کرامات کرتار سنگھ دگل
“…تے پھر بابا نانک وچردے ہوئے حسن ابدال دے جنگل وچ جا نکلے۔ گرمی ڈاڈھی سی۔ چلچلاندی ہوئی دھپّ، جویں کاں دی اکھ نکلدی ہووے۔ چہناں پاسے سنسان پتھر ہی پتھر، ریت ہی ریت۔ جھلسیاں ہوئیاں جھاڑیاں، سکے ہوئے درخت۔ دور دور تیک کوئی
بندہ بنِ-آدم نظریں نہیں سی آؤندا۔”
“تے پھر امی،” میں ہنگارا بھریا۔
“بابا نانک اپنے دھیان وچ مگن تردے جا رہے سن کہ مردانے نوں پیاس لگی۔ پر اوتھے پانی کتھے! بابے نے کیہا، “مردانیا صبر کر لے، اگلے پنڈ جا کے توں جتنا تیرا
جی کرے پانی پی لویں۔” پر مردانے نوں تے ڈاڈھی پیاس لگی ہوئی سی۔ بابا نانک ایہہ سن کے فکرمند ہوئے۔ اس جنگل وچ پانی تاں دور-دور تک نہیں سی تے جدوں مردانہ اڑی کر بیٹھدا، تاں سبھ لئی بڑی مشکل کر دندا سی۔ بابے پھیر سمجھایا، “مردانیا ! اتھے پانی کتے وی نہیں، توں صبر کر لے، ربّ
دا بھانا منّ۔” پر مردانہ تاں اتھے دا اتھے ہی بیٹھ گیا۔ اک قدم ہور اس توں اگے نہیں سی تریا جاندا۔ بابا ڈاڈھا جچ پیا۔ گورو نانک مردانے دی ضد نوں ویکھ مڑ مسکراؤندے،
حیران پئے ہندے۔ آخر جدوں بابے نے مردانے نوں کسے کولی تے آؤندے نہ ویکھیا، تاں اوہ انتر-دھیان ہو گئے۔ جدوں گورو نانک دی اکھ کھلھی مردانہ مچھی وانگ تڑپھ رہا سی۔ ستگورو اسنوں ویکھ کے مسکرائے تے کہن لگے، “بھائی مردانیا! اس پہاڑی اتے اک کٹیا ہے، جس وچ ولی قندھاری ناں دا درویش رہندا ہے۔ جے توں اوہدے کول جائیں، تاں تینوں پانی مل سکدا ہے۔ اس علاقے وچ بس اوہدا کھوہ پانی نال بھریا ہویا ہے، ہور کتے وی پانی نہیں۔”
“تے پھر امی،” میں بے چین ہو رہا ساں ایہہ جانن لئی کہ مردانے نوں پانی ملدا ہے کہ نہیں ۔
“مردانے نوں پیاس ڈاڈھی لگی ہوئی سی، سندیاں-سار پہاڑی ول دوڑ پیا۔ کڑکدی دوپہر، اودھروں پیاس، اودھروں پہاڑی دا سفر، ساہو-ساہی، پسینو-پسینہ ہویا مردانہ بڑی مشکل نال پہاڑی اتے پجا۔ ولی قندھاری نوں سلام کر اسنے پانی لئی بینتی کیتی۔ ولی قندھاری نے کھوہ ولّ اشارہ کیتا۔ جدوں مردانہ کھوہ ولّ جان لگا، تاں ولی قندھاری دے من وچ کجھ آیا تے اسنے مردانے توں پچھیا، ‘بھلے لوک توں کتھوں آیا ایں؟’ مردانے کیہا، ‘میں نانک پیر دا ساتھی ہاں۔ اسیں تردے-تردے ادھر آ نکلے ہاں۔ مینوں پیاس ڈاڈھی لگی ہے تے ہیٹھاں کتے پانی نہیں۔’ بابے نانک دا ناں سن کے ولی قندھاری نوں ڈاڈھا کرودھ آ گیا تے اس مردانے نوں اپنی کٹیا وچوں انج دا انج باہر کڈھ دتا۔ تھکیا-ہاریا مردانہ ہیٹھ بابے نانک کول آ کے فریادی ہویا۔ بابے نانک نے اس توں ساری وتھیا سنی تے مسکرا پئے،
‘مردانیا! توں اک وار پھیر جا’، بابے نانک نے مردانے نوں صلاحَ دتی۔ ‘اس وار توں نمرتا نال جھکا دل لے کے جا۔ کہیں، میں
نانک درویش دا ساتھی ہاں۔’ مردانے نوں پیاس ڈاڈھی لگی سی۔ پانی ہور کتے ہے نہیں سی ۔ کھپدا، کرجھدا، شکایت کردا پھیر
اتے تر پیا۔ پر پانی ولی قندھاری نے پھیر نہ دتا۔ “میں اک کافر دے ساتھی نوں پانی دی چلی وی نہیں دیاںگا۔’ ولی قندھاری نے
مردانے نوں پھیر انج دا انج موڑ دتا۔ جدوں مردانہ اس وار ہیٹھ آیا، تاں اسدا برا حالَ سی۔ اسدے ہوٹھاں اتے پیپڑی جمی ہوئی سی۔ منہ اتے تریلیاں چھٹیاں ہوئیاں سن۔ انج جاپدا سی مردانہ بس گھڑی ہے کہ پل۔ بابے نانکنے ساری گلّ سنی تے مردانے نوں ‘دھنّ نرنکار’ کہہ کے اک وار پھیر ولی کول جان لئی کیہا۔
حکم دا بدھا مردانہ تر پیا۔ پر اسنوں پتہ سی کہ اسدی جان رستے وچ ہی کتے نکل جاوے گی۔ مردانہ تیجی وار
پہاڑی دی چوٹی اتے ولی قندھاری دے چرناں وچ جا ڈگا۔ کرودھ وچ بل رہے فقیر نے اسدی بینتی نوں اس وار وی ٹھکرا دتا۔
‘نانک اپنے آپ نوں پیر اکھواؤندا ہے، تاں اپنے مرید نوں پانی دا گھٹ نہیں پلا سکدا؟’ ولی قندھاری نے لکھ-لکھ سناوتاں
سٹیاں۔ مردانہ اس وار جدوں ہیٹھ پجا، پیاس وچ بہبل بابے نانک دے چرناں وچ اوہ بے ہوش ہو گیا۔ گورو نانک نے مردانے دی کنڈ اتے ہتھ پھیریا۔ اسنوں حوصلہ دتا تے جدوں مردانے نے اکھ کھولھی، بابے نے اسنوں ساہمنے پتھر پٹن لئی کیہا۔ مردانے نے پتھر پٹیا تے ہیٹھوں پانی دا جھرنا فٹ نکلیا۔ جویں نہر پانی دی وگن لگ پئی! تے ویکھدیاں-
ویکھدیاں چہوں پاسے پانی ہی پانی ہو گیا۔ انے وچ ولی قندھاری نوں پانی دی لوڑ پئی۔ کھوہ وچ ویکھے، تاں پانی دی اک سپ وی نہیں
سی۔ ولی قندھاری ڈاڈھا اسچرج ہویا۔ تے ہیٹھ پہاڑی دے قدماں وچ کٹھے وگ رہے سن؛ چشمے فٹے ہوئے سن۔ دور بہت دور ککر ہیٹھ ولی قندھاری نے ویکھیا، بابا نانک تے اسدا ساتھی بیٹھے سن۔
غصے وچ آ کے ولی نے چٹان دے اک ٹکڑے نوں اپنے پورے زور نال اتوں ریڑھیا۔ انج پہاڑی دی پہاڑی نوں اپنی ول رڑھدی آؤندی ویکھ مردانہ چچلا اٹھیا۔ بابے نانک نے ٹھرھمے نال مردانے نوں ‘دھنّ نرنکار’ کہن لئی کیہا تے جدوں پہاڑی دا ٹکڑا بابے دے
سر کول آیا، گورو نانک نے اسنوں ہتھ دے کے اپنے پنجے نال روک لیا۔ تے حسن ابدال وچ، جسدا ناں ہن پنجہ صاحب ہے، اجے تیک پہاڑی دے ٹکڑے اتے بابے نانک دا پنجہ لگا ہویا ہے۔”
مینوں ایہہ ساکھی ڈاڈھی چنگی لگ رہی سی۔ پر جدوں میں ایہہ ہتھ نال پہاڑی روکن والی گلّ سنی، تاں میرے منہ دا سواد پھکا-جیہا ہو
گیا۔ ایہہ کس طرحاں ہو سکدا سی؟ کوئی آدمی پہاڑی نوں کس طرحاں روک سکدا اے؟ تے پہاڑی وچ اجے تیک بابے نانک دا پنجہ
لگیا ہویا ہے! مینوں ذرا نہ اعتبار آؤندا۔ “بعد وچ کسے نے کھن دتا ہونا اے۔” میں اپنی ماں نال کنا چر بحث کردا رہا۔ میں ایہہ تے منّ سکدا ساں کہ پتھر ہیٹھوں پانی فٹ آوے۔ سائنس نے کئی طریقے کڈھے ہن، جنہاں نال جس تھاں پانی ہووے اسدا پتہ لایا جا سکدا ہے، پر کسے انسان دا رڑھی آ رہی پہاڑی نوں روک لینا، میں ایہہ نہیں منّ سکدا ساں۔ میں نہیں مندا ساں تے میری ماں میرے منہ ول ویکھ کے چپّ کر گئی۔
“کوئی رڑھی آ رہی پہاڑی نوں کویں روک سکدا ہے؟” مینوں جدوں وی اس ساکھی دا خیال آؤندا میں فکی ہاسی ہسّ دندا۔
کئی واری گردوارے وچ ایہہ ساکھی سنائی گئی۔ پر پہاڑی نوں پنجے نال روکن والی گلّ اتے میں ہمیش سر ماردا رہندا۔ ایہہ گلّ میتھوں نہیں منی جا سکدی سی۔
اک وار ایہہ ساکھی سانوں سکول وچ سنائی گئی۔ پہاڑی نوں پنجے نال روکن والے حصے اتے میں اپنے استاد نال بحثن لگّ پیا۔
“کرنی والے لوکاں لئی کوئی گلّ مشکل نہیں ہندی۔” ساڈے استاد نوں مینوں کیہا تے پھیر مینوں چپ کروا دتا۔
میں چپ ہو گیا، پر مینوں اعتبار نہیں سی آؤندا۔ آخر پہاڑی نوں کویں کوئی روک سکدا ہے؟ میرا جی چاہندا میں زور-زور دی چیخ کے
کوھاں۔
بہت دن نہیں سن گزرے کہ اسیں سنیا، پنجے صاحب ‘ساکہ’ ہو گیا ہے۔ اوہناں دناں وچ ‘ساکے’ بڑے ہندے سن۔ جدوں وی کوئی ‘ساکہ’ ہندا میں سمجھ لیندا، اج ساڈے گھر روٹی نہیں پکیگی تے رات نوں بھنجے سونا پویگا۔ پر ایہہ ‘ساکہ’ ہندا کی اے، ایہہ مینوں نہیں سی پتہ۔
ساڈا پنڈ پنجہ صاحب توں کوئی زیادہ دور نہیں سی۔ جدوں اس ‘ساکے’ دی خبر آئی، میرے ماں جی پنجہ صاحب لئی تر پئے۔ نال میں ساں، میتھوں نکی بھین سی۔ پنجہ صاحب دا سارا رستہ میری ماں دی اکھ نہیں سکی۔ اسیں حیران ساں، ایہہ ‘ساکہ’ ہندا کی اے۔
تے جدوں پنجہ صاحب پجے، اسیں اک عجیب کہانی سنی۔
دور کتے اک شہر وچ فرنگی نے نہتھے ہندوستانیاں اتے گولی چلا کے کئی لوکاں نوں مار سٹیا سی۔ مرن والیاں وچ نوجوان
وی سن، بڈھے وی سن تے جہڑے باقی رہِ گئے اوہناں نوں گڈی وچ پا کے کسے ہور شہر دی جیل وچ بھیجیا جا رہا سی۔ قیدی بھکھے سن،
پیاسے سن۔ تے حکم ایہہ سی کہ گڈی نوں رستے وچ کتے وی نہ ٹھہرایا جاوے۔ جدوں پنجہ صاحب ایہہ خبر پجی، جس کسے نے سنیا لوکاں نوں چارے کپڑے اگّ لگ گئی۔ پنجہ صاحب جتھے بابا نانک نے آپ مردانے دی پیاس بجھائی سی، اس شہر توں گڈی دی گڈی بھری پیاسیاں دی لنگھ جائے؛ بھکھیاں دی لنگھ جائے؛
مظلوماں دی لنگھ جائے؛ ایہہ کویں ہو سکدا سی؟ تے فیصلہ ہویا کہ گڈی نوں روکیا جائیگا۔ سٹیشن ماسٹر نوں عرضی پائی گئی، ٹیلی فوناں کھڑکیاں، تاراں گئیاں؛ پر فرنگی دا حکم سی گڈی رستے وچ کتے نہیں کھڑی کیتی جائیگی۔ تے گڈی وچ آزادی دے پروانے، دیش بھگت ہندی بھکھے سن، اوہناں لئی پانی دا کوئی پربندھ نہیں سی، اوہناں لئی روٹی دا کوئی انتظام نہیں سی۔ گڈی نے پنجہ صاحب نہیں رکنا سی۔ پر پنجہ صاحب دے لوکاں دا ایہہ فیصلہ اٹلّ سی کہ گڈی نوں ضرور روک لینا ہے۔ تے شہر واسیاں نے سٹیشن اتے روٹیاں دے، کھیراں دے، پوڑیاں دے، دالاں دے ڈھیر لا دتے۔
پر گڈی تاں ہنیری دی طرحاں آویگی تے طوفان دی طرحاں نکل جاوے گی۔ اسنوں کویں روکیا جاوے؟
تے میری ماں دی سہیلی نے سانوں دسیا، “اس تھاں پٹڑی اتے پہلے اوہ لیٹے، میرے بچیاں دے پتا۔ پھر اوہناں دے نال اناں دے ہور ساتھی
لیٹ گئے۔ اوہناں توں بعد اسیں پتنیاں لیٹیاں۔ پھیر ساڈے بچے تے پھیر گڈی آئی دوروں چیکھدی ہوئی، چچلاندی ہوئی، سیٹیاں ماردی ہوئی۔ اجے دور ہی سی کہ مٹھی پے گئی۔ پر ریل سی کھلوندیاں-کھلوندیاں ہی کھلوندی۔ میں ویکھ رہی سی کہ پہیئے اوہناں دی چھاتی اتے
چڑھ گئے۔ پھیر اوہناں دے نال دے دی چھاتی اتے…تے پھیر میں اکھاں میٹ لئیاں۔ میں اکھاں کھولھیاں تے میرے سر اتے گڈی کھلوتی سی۔ میرے
نال دھڑک رہیاں چھاتیاں وچوں ‘دھنّ نرنکار’، ‘دھنّ نرنکار’ دی آواز آ رہی سی۔ تے پھیر میرے ویکھدیاں-ویکھدیاں گڈی مڑی۔
گڈی مڑی تے پہیاں ہیٹھ آئیاں ہوئیاں لاشاں ٹکڑے-ٹکڑے ہو گئیاں۔…”
میں اپنے اکھیں لہو دی وگی ہوئی ندی نوں ویکھیا۔ وگدی-وگدی کنی ہی دور اک پکے بنے نالے دے پل تک چلی گئی سی۔
تے میں حقہ-بکا حیران ساں۔ میتھوں اک بول نہ بولیا گیا۔ سارا دن میں پانی دا گھٹّ نہ پی سکیا۔
شامیں جدوں اسیں واپس آ رہے ساں، رستے وچ میری ماں نے میری چھوٹی بھین نوں پنجہ صاحب دی ساکھی سناؤنی شروع کر دتی۔ کویں بابا
نانک مردانے نال اس پاسے آئے۔ کویں مردانے نوں پیاس لگی۔ کویں بابے نے ولی قندھاری کول مردانے نوں پانی لئی بھیجیا۔ کویں ولی قندھاری نے تنّ وار مردانے نوں نراش واپس کر دتا۔ کویں بابے نانک نے مردانے نوں پتھر پٹن لئی کیہا۔ کویں ہیٹھوں پانی دا چشمہ فٹ پیا، تے ولی قندھاری دے کھوہ دا سارے دا سارا پانی ہیٹھاں کھچیا ہویا آ گیا۔ پھیر کویں غصے وچ ولی قندھاری نے اتوں پہاڑی دا ٹکڑا ریڑھیا۔ کویں مردانہ گھبرایا، پر بابے نانک نے ‘دھنّ نرنکار’ کہہ کے اپنے ہتھ نال پہاڑ دے ٹکڑے نوں ٹھلھ لیا۔
“پر پہاڑ نوں کویں کوئی روک سکدا ہے؟” میری
چھوٹی بھین نے سندے-سندے جھٹّ ماں نوں ٹوکیا۔
“کیوں نہیں کوئی روک سکدا؟” میں وچوں بول پیا، “ہنیری وانگ اڈدی ہوئی ٹرین نوں جے روکیا جا سکدا ہے، تاں پہاڑ دے ٹکڑے نوں کیوں نہیں کوئی روک سکدا؟”
تے پھر میریاں اکھاں وچوں چھم-چھم اتھرو وگن لگ پئے، کرنی والے اناں لوکاں لئی جنہاں نے اپنی جان اتے کھیڈ کے نہ رکن والی ٹرین نوں روک لیا سی۔ تے اپنے بھکھے بھانے دیش واسیاں نوں روٹی کھوائی سی، پانی پہنچایا سی۔
