کستوری والا مرگ گربچن سنگھ بھلر
میرا کوئی مہمان آیا ہے۔
"ششی، ذرا ناں تا پچھ کے دسّ"، میں رسیپشنسٹ کڑی نوں آکھدا ہاں۔
کجھ سکنٹ مہمان نال گلّ کر کے ششی دسدی ہے، "سردار اتم سنگھ سندھو۔"
"اچھا، اوہناں نوں کہہ، بیٹھن، میں پنج منٹ وچ آیا"، میں اوہنوں جواب دندا ہاں۔
اجے کل ہی تاں اوہناں نوں وداع کیتا ہے اتے اج اوہ پھیر آ گئے ہن۔ پتہ نہیں، ہن اوہ کی کہن آئے ہن۔
سردار اتم سنگھ سندھو نے کجھ سال پہلاں پنڈ والی زمین دا اک حصہ ویچ کے یوپی. وچ سستی زمین لے لئی سی، کوڈیاں دے بھاء۔ ہولی-ہولی اوہ زمین چنگی فصل دین لگی اتے اوہ سارا علاقہ آباد ہون لگّ پیا۔ سردار اتم سنگھ سندھو پنڈ والی زمین ویچدے رہے اتے یوپی. وچ زمین خریددے رہے۔ پھیر پنڈ وچ اوہناں دا جدی مکان اتے مساں اینیں کو زمین ہی رہِ گئی کہ پرکھیاں دے پنڈ نال اوہناں بسّ ناطہ جڑیا رہے۔
ہن اوہناں دی نویں زمین، یوپی. والی زمین دا کوئی جھگڑا کھڑھا ہو گیا ہے اتے اوہ سمجھدے ہن کہ میں اوہناں لئی سہائی ہو سکدا ہاں۔ جھگڑا وی اوہناں دا کسے ہور نال نہیں، اپنے ہی پریوار نال، اپنے ہی پتراں نال ہے، جو اوہناں دے کہن انوسار 'حرام زادے غنڈے' ہن۔
مینوں ایہہ وی پتہ نہیں کہ اوہناں دے کنے پتر ہن، کس عمر دے ہن، کی کجھ کردے ہن اتے کیہو جہے ہن۔ اوہ سچ-مچّ 'حرام زادے غنڈے' ہن جاں ایہناں دیاں نظراں وچ ہی اجیہے ہن۔ بھلا اجیہی صورتَ وچ میں اوہناں دی کی مدد کر سکدا ہاں؟ اصل گلّ تاں ایہہ ہے کہ جے مینوں سبھ کجھ پتہ وی ہووے، تاں وی میں کی مدد کر سکدا ہاں!
پر سردار اتم سنگھ سندھو دا خیال ہے کہ میں اجیہا آدمی ہاں جو گلّ نوں ضرور ہی کسے سرے لا سکدا ہاں!
میرے دلی آؤن توں پچھوں دے سالاں وچ میرا اپنے پنڈ آؤنا-جانا بڑا ہی گھٹ گیا ہے-بسّ کسے ویاہ-شادی جاں کسے مرنے-پرنے۔ دلی آؤن توں پہلاں وی کنے ہی سالاں توں میرا پنڈ نال بہتا سنگھنا سبندھ نہیں سی رہا۔ میں بہتا سماں پنڈوں باہر ہی رہا سی-پہلاں پڑھائی کارن تے پھر نوکری کارن۔ پنڈ وی ساڈا بڑا وڈا ہے، بائی نمبرداریاں ہن ساڈے پنڈ دیاں۔ اینے وڈے پنڈ دی حالت تاں شہر والی ہو جاندی ہے۔ بناں لوڑ توں کون کیہنوں جاندا ہے؟ بسّ اپنی پتی دے لوکاں نال ہی واہ رہندا ہے۔ ویاہ-ساہے وچ شامل ہونا ہے تاں پتی والیاں نے، دکھدے-سکھدے بہڑنا ہے تاں پتی والیاں نے۔ دوجیاں پتیاں دے لوک تاں دوجے پنڈاں ورگے ہو جاندے ہن۔ تے سردار اتم سنگھ سندھو دا گھر تاں ساتھوں بالکل دوجے پاسے ہے۔ اسیں سیکھوآں دی پتی وچوں ہاں اتے اوہ سندھوآں دی پتی وچوں۔
سردار اتم سنگھ سندھو نال میرا پہلا نجی واہ اس سمیں پیا، جدوں میں ایمئے. پاس کیتی۔ ایڈے وڈے پنڈ وچ میں ایمئے. پاس کرن والا پہلا نوجوان سی۔ پہلی توں ہی شروع کر کے ہر جماعت وچوں منڈے وڈی گنتی وچ جھڑدے جاندے سن۔ تے آخر پنڈ دے مڈل سکول وچوں مشکل نال ویہہ-پچی منڈے ہی پاس ہو کے نکلدے سن۔ اوہناں وچوں ادھ-پچدھ ہی شہر دے ہائی سکول وچ پجدے اتے پھیر میٹرک وچوں پاس-پھیلھ ہو کے منڈے زندگی دے وکھ-وکھ راہاں اتے پے جاندے-کوئی کھیتی وچ، کوئی پٹواری، کوئی ادھیاپک اتے کوئی فوج وچ۔ کوئی ٹانواں-ٹانواں کالج وچ وی چلیا جاندا۔ پر ایمئے. کرن والا میں پہلا منڈا سی۔
ایمئے. پاس کرن دا چاء اتے مان تاں مینوں وی بڑا سی، پر اونا نہیں جنا سردار اتم سنگھ سندھو نال ملن پچھوں میں محسوس کیتا۔ پہلے منڈے دا ایمئے. پاس کرنا پنڈ وچ اک خبر جہی بن گیا اتے اگلے دن سردار اتم سنگھ سندھو مینوں ملن لئی ساڈے گھر آئے۔ گھٹواں چوڑیدار چٹا پجامہ اتے چٹے قمیض اتوں دی ٹسر دا لما کوٹ۔ داڑھی دو حصیاں وچ ونڈ کے دوویں جبھاڑیاں ہیٹھ دو گٹیاں وچ بنہی ہوئی اتے سر اتے پیلی کھالسئی پگّ۔ ہتھ وچ کھونڈی۔ اوہ مینوں ودھائی دین آئے سن۔ اوہناں دے کہن متابک میں پنڈ دا ناں بلند کیتا سی اتے تعلیم دے میدان وچ کارنامہ کر دکھایا سی۔ اوہناں دی گلّ نال مینوں وی جویں چیتا جیہا آیا کہ میرے لئی پنڈ وچوں پہلا ایمئے. پاس ہونا بڑے مان والی گلّ ہے۔ سردار اتم سنگھ سندھو آپ پرانے پرائمری پاس سن۔
توڑی دا تتا-تتا کڑھیا ہویا دودھ پین مگروں اوہناں نے میری سفلتا دا شگن مناؤن لئی منگ کے گڑ دی روڑی لئی سی۔ تے اوہ کنا ہی چر میری وڈیائی، تعلیم دی مہما اتے پنڈ دے ان پڑھ لوکاں دی جہالت دا ذکر کرن پچھوں مینوں بلند-اقبال اتے ہر-میدان-فتح دیاں اسیساں دندے ہوئے وداع ہوئے سن۔
میں وہلا پھرن نالوں شہر دے آریہ سکول وچ ملیا کم لے کے پھیر پنڈوں باہر چلیا گیا سی۔ اتھے پڑھاؤندیاں ہویا میں اک ایمئے. ہور کر لئی۔ اس دوران میرا لکھن-لکھاؤن دا شوق تکھا ہویا۔ میں اپنے شہر وچ اک ساہت سبھا وی بنائی، جیہدا میں آپ ہی سکتر بن گیا۔ میریاں کویتاواں اخباراں-رسالیاں وچ چھپدیاں رہندیاں سن۔ ایہناں کویتاواں وچ کوئی بہتی ڈونگھیائی نہیں سی ہندی۔ میرے اندر کوی بنن دی امنگ سی۔ میں عامَ طور اتے پرچلت چھنداں وچ کویتا لکھدا، جو کئی وار تاں کسے اخبار دی دتی جاں ساہت سبھا وچ متھی گئی 'سمسیا' انوسار لکھی ہوئی ہندی سی۔ اجہیاں کویتاواں پنجابی اخباراں دے ایتوار دے انکاں وچ چھپدیاں سن اتے اس طرحاں ایہہ پنڈ دے لوکاں تکّ پجّ جاندیاں سن۔ ساہت سبھا دیاں سرگرمیاں دیاں خبراں وی چھپدیاں رہندیاں سن۔ اوہناں وچ وی میرا ناں ہندا سی۔ اس طرحاں میریاں کویتاواں دا اتے میرے ناں والیاں خبراں دا اخباراں وچ چھپنا پنجابی پڑھے پینڈو لوکاں لئی بڑی وڈی گلّ سی۔
اک گرپرب والے دن پنڈ وچ کڈھے گئے جلوس وچ بھائی جی دے زور دین صدقہ میں کئی پڑاواں اتے اپنیاں گورو صاحب بارے، سکھی بارے تے ہور اجہیاں کویتاواں سنائیاں اتے گورو جی دے جیون بارے اپنے 'منوہر وچار' وی پرگٹائے۔
سردار اتم سنگھ سندھو جلوس دی سماپتی پچھوں اڈ کے ملے۔ اوہناں نے مینوں تھاپی دے کے شاباش دتی۔ اوہ اخباراں وچ میریاں کویتاواں پڑھدے رہندے سن۔ میرا ڈبل ایمئے. بننا سن کے اوہناں دا پرتیکرم سی کہ ایہہ سکھ قوم دی بدقسمتی ہے کہ میرے جہے قابیل نوجوان نوں، قوم دے اجیہے ہیرے نوں، ڈبل ایمئے.، شاعر، ودوان اتے بھاشنکار نوں ماسٹری کرنی پے رہی سی، اوہ وی اک آریہ سکول وچ!
اس پچھوں مینوں جالندھر دے اک پنجابی اخبار وچ کم مل گیا۔ ایہہ کم میرے لئی اگلی ترقی واسطے پوڑی دا اک ڈنڈا سدھ ہویا۔ ایہدے آسرے مینوں دلی دے اک انگریزی اخبار وچ نوکری مل گئی۔ اس سارے سمیں دوران میری سردار اتم سنگھ سندھو نال کدی ملاقات نہ ہو سکی۔
پھیر اچانک میرے رہائشی پتے اتے اوہناں دی چٹھی آئی۔ چٹھی بہت حد تکّ لگ-کنیاں توں مکت پنجابی وچ لکھی ہوئی سی۔ اس چٹھی توں مینوں پہلی وار اوہناں دے زمین دے جھگڑے دا پتہ لگا سی۔ اوکھا ہو-ہو کے اتے ان-سمجھے شبد ان-پڑھے چھڈّ-چھڈّ کے پڑھی لمی چٹھی وچوں میں موٹی-موٹی ایہہ گلّ سمجھ لئی سی کہ اوہناں دے پتراں نے اوہناں دا یوپی. والے گھر-زمین وچ وڑنا اک قسم دا بند کر دتا ہے اتے اوہ پنڈ والی معمولی زمین اتے گزارا کر رہے ہن۔ اوہناں دی اچھا، کسے حد تکّ مائک تنگی کرکے اتے بہتی حد تکّ جٹّ والی ٹیں کرکے، یوپی. والی زمین پھیر اپنے ہتھ وچ لین دی ہے۔ تے اس کم وچ مدد لین لئی اوہناں نے مینوں چنیا ہے۔
چٹھی وچ اوہناں نے مدد دی شکل وی لکھی ہوئی سی۔ جہڑی تاریخ مینوں ٹھیک لگے، میں اوہناں نوں چٹھی راہیں سدّ کے اوہناں نال یوپی. جانا ہے۔ اوہناں دا کہنا سی کہ ڈپٹی کمیشنر نے میرے آکھیاں سبھ معاملہ سدھا کر دینا ہے۔ چٹھی دے انت وچ اوہناں نے چھیتی جواب دی تاکید کیتی ہوئی سی اتے یاد کروایا ہویا سی کہ مینوں اپنا رتبہ اپنے لوکاں دیاں مشکلاں دور کرن لئی ورتنا چاہیدا ہے۔
ایہہ چٹھی اینیں عجیب سی کہ ایہدا بھلا کی جواب دتا جا سکدا سی! ان پڑھ رشتے داراں اتے واقفاں دیاں عجیب-عجیب چٹھیاں تاں آؤندیاں ہی رہندیاں سن۔ کوئی میتھوں ولیت بھجوائے جان وچ مدد منگدا، کوئی منڈے دی نوکری لئی زور پاؤندا اتے کوئی واری توں بناں ہی روسی ٹریکٹر لے دین لئی آکھدا۔ پر سردار اتم سنگھ سندھو نے تاں حد ہی کر دتی سی۔ میں اوہناں نوں لے کے یوپی. جاواں اتے اتھوں دے ڈپٹی کمیشنر نوں کہاں! ایہہ چٹھی پہلاں ساڈے گھر وچ ہاسے دا کارن بنی اتے پھیر دوستاں-متراں وچ۔ جدوں کدی چار متراں وچ بیٹھیاں رشتے داراں دیاں اتے واقفاں دیاں عجیب-عجیب فرمائشاں دی گلّ چلدی، میرے ولوں کیتا گیا سردار اتم سنگھ سندھو دی چٹھی دا ذکر سبھ نوں پھکا پا دندا۔
کجھ دناں پچھوں سردار اتم سنگھ سندھو دی اک ہور چٹھی آئی۔ پچھلی وار لفافہ آیا سی، اس وار ایہہ انتردیسی پتر سی۔ اوہناں نے میرے جواب نہ دین دا کوئی برا نہیں سی منایا، سگوں آس پرگٹ کیتی سی کہ میں اوہناں دا کم سرے لاؤن لئی ہی کوشش کردا رہا ہووانگا۔ تے اوہناں نے میرے ورگے وڈے آدمیاں دے رجھیویاں بارے اپنی سمجھ دا ذکر وی کیتا سی۔ ایہہ چٹھی لکھن دا مول منتوَ ایہناں کوششاں وچ تیزی لیاؤن لئی زور پاؤنا سی اتے ایہہ دسنا سی کہ جے دوجے صوبے دے جمپل اتے دوجے دھرم نال سبندھت ڈپٹی کمیشنر نوں کہنا میں واجب نہ سمجھدا ہوواں، تاں سردار پھلانا سنگھ نوں کہنا میرے لئی کوئی اوکھی گلّ نہیں ہووےگا۔ ایہہ سردار صاحب یوپی. وچ کسے سرکاری محکمے دے سکتر دی اچی پدوی اتے لگے ہوئے آئی اے ایس ادھیکاری سن اتے اوہناں دے کہن انوسار بڑے سوجھ وان تے ساؤُ گرسکھ سن۔ سردار اتم سنگھ سندھو دا بھروسہ سی کہ اوہنے سکھ قوم دے میرے ورگے ہیرے دی کہی گلّ کدی وی نہیں سی موڑنی۔
پرتکھ ہے کہ میں اس چٹھی دا کوئی جواب نہ دتا۔
تے پرسوں اچانک سردار اتم سنگھ سندھو میرے گھر آ گئے۔ اوہ میرے دفتروں مڑن دی اڈیک بڑی اتاولتا نال کردے رہے۔ اوہناں نے میری 'لگاتار ترقی' اتے خوشی پرگٹ کیتی اتے تھاپی دے کے، پنڈ دا ہی نہیں سگوں ساری قوم دا ناں اچا کرن لئی مینوں مبارکاں دتیاں۔
رات نوں اوہناں نے اپنی رامکتھا چھیڑ لئی۔ پتہ نہیں کون-کون اس کہانی دے پاتر سن۔ کنے ہی نانواں-تھانواں دا ذکر سی۔ کنیاں ہی گھٹناواں دی لڑی سی۔ اوہناں دی گلّ مکن پچھوں میں اپنی پوری واہ اوہناں نوں ایہہ سمجھاؤن لئی لا دتی کہ اوہناں دی میرے اتے لائی ہوئی آس بالکل نرادھار ہے۔ میں اوہناں دی مدد کرن دے کسے طرحاں وی سمرتھّ نہیں ہاں۔ میں تاں کجھ وی نہیں ہاں۔ پر اوہناں دی اکو رٹّ سی کہ مینوں اپنا وڈپن، اپنا اثر-رسوخ دوجیاں دی مدد کرن دے لیکھے لاؤنا چاہیدا ہے۔
کل سویرے پھیر اوہ اپنی ایہو ہی رٹّ دہراؤندے رہے۔ اک 'اینے وڈے انگریزی اخبار دی قلم دا مالک' ہونا تاں، اوہناں دے وچار انوسار، میرے پہلاں والے گناں صدقہ بنی ہوئی میری حیثیت وچ سونے اتے سہاگے والا وادھا ہے۔ میں اخبار وچ چار سطراں لکھ کے جیہدے چاہاں ہوش ٹکانے لیا سکدا ہاں۔
مینوں اوہناں دی بے سمجھی اتے اڑی اتے اکیواں وی ہو رہا سی اتے غصہ وی آ رہا سی۔ میری کوئی وی دلیل بتکھ دے پھنگھاں اتے پئی پانی دی بوند وانگ اوہناں دے دماغ وچ اٹک نہیں سی رہی۔ پر میں گھر آئے اک بزرگ نوں کی آکھ سکدا سی؟ میں ٹالمٹول کرن لئی کوئی اجیہا آدمی لبھّ کے اوہناں نوں چٹھی لکھن دا اقرار کیتا جو اس کم وچ سہائی سو سکے۔
میرے نال ہی تیار ہو کے سردار اتم سنگھ سندھو تر پئے۔ میرے دفتر والے پاسے رہندے کوئی سردار صاحب اوہناں دے پریمی سن۔ اوہناں نوں مل کے اوہناں نے شام دی گڈی پنڈ پرط جانا سی۔ تے ہن سردار اتم سنگھ سندھو پھیر رسیپشن وچ بیٹھے سن۔
میں اوہناں نوں ست سری اکال بلاؤندا ہاں۔ اوہ پچھدے ہن کہ میں کوئی آدمی سوچیا ہے جاں نہیں۔ میں جواب دندا ہاں کہ ایہہ کم اینیں چھیتی ہون والا نہیں ہے۔ ہولی-ہولی سوچ کے ہی کوئی تند لبھی جا سکدی ہے۔
"جے پتر توں چاہیں تاں سبھ کجھ ہو سکدا ہے،" اوہ گلّ دا توڑا پھیر اتھے ہی جھاڑدے ہن۔ اوہناں دا کہنا ہے کہ اوہناں نوں میرے رجھیویاں دا وی احساس ہے اتے اس جھجک دا وی، جو ہر وڈے آدمی نوں کسے ہور کول کسے کم لئی جاندیاں ہندی ہے۔
"تایا جی، تسیں میری بینتی سنو، میری گلّ سمجھو، میں وڈا آدمی نہیں ہاں،" میں رونہاکا ہو کے آکھدا ہاں۔
"توں قوم دا ہیرا ہیں۔ توں کستوری والا مرگ ہیں جو ایہہ نہیں جاندا ہندا کہ اوہدے اندر کنی خوشبو لکی ہوئی ہندی ہے!" اوہ میرے موڈھے اتے ہتھ رکھ کے تھاپڑدے ہن۔
"تایا جی، میں ایہ سڑک اتے جاندے لکھاں لوکاں وچوں اک ہاں۔ میں اک اخبار دی اک سیٹ اتے بیٹھ کے قلم گھساؤن والے توں ودھ کجھ وی نہیں ہاں۔ میں بہت چھوٹا آدمی ہاں، بہت ناچیز!" میں کاہلا پے جاندا ہاں۔
"اسے وچ ہی تیری وڈیائی ہے بیٹا،" سردار اتم سنگھ سندھو مسکراؤندے ہوئے پھیر میرا موڈھا تھاپڑدے ہن، "صحیح مائنیاں وچ وڈا آدمی اپنے آپ نوں چھوٹا تے ناچیز ہی کہندا ہندا ہے۔ گورو صاحب لکھ گئے ہن، اوہ نویں جو گورا ہوئے!"
"تسیں نہیں گلّ سمجھدے!" میں بے بس ہو کے سر ماردیاں صرف اینا ہی آکھ سکدا ہاں۔
"اچھا اک ہور کم کر بیٹا۔ مینوں دوجے صوبے دے افسراں کول جان توں تیری جھجک دا احساس ہے۔ ایہہ افسر ہندے وی تچھّ لوک ہی نے۔ کل نوں اپنے کماں لئی تینوں تنگ کرنا شروع کر دینگے۔" جاپدا ہے اوہ کسے طریقے نال میرا پچھا چھڈن لگے ہن۔
"دسو؟" میں کجھ اتساہ نال پچھدا ہاں۔
"تیرے لئی کھبے ہتھ دا کم ہے،" اوہ کھبے ہتھ دے انگوٹھے اتے وچکارلی انگلی نال چٹکی ماردے ہن، "توں ٹیلیفون گھما کے کر سکدا ہیں۔"
ہن اوہ پتہ نہیں کی بجھارت پا رہے ہن۔ میں ابول-اواک اوہناں دے چہرے ولّ دیکھ رہا ہاں۔ اوہ کجھ سکنٹ چپّ رہِ کے میرا ہتھ گھٹدیاں آکھدے ہن، "توں آپ کتے نہ جا، بسّ مینوں یوپی. دے مکھ منتری دے ناں اندرا گاندھی دی چٹھی لے دے۔"
میرا اوہناں توں ہتھ چھڈوا کے نیڑے دی کندھ وچ متھا مارن نوں جی کردا ہے۔ پر سردار اتم سنگھ سندھو میرا ہتھ ہور زور نال گھٹّ کے آکھ رہے ہن، "بسّ اندرا توں ایہہ چار لفظ لکھواؤنے ہن کہ سردار اتم سنگھ سندھو اپنا آدمی ہے۔"
