھاویں تڑف تڑف کے مر جائے۔ ہائے ربا! بہڑیں، میں مر گئی۔ ایہو جہے زمانے اگے نہیں سن کدے آئے۔"
بے بے ایسری دا دل گھر وچ کدے بہت ہی اداس ہو جاندا تاں اوہ اپنے وڈے پتر کول دلی چلی جاندی۔ اس دے دلی جان اتے نرندر دی پتنی کجھ سکھ دا ساہ لیندی، گھر وچ مٹھی مٹھی مہک انوبھوَ کردی۔ گھر دی ہر اک چیز اس نوں چنگی چنگی لگدی۔ پر بے بے دا دل دلی نہ لگدا تے چوتھے دن اوہ پھیر گھر بھجی آؤندی، تے گھر وچ اس دا بولنا پھر شروع ہو جاندا، "کلجگ آ گیا اے، کلجگ۔" تے نرندر تے اوہدی پتنی نوں لگدا جویں سورگ دے بوہے اوہناں لئی پھر بھیڑے ہو گئے ہون۔
دن ہووے جاں رات، اوہ گھر وچ کسے نال لڑی ہووے جاں منی ہووے، اس دا بڑبڑاؤنا اویں ہی جاری رہندا، "ہن تاں ہور دے ہور ہی ویلے آ گئے نے۔ ایہو جہیاں گلاں اگے کدے نہیں سن سنیاں۔"
اک دن بے بے ایسری اچانک بیمار پے گئی۔ بردھ سریر سی، اک دن امرت ویلے اشنان کرن لگیاں اس نوں ٹھنڈھ لگ گئی تے پلاں وچ ہی اوہ ہور دی ہور ہو گئی۔ پنڈ دے حکیم نے دسیا کہ اوہ کل دا دن نہیں کڈھن لگی۔ دلی اس دے وڈے منڈے نوں تار دے دتی گئی۔ جد اوہ دلیوں آیا تاں اس ویلے بے بے ایسری دا جویں گھورڑو وج رہا سی۔ اوہ ہن کجھ پلاں دی پراہنی سی کہ اچانک اس دیاں اکھاں کھل گئیاں، اس دیاں اکھاں نے ویکھیا کہ اس دے نونہہ پتر کولوں کول بیٹھے سن تے اوہ آپو وچ کجھ گلاں کر کے مسکرا رہے سن۔ ایہہ ویکھدیاں سار ہی اس دا ساہ پرط آیا، اس دے چہرے دیاں تناواں کسیاں گئیاں تے اوہ بڑبڑاندی ہوئی اٹھ بیٹھی، "کلجگ آ گیا اے… کلجگ…۔"
اس پچھوں اوہ چھ دن جیوی تے اک دن جدوں نرندر اپنی پتنی نال کسے گلوں لڑ رہا سی تے اوہ اگوں سسک رہی سی تاں بے بے ایسری چپ-چپیتی اکھاں میٹ گئی۔ انت ویلے اس دے چہرے اتے بڑی شانتی سی۔
(1967 ستمبر دی پریتلڑی وچوں، جتھے
ایہہ کہانی سنتوکھ سنگھ ناں ہیٹھ چھپی ہے)
