Kehie Vage Hawa Aziz Sroay

کیہی وگے ہوا (پنجابی ناول) عزیز سروئے

اُلتھا:
ایم۔آصف
ماں بولی ریسرچ سینٹر لاہور

کیہی وگے ہوا
دِھی جیسمین سروئے
دے ناں

اِک

سویر دے ساڈھے چار وج چکے سی پر ہنیرا اجے وی کافی
سی۔ پو پُھٹ آئی سی۔ وڈے گرودوارے والے پاٹھی نے نلکے
توں تازے پانی دی بالٹی بھر کے اشنان وی کر لیا سی۔ پھر تیڑ
لپیٹے کپڑے نوں پورے زور نال نچوڑ کے کندھولی تے سکنا پا
دتا۔ نت دی طرحاں اوس نے مائیک تے پولے پولے ٹھولے
جہے مار کے چیت مہینے دا دن، وار، تتھ تاریخ، گنڈ مول وغیرہ
دسدیاں سپیکر چالو کر دتا۔ ‘ کوئی بولے رام رام، کوئی خداءِ’ ،
شبد چارے کوٹاں چ گونج اٹھیا۔ کجھ ہی سمیں بعد رمداسیاں دے
گورو گھررو اتے نیڑلے پنڈاں ریوند، مگھانیاں، بھاوا دے
گروگھراں چوں آؤندیاں آوازاں آپس چ ٹکراؤن لگیاں۔ پرتویاں
آوازاں سنگ کجھ وی سمجھ نہیں سی آ رہیا۔ انج لگدا سی، جیویں
آوازاں دا مقابلہ چل رہیا ہووے۔
ادھا پِیراں والی جاگ اٹھیا سی۔ ٹھنڈی ٹھار رمکدی ہوا کدوں
دی پتیاں نوں جھل مار رہی سی۔ دور کھڑے رکھاں توں اجے وی
بتاں دا جھاؤلا پیندا سی۔
سپیکر دی آواز سن کے جگتو عملی تے اس دا منڈا نیکی جاگ
اٹھے۔ نیکی چاہ پیتے توں بناں ہی بگھیل دے گھر ول چل پیا۔ اس
نے جان سار ڈنگراں دی سنھی کرنی ہے۔ سجر سوئیاں مجھاں دی
دھار وی کڈھنی ہے۔

6
جگتو نے لاجو نوں گہہ نال تکیا۔ اوہ اجے وی ادھ نیندری ستی
پئی سی ۔
“اٹھ جا بھاگوانے۔ ہن تاں بابے وی بولپے۔”
جگتو نے اس نوں ہلونیاں۔ اوس نے ڈھلڑ جہے منجے تے
پاسہ ماریا تاں منجے نے زور دی چوں دی آواز دتی۔ جگتو سمجھ
گیا سی، لاجو نے کجھ ہی سمیں بعد کھڑے ہو جانا ہے تے اپنے
چلھے چونکیے دے آہریں لگ جانا ہے۔
اوہ چاہ پیتے توں بناں ہی جگر دی، چھپڑ نال لگدی زمین چ
جنگل پانی نوں چل پیا۔ سنگھنے ہنیرے چ اک دو جنے لمیاں
پلانگھاں پٹدے، اس دے موہردی لنگھ گئے پر اس توں اوہ بندے
پچھانے نہ گئے۔ کافی چر تک اس نوں موہرے لنگھن والیاں دیاں
چپلاں دی ‘ پٹاک پٹاک’ سندی رہی۔
کاہلی چ اوہ تیڑ چادرا ہی لپیٹ لیایا۔ چھپڑ دے گندے پانی چ
پیدا ہویا مچھر، اس دے کھبے گٹے تے لڑیا تاں اس نے پیر اپر
چک کے زور دی ہتھ ماریا
“ہے، میرے پت دا، کمیں وڈ کھان نوں پیندے۔ جیہڑا چھٹانک
خون ہیگے، توں چوس لیں گا۔”
مدھم ہنیرے چ اوہ وڈی وٹ کول ہی ڈردا ڈردا بیٹھ گیا ۔
“کتے جگر وی نہ آجے۔ اوہ تاں ماں بھین دی گالھ توں بناں نی
بولدا۔”
اس نوں جگر دا ڈر وی ستا رہیا سی۔ جگر نے کل ہی گورو
گھررو توں ہوکرا مروایا۔ گروگھر والے پاٹھی نوں جا کے کہندا

7
“بابا جی، ہوکرا مارو، لوک ‘ جاڑا کری جاندے نیں۔ تھاں ک
تھاں وی نی ویکھدے۔”
جگر آپ وی لوئی پاٹدی نال ہی کہی دا بانہاں لے کے آ کھڑدا
ہے۔ بیری توں موٹے ڈاہنے چھانگ کے اس نے واڑ وی کر دتی
پر پھر وی لوک آسا پاسہ ویکھ، ڈاہنے پاسے کرکے بیٹھ جاندے
ہن۔ جیہڑا جگر دے ڈکے چڑھ جاندا ہے، اوہدی تاں جگر ماں
بھین اک کر دیندا ہے۔
سویر ویلے چھپڑ ول، کیڑیاں دے بھون وانگوں، کوئی آؤندا
تے کوئی جاندا نظریں پیندا ہے۔ سیانے بندے تاں ہتھ چ پانی دی
بوتل جاں ڈبہ لے کے آؤندے ہن پر نویں منڈیر تاں چھپڑ تے ہی
کم سار لیندی ہے۔
جگتو کنک دی دوگی مدھ کے بیٹھن لگیا تاں جگر نے دوروں
ہی للکارا ماریا
“عملیا، فصل پتاں مانگو پالی اے۔ دو کلے اگے مرجیا کر۔”
“کوئی نہ بائی، اگے توں نیں بیندھا۔ اج تاں غلطی ملتی معاف
کر۔” جگتو نے منت ترلا کیتا، تاں کتے جا کے جگر نے کھہڑا
چھڈیا۔
دس منٹاں بعد بڑ بڑ کردا اوہ واپس پرت آیا ۔
اسدے مڑدیاں تک چٹا دن چڑھ آیا۔ سورج جگر دے کھیت،
سمادھ والی بیری دیاں ورلیاں ٹاہنیاں دے پچھلے پاسیوں چڑھدا
وکھائی دین لگا۔

8
لاجو وی جاگ اٹھی سی۔ کوسے پانی دے چھٹے مار کے اوس
نے اپنے کدو رنگے شال نال مُونہہ پونجھیا تے اسدے مونہوں
سہج شبھاء ہی نکلیا
“واکھرو، سچیا پا چھا، توں ہیں ایں میریا مالکا۔”
چھٹیاں دا جھوکا لا کے اوہ چاہ دھرن لگی۔
“گلیاں ہوئیاں پئیاں نے، ایناں نوں کیڑھا، جے وڈھی دیاں نوں،
شیتی اگ لگدی اے۔”
چھٹیاں گلیاں ہون کارن، اگ نہیں سی پھڑ رہیاں۔ اگ تھوڑی
جہی دھکھدی، پھر بجھ جاندی۔
“لیا بھورا، جے بنگی ۔” عملی کھنگورے ماردا گھر پہنچ گیا۔
اوس نے کؤلے نال لگیا منجا پٹھ پچھے چکیا۔
“بیٹھجا ہلے، بالا نی آیا۔” لاجو نے اگ دھکھاؤن لئی پھوکنی
چکی۔
جگتو سورج ول مُونہہ کرکے منجے تے بیٹھ گیا۔ مٹھی مٹھی
دھپ اوس نوں چنگی لگی۔
“لے پھڑ۔” لاجو نے چاہ دی باٹی جگتو موہرے کر دتی۔ پھر
اپنے کماں چ لگ گئی۔
جگتو نے باٹی دوویں ہتھاں نال گھٹ کے مُونہہ نال لائی۔ تن
کو گھٹاں وچ ہی ساری چاہ چھڑھاک گیا تے پھر روزمرا دی
طرحاں، بس اڈے نوں چل پیا۔
* * *

9
جگتو اڈے کول دی لنگھیا تاں بڈھی مائی، بوڑھ کول بیٹھی
نظریں پئی۔ جگتو نوں اوہ اوپرے پنڈ دی لگی، پھر وی اس نے،
اس نوں بلا ہی لیا۔
“کدھر جانے، بے بے ؟”
“صندلی جانے، بھائی۔ پچھاں لین آئی سی، ٹبی آلے بابے کول۔”
“کوئی گل، راہ پئی کے نہ ؟”
“ست چونکیاں بھرن نوں کہے، گل پھیر کوئی تن پتن لگو۔”
“بابا کرنی آلے، بے بے۔ جمیں کیندھے، کری چل۔ ایتھے تاں
ہریک دیاں مراداں پوریاں ہندیاں نیں۔”
جگتو پلانگھ پٹدا اگے لنگھ گیا۔
بڈھی مائی بس دی اڈیک چ بیٹھی بیٹھی اک گئی۔
“لے، کوڑھی توں بس بارے تاں پچھیا ای نی۔”
گلاں کردیاں، جگتو توں بس بارے پچھنا تاں اوہ بھل ہی گئی۔
اس نے اٹھ کے، نالے ول وی نظر ماری پر بس آؤندی نظریں نہ
پئی۔ پھر اس نے نیڑیوں ہی سائیکل گھڑیسی جاندے مچھورھ توں
پچھیا
“وے پت، بوہا آلی بس کد ک آؤ، بھلاں ؟”
“اجے تاں خاصہ ٹیم پئی، بے بے۔”
منڈا اپنا پنچر ہویا سائیکل، روڑھ کے ناہر پنچراں والے دی
دُکان ول چل پیا۔

10
بس اڈے کول سبھ توں پرانی دُکان ناہر پنچراں والے دی ہی
ہے۔ دُکان دے باہر کنے ہی جنگال لگے سائیکل، پرانے ٹائر تے
ٹیوباں پئیاں ہن۔ ہوا بھرن والا پمپ کؤلے نال لایا پیا ہے۔
بھارے سریر دا ناہر، پنچر دی پرکھ کرن لئی، پانی دی بٹھلی
وچ ٹیوب نوں ڈبو کے ویکھن لگا۔ اوس نے پھڑکیا جیہا سائیکل
اپنے کول لما پا رکھیا سی۔
“کناں ک ٹیم لگو تایا ؟”
“آہ موہرے دو سینکل کھڑے نیں۔ ایہناں توں بعد تیری واری
آؤ۔ ہلے چھمائی رکھ۔”
ناہر نے پنچر والی تھاں نوں ریتی نال رگڑیا، کھبے ہتھ دی
انگل تے سلوچل رکھ کے پھر اسے انگل نوں گھمایا تے گول
پنچر رکھ کے ناہر نے سلوچن والی ٹیوب، پانے چابیاں والی لکڑ
دی پٹاری وچ وگویں ماری۔
مچھورھ سائیکل کھڑا کر کے، لکڑ دی کرسی تے بیٹھ گیا
تے اڈے تے بنیاں نویاں دُکاناں ول تکن لگا۔
اڈے تے نویاں بنیاں دُکاناں نے ناہر پنچراں والے دی دُکان دی
چمک دمک گھٹا دتی۔ ہن تاں اڈے تے رام لال حلوائی، بیرا ہیئر
ڈریسر، سدھو آٹو پارٹس، گاما موبائل رپیئر سینٹر تے ہور کنیاں
ہی دُکاناں نے درمیانے جہے پنڈ چ منی مارکیٹ بنا دتی۔

* * *

11
زور دی لما ہارن وجیا تاں بڈھی مائی اٹھ کے سیم نالے ول
دیکھن لگی۔ منی بس ویکھدیاں ہی ویکھدیاں، سیم نالے دی ڈھال
اتر گئی۔
پنڈ دے چڑھدے ول سیم نالا، بس اڈے توں پنج کو کلے واٹ
پنڈ دے باہر باہر دی لنگھدا ہے۔ بس اڈے توں جھات ماریئے، تاں
ساہمنے نالے دی پٹڑی تے بکریاں بھیڈاناں دا اجڑ چردا وکھائی
دیندا ہے۔ کالے رنگ دے آجڑی منڈے ہتھ لمی ڈھانگی تے دوجے
ہتھ چاہ والی پتیلی ہون دا بھلیکھا پیندا ہے۔ پٹڑی توں جد کوئی وڈا
سادھن لنگھدا ہے تاں اوہ لسڑو منڈا اپنی ڈھانگی نال اجڑ پاسے
کردا، سادھن لنگھن دا راہ بناؤندا ہے۔
نالے دی پٹڑی تے ہن ٹانویاں ٹلیاں ککراں ہی وکھائی دیندیاں
ہن۔ اوہ وی لنڈیاں ہو گئیاں۔ وڈیاں ککراں جاں ملھے جھاڑیاں تاں،
لنگھدے ٹپدے لوک بالن لئی، ٹاکوئے جاں کہاڑیاں نال وڈھ کے
لے گئے۔ ہن تاں پہے تے ککا ریت ہی اڈدا وکھائی دیندا ہے۔
سارے دن وچ اکو بس تن گیڑے لاوندی ہے۔ ریوند توں چل
کے پِیراں والی توں مگھانیاں تے شیرکھاں ہوندی ہوئی بوہا تک
جاندی ہے۔ پنڈ دے لوکاں نوں تاں ایسدے آؤن جان دی سماں
سارنی دا پتہ ہے پر دور دراڈے جان والی کوئی اکا دکا انجان
سواری، بس دی اڈیک چ پتھر بن جاندی ہے۔
دھوڑ اڈاؤندی بس اڈے تے پہنچ کے اک دم رکی تاں پچھلی
طاقی، زور نال کھل کے، بس دی وکھی چ پھڑاک دینے جا وجی۔

12
پنج جماعتاں پاس، دیسی جیہا کنڈکٹر طاقی نال لگے ڈنڈے نوں ہتھ
چھڈدا تیزی نال ہیٹھاں اتر گیا۔
“بوہا.....................بوہا.......................بوہا......۔”
سویر توں اڈیک رہی بڈھی مائی دی جان چ جان پے گئی۔ بس
دا ہارن سن کے پنڈ دیاں سواریاں وی اڈے تے پہنچ گئیاں۔ اوہ
اک دوجے توں اگے ہو کے طاقی کول پہنچدیاں ہن۔ بڈھی مائی
کھدر دا، بوٹیاں والا جھولا لے کے، چت چ سوچدی ہوئی،
موہرلی طاقی کول پہنچ گئی۔
“کتے سیٹ ای نہ رکجیے۔ بڈھے سریر نوں کھڑنا وی
اؤکھے۔”
شہر جان والے پڑھاکو منڈے، سواریاں توں پہلاں ہی دھکہ
مکی کردے تاکیاں چ لمک گئے۔
“جائدے کالھیو، مینوں تاں چڑھ جان دو۔” بڈھی مائی نے ڈنڈے
نوں گھٹ کے پھڑھ لیا۔
زیادہ تیز ترار منڈیاں نے تاں سیٹاں وی مل لئیاں سی۔
“سیٹاں چھڈو اوئے۔ سواریاں نوں تاں بیٹھ جان دو، بھے گے
چوڑے ہو کے۔”
کنڈکٹر ہیٹھاں کھڑا پڑھاکوآں نوں رکھا بولیا تاں اوہناں بڈھیاں
سواریاں نوں بٹھا دتا۔ اکا دکا ضدی منڈیاں نے کنڈکٹر دے کہن
تے وی سیٹ نہ چھڈی، سگوں اوہ کنڈکٹر ول کوڑ مجھ وانگوں
جھاکے۔ پِیراں والی دے کئی منڈے بوہا جاندے ہن، اچیری پڑھائی
کرن لئی۔ شہر دے ماحول دا اوہناں تے وی اثر ہو گیا۔ کھان پین،

13
پہنن، اٹھن بیٹھن دے سبھ طور تاریخے بدل گئے۔ پنڈ دی ستھ چ
جاں بس اڈے تے ، ویکھن والے، ایہناں منڈیاں بارے طرحاں
طرحاں دیاں گلاں کردے ہن
“منڈے تاں سیر جا کے مچھرگے بئی۔”
“بودیاں تاں دیکھو، کمے رکھدے اے واہ کے۔”
“آہ کئیاں نے، سالیاں نے، پچھے پونچھاں جیاں وی رکھ
رکھیاں نیں۔”
“والاں تے گوند ورگی دوائی جی وی لوندے نیں۔”
“کھدر دیاں پینٹاں جیاں بی پا کے رکھدے نے، کیہ کہندے نے
اوہنوں ؟”
“جیننس .... جیننس...”
“ہاں ہاں آہی، جینس جونس۔”
“چلو، ماں پیو آپے سمجھن بھائی۔ آودی لاد نوں ماں پیو آپ ای
وگاڑدے نیں۔”
ایہناں پڑھاکو منڈیاں بارے جنے منہ، انھیاں گلاں۔

* * *

“اگے اگے ہو جو بھائی، بابا وچالے ہوجا، بیبی روں آلی پنڈ
پاسے کر۔” کنڈکٹر ہیٹھاں کھڑا سواریاں نوں دشا نردیش دیندا ہے۔
“چل......بئی.....، چل....... اوئے......۔”
لمبی وسل وجدیاں ہی بس چل پئی۔ اچانک رکن دی وسل وجی
تاں ڈرائیور نے وسل دا کارن جانن لئی شیشے وچوں دی ویکھیا۔

14
ننجو چمار کھبے ہتھ ‘ چ، روٹیاں والا لفافہ پھڑ کے بھجیا آؤندا
سی۔
“کھڑائیو بائی اوئے .... کھڑائیو اوئے .... “
اوہ ساہو ساہو ہویا پیا سی۔
“گھروں ٹیم نال چل پیا کرو۔ تھاں تھاں تے اڈے بنا رکھے
نیں۔”
کنڈکٹر باری ‘ چوں کوہنی دے زور نال، اس نوں اگے دھکدا
بڑبڑایا۔
بوہا نوں تن کچے پہے جاندے ہن تے اک ٹٹی جہی سڑک۔ کئی
پنڈاں دیاں پنچائتاں نے خبراں وی لوائیاں۔ سرکارے دروارے وی
پہنچ کیتی پر ایہہ سڑک دوبارہ نہ بنی۔
پنڈ دی فرنی لنگھدیاں ہی بس زور دی بڑھکی تاں سواریاں اکدم
اُتانہہ نوں اچھلیاں۔ بڈھی مائی نے موہرلی سیٹ دا ڈنڈا گھٹ کے
پھڑ لیا۔
“ہولی تورلے وے بھائی، کوئی ہڈی پسلی ٹٹجوگی۔”
گلاں دے گھراں کول بنے دوجے اڈے تے ، ڈرائیور نے اکدم
بریک مارے۔ بھارے سریر دیاں دو زنانہ سواریاں چڑھیاں تاں
پاڑھے اوہناں دی سریرک دکھ ویکھ کے ہسن لگے۔
“ویکھ، نپتے کمے ہسدے اے ! کدے بڑھیاں نی ویکھیاں ؟ جے
روئے نہ ہون ! تھوڈے گھریں ماواں بھیناں نی !”
وڈی بڑھی نے کھڑکائے تاں پاڑھے سسری بن گئے۔

15
دوہری سیٹ تے اوہ پھس کے بیٹھ گئیاں تے نال دی نال گلاں
شروع کر دتیاں۔
“کڑے تینوں دلیپو جلاہی دی کڑی دا پتے ؟” پہلی بڑھی بولی۔
“نہ بھینے ! کیہ بھانا ورت گیا ؟” دوجی بڑی اپنے گیجھے دا
بکسوآ ٹھیک کرن لگی۔ سن کے اوہ تربھک پئی۔
“نکا نیانا ہون آلاسی۔”
“کیہڑی کول، جیہڑی پھگن چ ویائی سی ؟” بولدی ہوئی اوہ
ٹھیک ہو کے بیٹھ گئی۔
اوہناں دے گلاں کردیاں ہی کنڈکٹر جھولا ٹھیک کردا آ گیا۔
“کتھے جانے بے بے ؟”
“بوہا دیاں دو کٹدے۔” عمر چ وڈیری عورت نے گیجھے ‘ چوں
سنتری رنگی رومال دیاں گنڈھاں کھول کے الجھے ہوئے نوٹاں
وچوں دس روپئے کڈھ کے کنڈکٹر نوں پھڑا دتے۔
کنڈکٹر نے انگوٹھے نوں تھک لا کے، دو ٹکٹاں تے پین نال
جھریٹ ماری۔ اس نے کالے جھولے نوں کھڑکا کے، اندر ڈونگھا
جیہا ہتھ ماریا، ٹھولو تلی تے رکھ لئے تے پھر بندے پیسے تے
ٹکٹاں بے بے نوں پھڑا دتیاں۔ بھیڑ وچوں دی لنگھدا اوہ اگے
رسک گیا۔
“اشا، پھیر بھینے ؟” اوہناں دی گل بات دی لڑی پھر شروع ہو
گئی۔
“پچھلے پھگن نی ویاہی سی، سولر گھراٹ۔”
“ہوں، پھیر ؟”

16

“کڑی جادے تنگ ہوگی بھائی۔ بوہا لجانی پئی۔”
“سودھاں نے نی کوئی اوہڑ پوہڑ کیتا ؟”
“اوہنے تاں وتھیری واہ لائی۔ گل نی بنیں، کہندی، کڑی نوں
شیتی چکو بھائی، میرے تاں وسوں باہر اے۔”
“پھیر تاں کڑی چکنی پینی سی۔”
“جھیوراں دے جوپے نوں بلایا۔ اوہ کھیت پٹھے لین گیا سی۔
آؤندے کردیے ٹیم لاگیا۔ کڑی گڈی چ پائی۔ بس ! کلیپر پہنچے سی۔
تکلیف ودھگی۔ کڑی توں دکھ جھلیا نی گیا تے جان توں ہتھ دھو
بیٹھی۔”
“او .... ہو ....، میریا مالکا ! کڑی دے ماڑے نصیب۔” اس وڈ
عمر عورت دے مونہوں سہج شبھاء ہی، ترس بھرے تھڑکدے بول
نکلے تے اس دے دوویں ہتھ وی جڑ گئے۔
“ہتھ پلے کش نہ لگیا تاں تھک ہار کے گڈی کلیپر توں واپس
موڑنی پئی۔”
“آہ تاں بھینے بلاں ای ماڑا ہویا۔ چل آپاں بھوگ تے جا آئیے،
پھیر بہہ کے آمانگیاں۔”
گلاں کردیاں اوہناں نوں پتہ ہی نہ لگا، مگھانیاں وی پہنچ گئی۔

17

دو

جگتو عملی دوبارہ ٹوبھے ول جا کے، واپس پرت رہیا سی۔
اس نوں منی بس دے ہارن دی پرتویں آواز مگھانیاں پنڈ والے
پاسیوں آؤندی سنائی دتی۔
پنڈ دے پورب ول پرانے کھوہ توں مڑ کے، اندر ول چوڑی
بیہی لنگھ کے، اوہ وڈے بوڑھ ہیٹھ آ کھلویا۔ اوس نے پیر گڈ کے
ہیٹھاں توں لے کے اپر تک بوڑھ نوں گہہ نال تکیا۔ اوس نوں یاد
آیا، ایہہ بوڑھ جسونت سنگھ نے اپنے ہتھیں لایا سی پر ایہہ نہیں
پتہ، کیوں ؟ بس اینا کو ہی چیتا ہے کہ جسونت باہروں وڈی
پڑھائی کر کے آیا سی۔ بیتیاں گلاں وی اس دے ذہن چ اتر آئیاں،
جد پنڈ دے لوک جسونت بارے طرحاں طرحاں دیاں گلاں کردے
سی
“لے بھائی ! منڈا باہروں پڑھ کے آیائے۔ کہندا، میں کساناں نوں
نقطے دسونگا۔”
“لدھیانے پڑھدا سی، جونیوسٹی ‘ چ۔”
“پڑھائی وی بہت کیتی اے بھائی، موٹیاں موٹیاں کتاباں نال متھا
ماریا۔”
کھیت باجرہ ڈنگدے کسان آپس چ گلاں کردے۔
ہن تاں سکھ نال اوہ بوڑھ وی پورا قد کر گیا۔ اس دا لما داہڑا
دھرتی نوں سپرش کردا ہے۔ بوڑھ وی اج دی گھڑی موجاں ماندا
ہے، پنچھیاں دے مٹھے گیت سندے۔ اس ہیٹھ بنے تھڑھے تے

18
بیٹھ سیانے آدمی، جد جڑ کے بہندے ہن تاں بڈھا بوڑھ وی اوہناں
دی ہاں چ ہاں ملاؤندا ہے۔ جسونت کولوں لنگھدا اس دا حال چال
ضرور پچھدے تاں بڈھا بوڑھ وی جواب دیندا ہے
“جسونت سیاں، تیری میہر صدقہ ٹھیک آں۔”
جگتو دی پینک ٹٹی تاں اوس نے چوڑی بیہی ول قدم پٹیا۔
اسدی نظر مصوری اٹاں دی بنی ہوئی حویلی نال جا ٹکرائی۔
پرانی حویلی اج وی اپنے پراتن جلوء چ وکھائی دندی ہے۔ ایسے
حویلی چ حلیاں توں پہلاں نیرو محمد دا ہسدا وسدا پریوار رہندا
سی۔ اس دی دس سال دی بیٹی پروین بیگم گڈیاں پٹولیاں نال
کھیڈدی ویڑھے چ رونق لائی رکھدی۔ نیرو نے اپنی بیگم، پھرزانا
دے کہن تے ، پروین نوں رامجی سنیار توں چھوٹیاں چھوٹیاں
جھانجراں وی بنوا کے دے دتیاں سی۔
دھرم آدھار ونڈ ہوئی تاں جاندا ہویا نیرو، گھر دیاں چابیاں
جسونت دے چاچے گھوتر نوں سونپ گیا ۔ اپنے پریوار نوں لے
کے اوہ اجے پنڈ دے ٹبے ہی لنگھیا سی کہ وحشی لوک گھیر کے
کھڑ گئے۔ نیرو نے وچوں کجھ بندے پچھان لئے، تاں آکھن لگا
“اوئے کملیو ! اپنے بھراواں دا ای قتل کروں گے۔”
تاں اوہناں وچوں اک گاترے والا کہندا “مسلیا ! توں ساڈا کاہدا
بھائی ؟ توں مُسلا تے اسیں سکھ۔”
پندراں جنیاں دی ٹولی ننگیاں تلواراں ہوا چ گھماؤندی پھردی
سی۔ اوہناں دیاں اکھاں چ خون اتر آیا۔

19
آؤن والے خطرے نوں بھانپدیاں، پھرزانا نے پروین نوں گھٹ
کے پھڑ لیا۔ ڈری ہوئی پروین ماں دے گل لگ کے چمبڑی۔ اس
دیاں جھاجراں چھنکیاں تاں مٹھا سنگیت اتپن ہویا۔
بے قابو ہوئی ٹولی ‘ چوں کسے نے جیکارا چھڈیا تاں سارے
جنے اوہناں تے ٹٹ کے پے گئے۔ پنج منٹ چ ہی نیرو دا پریوار
کھکھڑی وانگ کھنڈا دتا۔ گھوتر نوں جد پتہ لگا تاں بہت رویا۔
کہندا
“چنڈال ! اپنے آپ نوں گورو دے سکھ دسدے نیں۔ سکھ تاں
دھیاں بھیناں دی رکھیا کردے نے، تے ایہہ لٹیرے،ے سکھاں دے
بھیس چ دھیاں بھیناں دی عجت لٹی جاندے نیں۔”
گھوتر کندھ نال ٹکراں مار مار رویا۔
وڈھا ٹکی نوں پچونجا سال بیت گئے گئے، اج وی جسونت دا
پریوار ہی، ایس حویلی نوں ورتدا ہیے۔ پشو ڈنگر بنھ دیندے نیں۔
کھیتی دے سند ہل، سہاگا، تویاں، ٹریکٹر دے پرانے ٹائر، چھٹیاں
تے پاتِھیاں، سبھ اتھے ہی سانبھیا پیا ہے۔
حویلی دے نال لگدا گھر جسونت دا ہے۔ جسونت ہوریں دو بھرا
ہن۔ ستونت سنگھ فوج چ بھرتی ہو گیا ۔ شروع توں ہی باہر رہیا
ہے۔ پنڈ نال اس دا موہ گھٹ ہے۔ اج کل گہاٹی رہندا ہے تے بال
بچے وی اتھے ہی پڑھدے ہن۔
جسونت ہوراں دا باپ مگھر سنگھ باراں اےکڑ زمین دا مالک
سی۔ ایہہ زمین ایویں ہی نہیں بنی۔ ہتھی کرت کرکے، آپ ہل واہ
کے اس نے زمین جوڑی، جھوٹے دے سر ورگی۔ راتاں نوں

20
لالٹیناں لا کے وی کھیت کم کردا رہیا۔ گھوتر تاں پہلے دنوں ہی
سادھ متے دا بندہ سی۔ مگھر دے موڈھے نال موڈھا جوڑ کے اس
نے وی پورا ساتھ نبھایا۔ دوواں بھراواں نے پہاڑی ککراں والی،
بے آباد زمین نوں محنت کرکے واہی یوگ بنایا۔
گھوتر دی بھرجائی گردیالو نے بتھیرا زور پایا، اپنی چھوٹی
بھین دا رشتہ لیاؤن لئی۔ جد گھر چ رشتے دی گل چلی تاں گھوتر
نے صاف انکار کر دتا
“ نہ ویاہ میں اج کراواں، نہ کل۔”
ایہہ گل جیٹھ دی منڈی ویلے دی سی۔ زور دا مینہہ آیا۔ مگھر
باہرلے گھر ویڑھکا بنھن چلا گیا۔ ویڑھکا چندرا سی۔ اس نے تاں
مگھر نوں جیوں لیا سنھ ‘ چ، مار مار ڈھڈاں، اس دیاں پسلیاں بٹھا
دتیاں۔ پورا اک مہینہ مگھر منجے چوں نہ اٹھیا۔ کسے دوائی بوٹی
نے اثر نہ کیتا۔ پنڈ چوں شریکے قبیلے والے تے رشتے دار وی
پتہ لین آیا کرن۔
“بھائی، بلاں ای ماڑا کم ہویا۔ ہلے پنج دن پہلاں تاں مگھر چنگا
بھلا ٹریا پھردا سی۔ ماڑا ویلا کسے نوں پچھ کے نی آؤندا، ویر۔”
“توں پنجمیں نوں رونے، میں پرسوں ویکھئ، بلد ہکیں پھردا
سی۔”
پر مگھر تاں منجے نال ہی جڑ گیا سی۔ علاج پکھ توں کوئی
کسر نہ چھڈی۔ سارے پریوار نے سیوا وی بتھیری کیتی۔ آخر اس
دا مر کے ہی کھہڑا چھٹیا۔ سارے پریوار چ ماتم چھا گیا۔

21
بھوگ والے دن شریکے والے تے رشتے دار گھسر مسر کرن
لگے
“گردیالو دا پلہ تاں گھوتر نوں ای پھڑاؤننا پؤُ۔ چل جواک پل
جان گے۔”
اوہناں وچوں ہی کئی آکھن لگے
“ویکھ لو بھائی، گھوتر سید ہی منے۔”
موہری رشتے داراں نے گھوتر نال گل توری۔ اوہ بھرا دے
ویوگ چ کؤلے نال لگیا، اجے وی ڈسکیں جاندا سی۔
“گھوتر بھائی، گھر بار ہن تینوں ہی چلاؤنا پؤُ۔ مگھر تاں چل
وسیا۔ اوہنوں تاں آپاں موڑ کے لیا نی سکدے۔”
گھوتر نہ وچ سر مار گیا۔ شریکے والیاں نے وی دباء پایا
“اوئے آہ چھوٹے چھوٹے بلوراں ول ویکھ، توں تاں اپنی ہنڈ
کر کے بہہ گیا۔ ایہناں نوں کون پالو ؟”
دو چار ہور رشتے داراں نے دباء پایا۔ آخر اوس نے ہاں کر
دتی، رشتے داراں دے کہن تے اوس نے گردیالو دا پلّہ پھڑ لیا۔
قدرت دے قہر موہرے جھکدیاں گھوتر نے بھائیاں والا فرض
نبھایا۔ جسونت دی عمر اس سمیں ست تے ستونت دی دس سال
سی۔ گھوتر نے دل کرڑا کرکے کھیتی دا کم سنبھالیا۔ دوواں
بھراواں نوں پڑھن دا موقع دتا۔ سماں بیتدیاں زخم بھردے گئے۔
منڈے گبھرو ہو گئے۔ کھیتی دے کم چ وی ہتھ وٹاؤن لگے۔
چنگے ٹکانے ویکھ کے گھوتر نے جسونت ہوراں دے ویاہ وی
کیتے۔ مگھر دی گھاٹ والے زخم اجے بھرے ہی سی، جسونت

22
دے ویاہ توں ڈھائی کو سال مگروں گردیالو وی چل وصی۔ پوہ
دی ٹھنڈ اس توں سہاری نہ گئی۔
گھوتر نے جواکاں نوں ہلاشیرا دتی ‘ کوئی نہ شیرو، حالے
تھوڈا تایا جیوندے۔ آپاں حوصلہ نی ہارنا۔’
بس ! ادوں توں ہی گھوتر جسونت ہوراں دی دیکھبھال کردا آ
رہیا ہے۔ جنے جوگا ہے، نال لگ کے کھیتی باڑی دے کم چ ہتھ
وٹائی جاندا ہے۔
ستونت تاں کدے ورھے چھماہی ہی پنڈ گیڑا ماردے تے اپنا
ٹھیکہ حصہ لے جاندے۔ پنڈ دی نویں پیڑھی تاں اس توں انی واقف
نہیں۔ بہتے تاں ایہہ ہی سمجھدے ہن کہ جسونت ہوریں گھوتر دی
اولاد ہی ہے۔

* * *

عملی حویلی موہر دی لنگھن لگیا تاں گھوتر نے دوروں ہی
آواز ماری۔
“اوئے آجا عملیا۔ کوئی سنا جا رب دے راہ دی۔”
“کی دسیئے چاچا، غریباں دا تاں ہگنا موتنا وی دبر ہو گیا۔”
جگتو نک چ انگل ماردا گھوتر ول آ پہنچیا۔ اوہ مجھ دا کلا بدل
کے ویلھا ہو گیا سی۔
“کیہ گل ہوگی عملیا ؟”
جسونت وی حویلی دے اندر ہی سی۔ اوہ مجھاں دی دھار چو
کے ہٹیا سی۔ اوس نے پنج مجھاں رکھیاں ہوئیاں ہن۔

23
“گل کیہ ہونی سی ! جگر تڑکی کھڑ جاندے کتکا لے کے۔ دسو
بھلے لوکو، اسیں جنگل پانی کدھر جائیے ؟”
نک چھنک کے جگتو، کول پئے ککر دے پرانے کھنڈھ تے
بیٹھ گیا۔
“فصل دا جاڑا ہوندے بھائی، جگر بی کیہ کرے ؟”
گھوتر اپنا چھوٹی ڈبی والا، ڈھلا جیہا پرنا سر توں اتار کے
پھر توں ولھیٹدا بولیا۔
“ توں بی چاچا اوہی جٹاں آلی گل کرتی، اکھے جٹ جٹاں دا
تے بھولو نرین دا۔ پھیر کہوں گے جگتو بولدے۔ ہوں !”
بولن توں بعد جگتو دے اندروں بھڑاس جہی نکلی تے اس نے
ہلکا جیہا محسوس کیتا جیویں کافی سمیں توں من اندر کھبھی
کوئی چیز باہر نکل گئی ہووے۔
“اوئے کملیا ! گند پیندے، تھاں ک تھاں ویکھ کے بھیجیا کرو۔
نالے ہن تاں لوک گھریں پٹائی جاندے نیں۔”
گھوتر کول پئی چھوٹی جہی پلوں گھڑی تے بیٹھ گیا۔
“میں دودھ دھر آماں۔”
“چاہ وی لے آئیں، شیرا۔”
“چنگا چاچا۔”
جسونت دودھ سنبھالن چلا گیا۔ اس نے کئی سالاں توں قدرتی
کھیتی دے نال نال، پشو پالن جہے سہائک دھندے وی اپنا رکھے
ہن۔

24
“گھریں ہن چلیاں کول پٹالیئے۔ گٹھ گٹھ تاں تھاں اے ساڈے
کول۔ منجا وی مسیں ڈینئدے۔” جگتو گھوتر نوں ہڑھی کرکے پے
گیا۔
“ہور پھیر کیہ حل کریئے شیرا، تھوڈا ؟”
گھوتر وی سمجھ گیا ‘ ایہہ وی کرن تاں کیہ کرن ! زمیناں
مہنگیاں ہو رہیاں ہن۔ رہائشی زمیناں دے ریٹاں نوں تاں ہور وی
اگ لگی پئی اے۔ پنچائتی زمیناں تے نجائز قبضے وی سرکار
چھڈا رہی ہے۔ اخباراں وچ نت خبراں لگدیاں ہن۔ بلڈوزر چلا کے
اکھ جھپکدیاں ہی وڈیاں وڈیاں عمارتاں ڈھیہہ ڈھیری ہو جاندیاں
ہن۔ بے گھر ہوئے لوک ورودھ کردے نے تاں پولیس تسدد کردی
ہے، لاٹھی چارج ہوندا ہے، جھوٹھے کیس پا کے جیلاں چ سٹ
دتے جاندے ہن۔’
“ساڈا تاں جیونا بی دبھر اے، چاچا۔ نہ کدھرے اجڑن جوگے
آں۔”
“اجڑ کے کدھر جانے، بھتیج ؟ ایہہ تاں اپنا جدی پنڈ اے۔ آپاں
ایتھی جمے آں، پلے آں، ایتھی مراں گے۔”
جسونت چاہ لے کے آ گیا۔ اس نے پتل دے ڈولو چوں تن
گلاساں چ چاہ پا لئی۔ دو گلاس چک کے گھوتر تے عملی موہرے
کر دتے۔
“لؤ چاچا، پہلاں چاہ پیو، باقی گلاں پھیر۔”
“مینوں تاں شیرا باٹی چ پین دی عادت اے۔”
“میں باٹی لیا دنے۔”

25
“چل کاہنوں کھیچل کرنی اے۔ ایسے چ پیلوں، ہیٹھاں دھردے،
ٹھرجوگی۔”
چلدیاں گلاں چ جسونت وی گھوتر نوں پنڈ دے وسییبے بارے
پچھن لگ پیا۔
“چاچا اپنا پنڈ کویں بجھیا ؟”
“پت ایہہ پیراں دا پنڈ اے۔” گھوتر نے چاہ دی گھٹ بھردے دے
نے جواب دتا۔
“اے ... اک منٹ، ہن دس، پیراں دا پنڈ کمے اے ؟” جگتو وی
پلاتھی مار کے بیٹھ گیا سی، جیویں کتھا سننی ہووے۔
“پیر ایس پنڈ دے مالک سی۔ تاہیؤں پنڈ دا ناں پِیراں والی پئی۔ اوہ
اپنا گورو شاہ حسین نوں مندے سی۔ شاہ حسین ملتان دے سی۔
جدوں اوہ چولا چھڈگے تاں اوہناں دی دیہہ بوتی تے لد ‘ تی۔
بوتی دے مگر مگر پیروکار۔ جتھے وی بوتی بہندی گئی، اتھے
پیر دی قبر بندی گئی۔ اپنے پنڈ وی آ کے بوتی بہہ گئی۔”
جسونت تے جگتو پنڈ دے جنم دیاں گلاں دھیان نال سن رہے
سی۔
“شیرو، اتھے ون ہی ون سی۔ جنڈ، کریر، ملھے جھاڑیاں۔ مکھیا
نرا جنگل۔ کلا کیرھا ڈردا کوئی جاندا وی نی سی۔”
“پھیر وی چاچا ؟” جگتو چاہ پی کے ریتے نال گلاس مانجن لگ
پیا، پر دھیان اسدا گھوتر دیاں گلاں ول سی۔

26
“بوتی بیچرگی ! پیروکاراں نے بتھیرا زور لایا، پر نہ اٹھی۔ بوتی
نے گوڈنی لا لی۔ پیروکاراں نے پیر دی قبر بناتی۔ کھونجے چ قبر
وی تسیں ویکھی ہونی۔”
“ ہوں، کریر ہیٹھ۔” جسونت بولیا۔
“اوہ قبر شیرا بوتی دی اے...۔ ایس طرحاں پِیراں والی بجھ گیا۔”
“حلیاں گلیاں ویلے تاں وتھیرا گھسمان پیا سی، کہندے ایتھے۔ میرا
تایا میہرو وی دسدا ہوندا سی۔ مینوں کینئدا، توں تاں اودوں دودھ
چنگھدا ہوندا سی۔” جگتو نے ورلی داڑھی کھرکی۔
“ہوں، ڈردے مسلمان گھر چھڈ گئے۔ ساریاں نوں اپنی جان دی پئی
سی۔ رسد محمد پٹواری، سیادا کالیپوش تیلی تے نیرو محمد ساڈا
گوانڈھی سی۔ پٹواری نوں میں بوتی تے بٹھا کے گھگر پار کرا
کے آیا ۔ پٹواری جاندی وار میرے گل لگ رویا سی، اوہ مڑ مڑ
پنڈ ول دیکھی گیا ۔ اوہدے گھر والی نورجہاں وی بھاوک ہوگی
سی۔ نیرو وی گھر دیاں چابیاں مینوں پھڑا گیا سی۔”
پھر گھوتر نے جسونت ہوراں نوں، اندروں لکڑ دے صندوق ‘
چوں دو چابیاں کڈھ کے وکھائیاں۔
“آہ دیکھو، آہ چابیاں نیرو دے کے گیا سی۔ کہندا، گھوتر بائی
جد ماحول ٹھیک ہو گیا تاں اسیں مڑ کے آمانگے۔ ماحول تاں کیہ
ٹھیک ہونا سی۔ وڈھا ٹکی نال دھرتی لال ہوگی سی۔”
“دو تن مہینے تاں کہندے لوتھاں سامھن تے لاگے سی۔”
جگتو نے اپنے وڈیریاں توں سنی گل، چاچے بھتیج نال
سانجھی کیتی۔

27

“بس ! اوہ ویلا تاں یاد ای نہ کراؤ شیرو۔”
گھوتر دا من بھر آیا سی۔ اسدیاں اکھاں نم ہو گئیاں۔
“چاچا ! آ بھاؤاں تے راء سکھاں دا پچھا کدھر دے ؟”
اچانک جسونت دا خیال پاکستان توں آئے رپھیوزیاں ول ہو گیا۔
“شیرا ! بھاؤ لاہور توں تے رائے سکھ ملتان تے جھنگ توں
آئے نیں ۔”
“ آہ رائے سکھاں دے تاں رسم رواج ہی ہور نے چاچا۔ اپنے چ
نی ایہہ رلدے ملدے۔” جگتو نے گیجھے چوں ڈبی کڈھ کے بیڑی
لا لئی۔
“ ویاہ وییلے دیکھ کویں گھڑولیاں بھردے نیں۔” گھوتر بولیا۔
“ڈھول تے نچ نچ دوہرے ہو جاندے نیں۔” جسونت بولیا۔
“ بے فقرے لوک نے شیرا۔ جادھے مروں مروں نی کردے۔”
“تے اپنے جٹ بھائی دیاں دو کنالاں وک جان، جان نکل جاندی
اے۔” جسونت نے اپنے جٹ بھائی چارے دا تجربہ وی سانجھا
کیتا۔
“بولی بڑی مٹھی اے ایہناں دی۔” جگتو نے سوٹا مار کے ہتھ
دی چٹکی وجائی تاں بیڑی دے دھکھدے پاسے والی راکھ ( بیڑی
دا جلیا بھاگ ) ہیٹھاں ڈگی۔
“جی کردے چاچا، سنی چل۔ اک دن ککو دا مندی آ گیا اپنے
گھرے۔ کہندا، تے مڑ جسونت سنگھ جی، میں تے ترنگل لیون آیا
سی۔”
“پھیر توں کیہ کیہا ؟”

28
“مکھیا، ترنگل تاں ونگا ہو گیا۔ تاں اگوں بولیا میں جوتی
ترکھان توں ٹھیک کرا لیسیں۔ ماں دا پت تنگلی لے کے ہلیا۔”
“ایسے نوں تیرا باپو دہاڑی لے گیا۔ اوہنے پچھیا، کنیاں روٹیاں
کھائیں گا تاں کہندا، تے مڑ پنج پنج پھک لیسیں۔”
گلاں کردیاں ہی اچانک جسونت دی جیب چ ‘ گھرر گھرر’ دی
آواز ہوئی۔
“جسونتیا، جیب چ کیہ وڑگیا ؟” عملی دا دھیان اسدی جیب تے
چلا گیا۔
“فون آیائے، وڈے بائی۔” آکھ جسونت نے موبائل دے کھبے
پاسے والے بٹن نوں زور دی دبایا۔ کن نال لا کے مینی مجھ دی
کھرلی ول چلا گیا۔
“پتندر، کلا ای ہوں ہاں کری جاندے۔”
جگتو دی نظر اسدا پچھا کردی گئی۔
“کوئی جواب آیائے اوہناں دا ؟”
گھوتر نے جگتو نوں ستے سبھاء ہی پچھ لیا۔
“کنھاں دا چاچا ؟” جگتو نوں گھوتر دی گل سمجھ نہ آئی۔
“دیپال پورے آلیاں دی گل کردیں میں۔”
“اوہناں نے تاں چاچا کوئی بر صراف دتا نی۔”
دیپال پورے جگتو دی کڑی گولو ویاہی سی۔ اجے ویاہ نوں دو
سال ہی ہوئے سی۔سوہرے پریوار نال ان بن ہو گئی۔ پچھلے
ایتوار پنچائت اکٹھی ہوئی تاں جگتو گھوتر نوں سدا دین آیا۔
“ساڈا کراؤ کوئی نبیڑا۔”

29
اس دے گھروالی لاجو وی نال آئی سی۔ سجے ہتھ نال، کیسری
چنی دا اک گٹھ لما گھنڈ کڈھ کے اوہ گھوتر نوں کہن لگی
“ضرور آئیو جی۔ کڑی گھریں بٹھونی بہت اوکھی اے۔”
“چلو بھائی، میں ہنے نال چلدیں۔ کڑی کتری تاں سارے پنڈ دی
سانجھی اے۔”
گھوتر انھے پیریں، پیر جلسہ اڑکاؤندا ہویا، جگتو ہوراں دے
نال ہی چل پیا۔
پنڈ دی پنچائت نے، منڈے والیاں دے گلیں باتیں بہت چھتر
مارے۔
“نہ بھائی پہلاں تاں ایں دسو، بئی ساڈی کڑی چ کھوٹ کیہ اے
؟”
کڑی داسوہرا آکھن لگا “کڑی ساڈی عجت نی کردی۔ سانوں
چاہ پانی نی پچھدی۔”
کڑی نوں گھوتر نے پچھیا “دس بھائی گڈی، کیہ گل اے ؟”
کڑی آکھن لگی ‘ روٹی پانی پہلاں میں سسسوہرے نوں دنی
آں۔ آپ پھیر کھاندی آں۔ مینوں دو وار اونے چلھے چ دھکہ دیتا، آہ
ویکھو بانہہ مچی پئی اے۔”
کڑی نے بھری پنچائت نوں اپنی وتھیا سنائی۔ اسدا من بھر آیا
تاں اندر چلی گئی۔
“منڈا آپ کیوں نی آیا ؟” گھوتر نے منڈے دے پیو توں پچھیا۔
“ڈردا نی آیا، کینئدا کٹنگے۔”

30
“کٹن نوں اسیں کیہڑا ڈانگاں سوٹیاں چکی بیٹھے آں سردار
جی۔ اسیں تاں دھی آلے آں، دھی آلیاں نوں تاں نم کے رینھا
پیندے۔”
بھری پنچائت چ جگتو وی بول پیا۔
“منڈے نوں نال لے کے آئیو بھائی، پھیر کوئی نبیڑا کراں گے۔
روز روز کٹھے ہونا وی اؤکھے۔”
جڑی پنچائت نے دیپال پورے دی پنچائت نوں اپنا فیصلہ سنا
دتا سی۔ اکٹھ چ دیپال پورے دی پنچائت نے تن دن دا سماں منگیا۔
سرپنچ کہندا
“کوئی نہ جی، منڈے نوں سمجھامانگے۔ اسیں بی چھتر
مارانگے۔ چوتھے اوہنوں نال لے کے آمانگے۔ ساڈی وی ساری
پنچائت دی ایس گل چ بیزتی اے۔”
“دھن بھاگ ساری پنچائت دے، تسیں ساڈے پنڈ آئے۔ اسیں
تھوڈی عزت کردے آں۔ بس، اوہنوں کوہڑی نوں سمجھاؤ، کیوں
گھر پٹدے! ایس پروار نوں وی کڑی گھریں بٹھونی اوکھی اے۔”
پِیراں والی دے سرپنچ نے وی دوویں ہتھ جوڑ کے، دیپال
پورے دی پنچائت دا پورا آدر ستکار کیتا۔

* * *

“چنگا بی چاچا سیاں، چلدے آں۔ خاصہ ٹیم ہوگیا۔”
جگتو ککر دے کھنڈھ توں اٹھ کھڑوتا تے انگڑائی لئی۔
“چنگا بھائی، جدیں دیپال پورے آلے آئے، دس دیئیں۔”

31
“چنگا چاچا۔ پھینسلا تاں تسیں کرنی، چار بھائیاں نیں۔ نالے آپاں
بی کڑی نوں گھریں رکھ کے کیہ کرنی۔ آپاں تاں آپ سوچدے آں
بئی کڑی آودے ای گھریں وسے رسے۔ ساڈا کؤلا کدوں ک تک
پھڑ کے بیٹھی رہوگی۔ “
“سیانیاں گلاں تاں بتھیریاں کر لینے، آ نشہ پتہ تاں چھڈدے،
کوئی تنت نی ایہدے ‘ چ۔”
گھوتر نے جاندے ہوئے جگتو نوں نصیحت وی دتی۔
“گھٹاؤندے آں چاچا، ہولی ہولی۔”
کھنگھدا ہویا جگتو اپنی بیہی پے گیا۔ جسونت فون سن کے
واپس گھوتر کول آ گیا۔
“کیئدا فون سی شیرا ؟”
“مل حلوائی دا، کیندھا مگھانیئیں ویاہ اے، زمینداراں دے۔ دودھ
پچھدا سی۔ میں کیہا، جیہڑا تیہہ چالی کلو ہویا، لے جیں بھائی۔”
“پیسے نغد لے لیں، بھائی۔ پھیر مگر مگر بھکائی کردے پھراں
گے۔”
“ہوں، نغد ای لماں گے۔”
چیت مہینے دی کوسی کوسی دھپ اوہناں نوں بہت چنگی لگی۔
“اج تاں چاچا کیسی نائیے۔”
“ہوں، پانی تتا کروائیے، جا کے۔”
پھر اوہ دوویں نہاؤن لئی، گھر نوں ہو ترے۔

* * *

32
جسونت کیسی نہا کے ہٹیا ہی سی، وڈے گورو گھررو والے بابے
دی آواز اسدے کنیں پئی
“واہگورو، واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح ...
بینتی کیتی جاندی آ بھائی، اج گوگا میڑی تے گورو گھر دے
داس، جگر سنگھ دی ٹرالی جاؤگی۔ جے کسے ویر بھائی نے جانا
ہووے تاں آؤنن جانن دا کرایہ سو روپئے اے۔ جگر سنگھ کول اپنا
ناں نوٹ کروادو بھائی۔ ٹرالی گورو گھررو کولوں تروگی بھائی۔
واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح۔”
بابے دی سوچناں سندیاں ہی، جسونت کول بیٹھے چاچے
گھوتر نوں کہندا
“حالے ایہی کہندے ، سکھ دھرم نوں ڈیریاں توں کھترے۔ پتندر آپ
تاں سکھی دا پرچار کرن دی تھاں تے ہور ای پرچار کری
جاندے نیں۔”
“کیہڑے پرچار دی گل کردیں، بھتیج ! ایہہ تاں سوچنا دین دا کم
ودھ کردے نیں۔”
گھوتر نے کنگھی کردیاں گروگھر دے پاکھنڈی بابیاں تے
وینگ کسیا۔
“کل مگھانیاں والا بابا بولی جاوے۔ کہندا بھائی نچھتر سنگھ ،باگھا
سنگھ دی کٹی گواچی اے۔ جے کسے نے ویکھی ہووے تاں دسن
دی کرپالتا کرنی بھائی۔”
جسونت نے وی گھوتر دی گل اگے توری۔

33
“کپڑا لیڑاا ویچن والے وی تاں شیرا گورو گھررو توں ہی ہوکا
دیندے نیں۔ کدے کوئی بلب ویکھن آ گیا، کدے ہوا بھرن آلے پمپاں
آلا۔”
کنگھی کرن توں بعد گھوتر نے اپنے سنگھنے والاں دا جوڑا
کر لیا۔
“بابا ایویں نی ہوکرا ماردا، دس روپئے لیندے۔”
“ہن تاں بابیاں نے وی خاصہ پیسہ کما لیا، بھتیج۔”
“میں سنئیں، کئی بابیاں دیاں کمیٹیاں وی چلدیاں نیں۔”
“کمیٹیاں کیوں نہ چلن ؟ لنگر پنڈ ‘ چوں ہو جاندے۔ دس باراں
کلو ڈالی آلادودھ، کلو دوو کلو ورتن نوں، باقی جاگ لا کے رڑکن
نوں۔”
“نہ نہ کردے سو پنجاہ سوچنا والے بن جاندے نیں۔ ویاہ شادیاں
تے موتاں دا سیزن اڈ چلدا رہندے۔”
“پنڈ چ گردوارے وی کئی ہوگے۔ رمداسیاں دے گردوارے بنے
نوں وی خاصہ ٹیم ہو گیا۔” گھوتر دا دھیان پنڈ دے گورو گھراں
ول چلا گیا۔

34

تِن

گھوتر نوں یاد آیا، رمداسیاں دے گورو گھررو بنن ویلے کافی
رولا رپا پیا۔ رمداسیاں دے کئی بندے آکھن لگے
“وڈے گرودوارے چ سانوں مان عجت نیں ملدا۔ اسیں اپنا گورو
گھررو اڈ بناواں گے۔”
ریسو ریسو رائے سکھ اپنی پیپنی اڈ وجاؤن لگ پئے۔ اوہ وی
آکھن لگے “مڑ ساڈا وی پنڈ چ سیر اے۔”
ادوں رمداسیا دا پورن، سرپنچ سی۔ اپنے ٹھلے والیاں نوں اس
نے مگر لا لیا “آپاں تاں اپنا گورو گھررو اڈ بناواں گے۔”
گھوتر نے وی بتھیرا سمجھایا ۔
“اوئے پورنا، کیوں کملا ہویائیں۔ پنڈ چ فٹ پؤُ۔ بھائی چارا کیوں
ختم کردے اوں۔”
پر گھوتر دی، ویڑھے والیاں نے اک نہ سنی۔
“پھر ٹھلیاں مطابق باس پا لو۔”
جگتو عملی ‘ کٹھ نوں پاسے کردا موہرے آ کھلویا۔ اوس نے
دھوتی دا پلہ بوچدیاں، قمر دے دوآلے لپیٹیا ۔
جگتو عملی ادوں بگھیل سنگھ دے سیر کردا سی ۔
بگھیل ہوریں دو بھرا ہن۔ وڈا بگھیل آپ تے چھوٹا باگھ سنگھ۔
باگھ نے تاں اپنا گھر بار کھیت ہی بنا لیا۔ ایس گل نوں وی بائی
تیئی سال توں وی اپر ہو گئے۔ باگھ دے گھر والی سدھری سی،
نری بھگتنی۔ بگھیل دے گھروں سی چتر چلاک۔ دودھ آپ ڈولھ

35
کے اسدا ناں لے دیا کرے۔ سبزی چ لون ودھ پاکے باگھ توں چھتر
اس دے پوا دیا کرے۔ گھر چ نت ‘ توں توں، میں میں’ رہندی سی۔
باگھ نوں سچائی دا پتہ لگیا تاں من دکھی ہویا۔
“مناں ! ایہنوں بھگتنی نوں اونئی کٹدا رہیا۔”
سیانے بندیاں نے وی باگھ نوں صلاح دتی “کلیس دا مُونہہ
کالا، باگھیا پاسہ وٹیا چنگے۔ ایمے کوئی کس کھا پی کے مرجو۔
پھیر کیہ کھٹوں گے ؟”
باگھ دے من نوں ٹھوکر لگی۔ اڈ وڈھ ہو کے کھیت جا وسیا۔
اوس نے تاں باپو بھگتے نوں وی بتھیرا زور لایا
“توں وی باپو ساڈے نال ای چل۔”
پر بھگتا وی ٹینڈر گیا۔ بگھیل نے کن چ ایسی پھوک ماری،
بھگتا آکھے “ رہوں، تاں بس وڈے نال ای رہوں۔”
پریتم سنگھ اس سمیں پنڈ دا پٹواری سی۔ بگھیل دا اس نال ودھیا
موہ ملاجا سی۔ پٹواری تے نمبردار نال مل کے بگھیل نے اپنے
باپو بھگتے دے حصے دی زمین وی ہڑپ لئی سی۔ بڈھے ٹھیرے
نوں دسدا بھالدا گھٹ سی۔ کاغذاں تے انگوٹھا لوا لیا۔ جیویں ہی
باپو والے پنج کلے واہن مل گیا، بزرگ دی جون کتیاں ورگی ہو
گئی۔ ویلے کویلے روٹی مل گئی تاں ٹھیک، نہیں پھر ڈھڈ نوں
گنڈھاں دے کے سوں جانا۔ بھگتا وی رووے، پٹے
“اوئے لوکو ! اپنا خون چٹا ہو گیا بھائی۔ مینوں بگھیلا ڈوبا دے
گیا۔”

36
ایس گل دی بھنک جیویں ہی باگھ دے کنیں پئی، ساؤن دے
بدلاں وانگوں چڑھ کے آ گیا۔ اوہ تاں بگھیل نوں ٹٹ ٹٹ پوے۔
“جے تیرا ڈھڈ نی بھریا، میرے آلی وی سانبھ لیندا۔ کتیا، تینوں
نرکاں چ وی ڈھوئی نی ملنی ۔”
“نہ جدوں بڑھا منجے تے بیٹھا سی، ادوں تاں کدے پتہ لین
نی آیا۔ بہہ گیا کھیت کوٹھڑا پا کے۔” بگھیل نے اگوں گھڑیا گھڑایا
جواب دتا۔
ویکھدیاں ہی ویکھدیاں آنڈھی گوانڈھی وی اکٹھے ہو گئے۔
وچوں سیانے بندے کہن لگے “چلو چپ کرو بھائی، بہہ کے نبیڑا
کرو۔ آبدے چار رستیدار کٹھے کرلو۔”
اک چٹ داڑھیا اجے گل ٹکاؤن دا یتن کر ہی رہیا سی کہ
بگھیل دے گھروں بول پئی “ہن ایہنوں جائدے ہیج آ گیا، باپو دا۔”
“اوئے توں چپ قرضہ بھائی، جاں پھیر اسیں وگ جانے آں۔
تسیں اپنا نبیڑا آپ کرلو۔” اوہی چٹ داڑھیا بگھیل دے گھروالی
نوں ہوڑی کرکے پے پیا تاں اوہ پاسے جا کے بیٹھ گئی۔
“ساری غلطی ایدھی اے۔اودوں تاں ایہہ وی ٹینڈر گیا، کہندا
میں تاں بگھیل نال ای رہوں۔ نہ کھا لے ہن بگھیل دے چلھے دیاں
پکیاں۔” باگھ نوں اپنے باپو بھگتے تے وی غصہ آیا۔
بھگتا ڈھلا جیہا مُونہہ کریں کؤلے لگیا بیٹھا سی۔ باگھ دی گل
سن کے بھگتا کہندا

37
“اوئے بھلے لوک ! مینوں کیہ پتہ سی، سالا ایہی میریاں
جڑھاں چ داتی پھیرو۔” بھگتے نوں اسدی کمبدی آواز نے ساریاں
لئی ترس دا پاتر بنا دتا۔
“میں تاں تیریاں جڑھاں چ پھیرتی داتی۔ ہن پھیر ایہدے چلھے
دیاں پکیاں ہی کھا لیں۔” بگھیل نے بھگتے ول گھرکی وٹی۔
“چل، ہن تاں اٹھ جا، کے ہور ریندھیاں نے روٹیاں کھان آلیاں۔
جادھے وسر وسر نہ کر، کردے آں چار رستیدار کٹھے۔” باگھ
بھرے اکٹھ ‘ چوں بھگتے دی بانہہ پھڑ کے اپنے نال کھیت لے
گیا۔
پریتم پٹواری بگھیل توں زمین ناں کراؤن دی پارٹی دی منگ
کر رہیا سی۔ اوہ دیسی پین دا شوقین سی۔ اوہ بگھیل نوں کہہ کے
رکھدا
“بگھیل سیاں، بنا کے رکھیں پھر پہلے توڑ دی۔”
ایہہ کم پھر جگتو نوں کرنا پیندا۔ جگتو کماد چ گڑ گھولدا۔ اک
دن پٹواری دن کھڑے ہی کھیت آ گیا۔ جگتو تے دُلا شراب کڈھ کے
ہی ہٹے سی۔ تتی شراب پی کے پٹواری کہندا
“جگتوآ ! کنجر دیا پتا، سراب تاں دکھ توڑدی اے۔”
“سرکار جی، ہتھ جگتے دے لگے نیں۔”
“دارو تاں جگتو اک نمبر بناؤندے جی۔” بگھیل پیگ سڑھاکدے
بولیا۔

38
“جناب، میری کلونی تاں پوادو جی۔” جگتو نے پٹواری نوں
بینتی کیتی۔ ہڑھاں دی مار اس دے کچے کوٹھے نوں ڈھیہہ
ڈھیری کر گئی سی۔
“پریتماں، ایہدا تاں مسئلہ حل کر۔ دو شتیریاں ہیٹھ مری
جاندے۔”
ایہہ گل انی سو بیاسی دے پانی ویلیاں دی ہے۔ سارا پنڈ ہڑھاں
دی مار ہیٹھ آ گیا سی۔ فصلاں برباد ہو گئیاں۔ جانی نقصان وی
بتھیرا ہویا۔ پشو ڈنگر پانی چ ککڑیاں وانگوں رڑے جاندے سی۔
سیم نالے دا پل وی ڈھیہہ ڈھیری ہو گیا۔ لوک دنداں ہیٹھ انگلاں
رکھ کے گلاں کردے سی “واہ بئی واہ ! تترا !! میرے پت دا، اینا
پانی کدے نی ویکھیا۔” جگر پانی ویکھ کے حیران سی۔ اسدیاں
اکھاں ٹڈیاں گئیاں۔
“توں آپے ویکھ لے، بائی جگر ! اہُ میرے پت دی، گلاں آلی
ثبات دے وی دو ردے دینہدیں نیں۔” تتر وی چھلاں ماردا پانی
ویکھ کے حیران سی۔
سارا پنڈ باہر ٹبیاں تے چلا گیا۔ لوک بھکھ تیہکھ نال مرن
لگے۔ بھیانک بیماری وی پھیل گئی سی۔ ہرے چارے دی گھاٹ
کارن پشو وی ددھوں بھج گئے۔ ہڑ پیڑتاں دی مدد لئی پنجاب تاں
کی، باقی صوبیاں نے وی راشن پانی دے بھرے ٹرک بھیجے۔
راشن لین سمیں لمیاں قطاراں لگ جایا کرن۔
سمیں دے پھیر نے کئی سردے پجدے گھر وی منگتے بنا
دتے۔ لالچی تے چتر لوکاں نے تاں آٹا، گھیؤ، دالاں تے کپڑیاں نال

39
اپنا ڈھڈ بھر لیا۔ اک مہینے بعد، جد پانی دے پرکوپ توں مکتی
ملی تاں کتے جا کے لوک پنڈ واپس آئے۔
سرکار ولوں پیڑتاں لئی معاوضے دا اعلان کیتا گیا۔ پٹواری
نے سرپنچ دی مدد نال سروے کیتا۔ پندراں دناں دے اندر، کلونیاں
دے لوڑونداں دی سوچی تیار کر لئی۔ سرپنچ تے بگھیل نے آکھ
کے، اپنے بندیاں دے ناں پیڑتاں والی سوچی چ درج کروا دتے۔
لوڑوند پھر رہِ گئے سی، ٹلیاں وجاؤندے۔
جگتو دے دن پھر گئے۔ چھپری دی تھاں تے ہن اس دی
کلونی بن گئی سی۔ سیم نالے توں، ٹاکوآ تکھا کرکے، ککراں دے
جھاپھے لیا کے، واڑ وی کر دتی۔ سارا کم نبیڑ کے جگتو چیت
ڈھلدیاں ہی بگھیل دے کھیت جا حاضر ہویا۔ بگھیل وڈی وٹ تے
کھڑ کے کنک دیے جھاڑ دا انومان لا رہیا سی۔ کنکاں سنہری
رنگ دی بھاء مارن لگ پئیاں سی۔ کولوں لنگھدا جگر بگھیل نوں
پچھن لگا
“فصل واڑی دا کیہ حال اے، بائی ؟”
دور کھڑے بگھیل نوں سمجھ نہ آئی تاں کھال ٹپ کے اوہ پہی
تے آ گیا۔ جگر نے کھیتی دا حال چال پھر پچھیا، تاں بگھیل نے
جواب دتا
“کنک تاں وڈھلو وڈھلو کردی اے۔ کلے دی سٹھ من جھڑو۔ ریہ
سپریء وی ٹھوک کے پائی اے۔”
“مینوں تاں کلے مگر تیہہ دا ای دڑا پؤُ۔ دو تن واری تاں پانی
دی گھاٹ پیگی سی۔ آہ لوکاں دا لتاڑا وی نکسان ای کردے۔”

40
جگر دی بہتی زمین پنڈ دے چھپڑ نال لگدی ہون کرکے لوک ‘
جاڑا کردے ہن، جس کارن فصل دا جھاڑ گھٹ جاندا ہے۔ جگر
نے سبھ حیلے وسیلے ورت کے ویکھے۔ کنڈیالی تار وی لا کے
ویکھی، ککر تے بیری دے جھاپھیاں دی واڑ وی کیتی، پر کوئی
اچت حل نہ نکلیا۔
بگھیل نوں دسدیاں جگر دا چہرہ اداس پے گیا۔
وڈی وٹ تے کھڑے اوہ کناں ہی چر قبیلداری دیاں گلاں
کردے رہے۔ پھر بگھیل نوں ‘ چنگا بائی، پانی دی واری اے’
کہندا ہویا جگر اپنی کھتی ول چل پیا۔ بگھیل نے چڑھدے ول نظر
ماری تاں اوس نوں پنج کو کلیاں دی وتھ تے ویہہ کو مرلیاں چ
بنیا گھر تے پشواں دا باگل نظریں پیا۔ ایہہ گھر باگھ نے اپنے
حصے دی پیلی چ بنایا سی۔ باگل چ پشواں کول پھردے باگھ نوں
ویکھ کے اوس نوں کھج جہی چڑھن لگی، اوہ کلا ہی بولن لگیا
“ہوں، لے لے ہن باپو آلی، توں سوچیا بگھیلا اونئی تریا
پھردے۔ میں وی کچیاں گولیاں نی کھیڈیاں۔”
باگھ دے گھر توں نگاہ موڑ کے، ساہمنے پہی ول ویکھیا،
پٹواری موڈھے جھولا پائیں وٹو وٹو تریا آؤندا نظریں پیا۔
“آجو پٹواری صاب، کدوں دا ڈیکی جانے۔”
بگھیل پٹواری نوں ٹاہلی ہیٹھ لے گیا۔
ٹاہلی دی جڑھ چ بنے چلھے تے مرغے دا میٹ کدوں دا
رجھ رہیا سی۔ جگتو کدوں دا کڑچھیاں کھڑکائی جاندا سی۔

41
وان دے منجے تے بیٹھ پٹواری تے بگھیل رجھدے میٹ دی
تکھی سگندھ دا آنند مانن لگے۔
“اوئے لے آ ہن۔” بگھیل نے پیگ بناؤندیاں جگتو نوں آواز
ماری ۔
“بس تھوڑی جی کسر اے جی۔” جگتو نے باٹی چ دو ٹکڑے پا
کے میٹ دے رجھن دی پرکھ کیتی۔
“ لے بئی بگھیل، اج دی شام تیرے نہ ہو جائیے۔”
“پٹواری صاب ! باگھا پھردے کچیرھیاں چ گیڑے ماردا، میں
وی کہتا، بئی جتھے مرضی بھج لے، ہن نی زمین ہتھ آؤندی۔”
“جتھے مرضی بھونکدا پھرے، جیہڑے جندے پریتم نے لاتے،
اوہ نی بگھیلیا ہن کھلدے۔”
پٹواری دی گل سن کے بگھیل نوں آنند آیا۔ باگھ نوں مورکھ
جاں بے بس سمجھدے ہوئے اوہ دوویں زور زور دی ہسے۔
“لؤ پٹواری صاب۔”
بگھیل نے نتری شراب دا پیگ بنا کے پریتم اگے رکھ دتا۔
“ کنک کیہ کہندی اے، بگھیل سیاں ؟” پیگ سڑھاکدا پریتم
بولیا۔
“کنک تاں کہندی اے، بئی بندہ ماردے، میں آپے چھڈالوں گی۔”
“ایتکی تاں بلی وی موٹے دانے دی اے جی۔”
میٹ دا پتیلا کھدر دے پونے نال چکی آؤندا جگتو اوہناں دی
گل چ بولیا۔ پتیلا منجے کول رکھ کے اوہ چلھے دی اگ بجھاؤن
چلا گیا۔

42
“جگتیا، تیرا گھر نہ وسدا کردیئے۔” پٹواری نے مچھ نوں وٹ
دتا۔
“موتیاں آلیو، کوئی چج دا مذاق کرو۔”
جگتو نوں پٹواری دی گل تے یقین نہ آیا۔
“اوئے میں صحیح کہنے ۔ ہن تاں تیری کالونی وی بنگی۔”
پٹواری نے میٹ والی باٹی اپنے ول کھسکائی۔
“ویکھ لو صاب جے کوئی بنھ سبہ ہندے۔ غریب دا گھر وسدا
ہوجو۔”
بگھیل نے وی پٹواری کول جگتو دی حمایت کیتی۔
“کڑی دا رنگ پکے۔”
“رنگ دا کیہ اے جی، رنگ تاں دو ای نیں۔” جگتو نے کسے
وڈیری عمر دے بزرگ وانگ اپنی سیانپ وکھائی۔
تے پھر جگتا کافی دیر پٹواری دے پیر پھڑ کے بیٹھا رہیا
“غریب دا بیڑا پار لاؤ جی۔جگ چ سیر پیجو۔”
“تیرا تاں مسئلہ حل کروں۔”
پٹواری نے اس نوں دھرواس دتا۔ اس نوں یاد آیا، اسدے سیری
دیال نے کئی وار کیہا سی
“پٹواری صاب، تسی تاں باہر اندر ترے پھردے او۔ لاجو
واسطے کوئی تھہو ٹکانا ویکھ لو۔”
پٹواری نے سوچیا “مناں، جگتا وی کاما بندے تے کڑی والے
وی غریب نیں۔ رشتہ بن سکدے۔”

43
پٹواری نے گھر جا کے اپنے سیری دیال نوں ساری گل کھول
کے دسی۔
لاجو دا ماما تے تایا آ کے گھر بار ویکھ گئے سی۔ اوہناں دے
گل فٹ لگی۔ پک ٹھک ہو گئی سی۔ ہاڑ دے مہینے لاجو دا باپو
دیال، وڈا تایا، ماما تے نانا شگن پاؤن آئے تاں دیال نے گڑ دی
روڑی نال جگتو دا مُونہہ مٹھا کروایا۔ہتھ چاندی دا روپیہ دھر کے
جھولی ست مٹھیاں شکر دیاں پا کے سر پلوسیا۔ پھر کڑی دے
تائے، نانے، مامے نے وی شگن دی رسم نبھائی۔
اس دن توں جگتو بھمبیری بنیا پھردا سی۔ دھر بار، کھیت بنے
سارے کم آپ ہی کریں جاندا سی۔
ڈیڈھ سال بعد ویاہ کڈھوا لیا۔ جگتو دی پھرواہیں ویاہی وڈی
بھین چھوٹو تے ڈسکے والی چھوٹی بھین گیجو ویاہ توں کئی دن
پہلاں ہی آ گئیاں۔ دوہاں نے آ کے سارے گھر دی لپا پوچیا کیتی۔
چلھا چونکاا تیار کیتا۔ پھر کتے جا کے گھر دا مُونہہ متھا بنیا۔
جگتو نے تن دن پہلاں ہی کوٹھے تے دو منجے جوڑ کے
سپیکر لا دتا۔
میل توں پہلے دن دُلے نے منڈیاں کھنڈی نال لگ لگا کے
منجے بسترے ‘ کٹھے کر لئے۔ گرودوارے توں بیل لے آیا،
کولیاں، باٹیاں، دیگے، پتیلے، جس برتن دی وی لوڑ سی۔
روٹی والے دن نانکا میلکا پنڈ والیاں دی کھمبھ ٹھپدا، پنڈ
وڑدیاں ہی، بمبیہا بلاؤندا آؤندا سی۔ جگتو دے ویڑھے چ پیر

44
دھردیاں ہی دادکیاں نانکیاں مُڑھکن لگ پئیاں۔ نانکیاں نے سٹھنی
دتی
“کدھر گئیاں وے، جگتو تیریاں دادکیاں ...”
تاں بار روکیں کھڑیاں دادکیاں نے جگتو ول ہتھ کڈھ کے موڑ
دتا “اسیں حاضر کھڑیاں وے، جگتو تیریاں دادکیاں ...”
جدوں نانکیاں دادکی نہ ہٹیاں تاں جگتو دی بھین چھوٹو بولی
“کڑے، تڑکے دیاں چلیاں نے، ہن چاہ پانی وی پیا دو ایہناں
نوں۔”
برات والا دن چڑھیا تاں جگتو دی نھائی دھوئی شروع ہو گئی۔
جگتو دے کالے پنڈے تے وٹنا ملھیا گیا۔ لکڑ دے پٹڑے تے اوہ
چڑھدے ول مُونہہ کری بیٹھا سی۔ مامے نے کھاریوں اتاریا تاں
سکڑو جیہا ماما اڑک کے ہی ڈگ پیا ہوندا۔
سہرا بنھدیا ویلے چھوٹو تے گیجو دوسڑا لئی کھڑیاں سی۔
جگتو گلابی پگ بنھ کے چڑھدے ول گدیلے تے بیٹھا سی۔
پچھے کھڑیاں میلناں گون چھوہ رہیاں سی۔ وڈی بھین نےسوہرا
بنھاں تاں گون شروع ہو گیا
“اج دا دن میں مساں لیا سکھ سرینی نال.....
وے میں بھر بھر ونڈاں مٹھیاں، وے ویرن میریا ...... بڑے
حوصلے نال۔”
دلا جگتو دا سربالا سی۔ اوہ دس پندراں دن پہلاں اپنی تیاری
کرن لگ پیا سی۔ اس نے موچنے نال کلا کلا چٹا وال پٹ دتا۔ ویاہ
والے دن لڈو رنگی پگ بنہی اوہ مچھاں نوں وٹ دیندا پھردا سی۔

45
دمکورے والی بھابی سرمیدانی پھڑ کے سرمے دی سلائی پاؤن
لگی تاں جگتو نے اکھ مٹکائی۔ میلو نے رسم نبھاؤندیاں ہی ہیرھا
لایا
“پہلی سلائی وے دیورا رس بھری......، دوجی وے گلانار،
تیجی سلائی تاں پاواں، جے موہراں دیویں، وے انت پیاریا ،
وے چار۔”
“چلو بئی، لیٹ ہوئی جاندے آ۔”
پٹواری نے کھچ کیتی تاں جگتو ہوریں دھارمک ستھاناں تے
متھا ٹیکن چلے گئے۔ باغ دیاں چارو کنیاں پھڑ جگتو دیاں بھیناں
تے میلناں گورو گھررو، بابا شاہ حسین دی سمادھ، ماتا رانی تے
گوگا پیر دا ستھان، سبھ کتے مکہ ٹیک دتا سی۔ جگتو دی وڈی
بھین متھا ٹیکن توں بعد اپنے تھال ‘ چوں سارے کتے دو دو لڈو
رکھدی گئی۔کہندی
“بھائی کوئی گورو پیرو رس نہ جائے۔ جگتو ساری عمر ٹھٹھ
ہوؤگا۔”
برات ترن لگی تاں جگتو دے چاچے ٹاہلو نے اپنی بھان والی
تھیلی چوں اک مٹھ کٹھ ول سٹی تاں نیانے تے کجھ زنانیاں پیسے
چکن لگ پئے۔
برات چ ویہہ کو بندے ہی سی۔ سکھر دوپہر توں پہلاں برات
کڑی والیاں دے جا ڈھکی۔ برات دی دھرم شالہ چ ٹھہر سی۔
براتیاں لئی منجے بسترے اندر باہر پانی چھڑک کے سجائے پئے
سی۔

46
براتیاں نے جان سار اپنے کپڑے جھاڑے۔ کھونجے چ پئے
گھڑے ‘ چوں پانی پیتا۔ کئی براتی تاں پنڈ دے کولوں لنگھدے
سوئے تے نہاؤن وی چلے گئے۔
ساریاں نوں بھائی چارے ولوں دوپہر دی روٹی دا سدا آیا تاں
کڑیاں نے برات بنھ دتی
“لے کے نام گپال دا، بنہی جن میں آپ،
کھولے بناں جو کھاؤگا، کھانا ہوؤُ سراپ۔”
برات چ کوئی بنہی جن چھڈاؤن والا نہیں سی۔ ساری برات دی
گیتاں راہیں شامت آ گئی۔ لاڑے، اسدے پیو، ماں، بھیناں تے
براتیاں نوں سٹھنیاں دتیاں گئیاں۔
روٹی کھاندے سمیں دُلے نے چور اکھ نال میلناں ول تکیا تاں
اوہناں نے کھٹیاں مٹھیاں سنا دتیاں۔
“براتیؤ کلڑے کیوں آئے وے اج دی گھڑی....
نال بھینوں نوں نہ لیائے ، وے اج دی گھڑی۔”
دلے دے کول بیٹھے براتی نے اسدے ہج ماری۔ کہندا
“ہن جواب وی دے”
تاں دُلے نے وی موڑ دتا “ایتھے ساڈی سیوا ‘ چ، تسیں جو
ہیگیاں سی۔”
انھ جلھ چھک کے کئی براتی پنڈ چ ویاہی دھی، بھین، دوہتی،
پوتی نوں پتل دین چلے گئے سی۔
برات دی سیوا چ شریکے والیاں نے کوئی کسر باقی نہ رہن
دتی۔

47

تارہ چڑھن توں پہلاں ڈولی وداع ہو گئی۔
برات مڑ کے پنڈ آئی تاں لوک کہن لگے
“چلو ! وسدیاں چ ہو گیا۔ ہن ٹھیک آؤ، لگام پے گئی۔”

* * *

اوہ وی سماں سی جد پٹواری نے کہہ کہا کے کلونی پوا دتی،
رشتہ وی کروا دتا سی۔ رب نے وی بانہہ پھڑ لئی سی۔ سوہنے دو
منڈے ہو گئے تے اک کڑی۔ پریوار چ وادھا ہو گیا سی۔ کم دھندا
کیتے بناں ہن کتھے سردا سی ؟ گھر دا موڈھی سی۔ کھیت کم
دھندے چ الجھیا نشیاں تے لگ گیا۔
ہن تاں سیر چھڈے نوں وی پنج سال ہو گئے۔ گھر دے پشو
ڈنگر سبھ ویچ دتے تے پیسے اپنے ڈھڈ چ پا لئے۔ لاجو نے آپ
دہاڑی دپاڑی کرکے کڑی باروں اٹھائی۔ دوویں ماواں دھیاناں
جھونا لاؤندیاں، کتے چ نرما چگدیاں، واڈھی کردیاں، لوکاں دے
گھراں چ بھج بھج کم کردیاں۔
ہن تاں لاجو وی ہمبھ گئی۔ بہت سنگھرش کر لیا۔ اک وقت
روٹی کھا کے وی ڈنگ ٹپایا ہے پر عملی دی ضد موہرے کرے،
تاں کیہ کرے ! عملی دا نشہ دن ب دن ودھدا ہی جا رہیا سی۔ جد
بگھیل دے کم کردا نشے تے لگیا سی تد دو چمچے ہی کھاندا سی۔
ادوں تاں کھان ویلے وی نہ نکر جہی کردا سی۔ جد بگھیلا آکھدا
“کوئی نہ ! کوئی نہ ! جگتیا، کھا لے، ایہدے نال کدھرے نی
آپھردا۔ سریر ٹھیک رہو۔ اوری وانگوں گھمینگا۔”

48
اوہناں دو چمچیاں توں شروع ہویا کم ہن دن دی پائیا تے آ گیا۔
شدھ پوست تاں ہن ملنوں ہی بند ہو گئی۔ ایہہ تاں جگتا آپ وی ستھ
وچ کہندا ہے
“ہن تاں پنڈ چ کدے کدے ای جائج اتردے۔ میرے سالے، چولاں
دی پھک ای رلا رلا ویچی جاندے نیں۔ چل، کول پئی دا آسرا جا
رہندے۔”
ہن بھکی دے بھاء اسمانیں جا چڑھے۔ باراں سو روپئے کلو
ملدی ہے۔ اوہ وی نری رہند کھونہد۔
جگتو نے آپ سیر چھڈیاں تاں نیکی نوں رلا دتا۔ اپنے گیجھے
وچ رکھی بھکی نوں اوہ وڈے کولے وچ ہی گھول لیندا ہے۔ اسدا
دگ دگ کردا سریر، ہن سکے گنے ورگا ہو گیا۔ جباڑے اندر نوں
دھس گئے۔ گھوری بن گیا۔ بولدے دی وی گھٹ ہی سمجھ پیندی
ہے۔ مُونہہ چ ہی گنن گنن کریں جاندا رہندا ہے۔ لاجو بیتیا وقت یاد
کردی ہے۔
“اوہ وی ویلا سی بگھیل دے ادھیئے آلے کھیتوں باراں پشواں دی
کڑب موڈھیاں تے ڈھوداں تے ہتھیں کتردا سی۔”

چار

جگتو جسونت ہوراں کولوں اٹھ کے، اجے بوڑھ کول ہی پہنچیا
سی، رلدو کہی ٹھیک کردا مل گیا۔ اوہ پجانے دیاں موہریاں نوں
موڑھ کے گوڈیاں تک چڑھائی پھردا سی۔

49
“کی حال نے چھوٹے بھائی دے ؟” جگتو نے اس نوں روک
لیا۔
“ٹھیک اے بائی، رات دی واری سی، پانی لا کے آئییں۔”
“چل چھک جا کے روٹی پانی، جسونتے ہوریں ‘ ڈیکی جاندے
نیں۔”
آکھدا ہویا عملی گھر ول چل پیا تے رلدو جسونت دے گھر
نوں۔
رلدو رمداسیاں دے بھورے دا چھوٹا منڈا ہے۔ پہلا سیر اس نے
پندراں سال دی عمر چ شروع کیتا۔ باہراں سال ہو گئے، اس نوں
سیر کردیاں۔ پچھلے سال توں ہی اوہ جسونت سنگھ دے سیری
ہے۔ ٹھوک وجا کے ویہہ ہزار لیا ہے۔ کہندا
“ہن تاں منگھائی بہت ہوگی۔ گڑ چاہ ای نی پورا آؤندا۔”
“پیسے تاں تینوں مونہوں منگے دے دیندے آں، پر کم دب کے
کریں۔” جسونت بولیا۔
“ایس گھر نوں اپنا گھر سمجھیں۔” گھوتر نے رلدو نوں ٹھوکر
کے کیہا۔

* * *

رلدو نے جان سار حویلی دا گیٹ کھولیا۔ کہی رکھ کے پشواں
دے کلے وی آپ ہی ویکھ کے بدل دتے۔ کھل والا ٹب پاسے رکھ
کے اوہ چاہ پین چلا گیا۔ ہردیپ نے رلدو دا بول سن کے چاہ پا
وی دتی۔

50
“کنی ک رمگی ؟” جسونت نے چاہ دی گھٹ بھر رہے رلدو
نوں پچھیا۔
“دو ک کلے رم گے، پانی خاصہ سی۔” رلدو نے جواب دتا۔
“پاپا جی، تہانوں کل نوں سکول چ بلائی۔” اچانک اندروں
سکول لئی تیار ہوندی پرمی بولی۔
“چنگا بیٹا۔” جسونت نے پرمی نوں جواب دتا۔
پرمی بابے دے بولدیاں سار ہی پڑھن لگی پئی سی۔ وڈا منڈا
جندر اجے وی گھراڑے مار رہیا سی۔ ماں ہردیپ نے دو تن وار
ہلونیاں وی پر پاسہ جیہا مار کے پھر سوں گیا۔جندر اجے کل ہی
آیا سی، راجندرا کالج بٹھنڈے توں۔ بی.ایس.سی. پہلا سال چ ہنے
ہی داخلہ لیا ہے۔ چھوٹی پرمی نے نیڑلے شہر چ گیارویں جماعت
میڈیکل چ داخلہ لیا ہے۔ پرمی دے نال ہی پنڈ دیاں چار کڑیاں ہور
ہن۔ جسونت دے سمجھاؤنن تے اوہناں دے ماپیاں نے وی اپنیاں
بچیاں نوں داخل کروا دتا سی ۔ جسونت نے جیویں ہی بچیاں نوں
سحر داخل کراؤن دی گل چھیڑی تاں ان پڑھ ماپے آکھن لگے
“اسیں نی اپنیاں کڑیاں نوں باہر بھیجدے۔ ماحول ماڑے۔”
جسونت دے نال گئی ہردیپ اوہناں دیاں ماواں نوں آکھن لگی
“اسیں وی تاں ساڈی پرمی نوں باہر بھیجاں گے۔ باہر جا کے ای
کڑیاں نوں عقل آؤ، نالے ہن تاں کڑیاں چند تے وی پہنچ گیاں۔”
پر ان پڑھ ماپیاں نے اکو رٹ لائی رکھی “ساڈیاں کڑیاں بساں
چ دھکے کھانگیاں۔”

51
“بس چ کڑیاں نوں اؤکھے۔ ایہہ تاں میننوں وی پتے۔ بس وی
ٹیم سر نی آؤندی۔ سکول دی وین مگھانیاں تک آؤندی اے۔ آپاں
کرایا دے دیا کراں گے۔ وین اپنے جواکاں نوں گھروں لیجیا کرو۔”
جسونت نے ساریاں نوں وشواس چ لے کے کیہا۔
کڑیاں وی ضد کر کے بیٹھ گئیاں۔ آکھن لگیاں “اسیں تاں اگے
پڑھنے، اسیں سیانیاں بن کے پڑھانگیاں، کوئی لامبھا نی آؤندا۔”
آخر ماپے سہمت ہو گئے۔ وین والی گل وی اوہناں دے جچ گئی
سی۔
جسونت تے ہردیپ دے ہمبھلے نال ہن پنڈ دیاں کئی کڑیاں بوہا
جاندیاں ہن۔ سکول دی وین ہن پِیراں والی تک آؤندی ہے۔

* * *

جسونت کھرپی لے کے باغیچی ول جان ہی لگیا سی، ہردیپ
نے پچھوں آواز ماری “چاہ دی گھٹ تاں پی جاندے۔ سویرے
اٹھن سار کھرپا چک لیا۔”
“کی کراں ہردیپ کرے ! ایہہ پھل بوٹے میں ہتھیں پالے نے،
ایہناں چ میری جان اے۔”
“پاپا، چاہ تاں پی لے۔” سکول لئی تیار ہوندی پرمی جسونت لئی
چاہ دا گلاس لئی کھڑی سی۔
ہردیپ کور اوکھے جہے ساہ لیندی منجے تے بیٹھ گئی۔ اس
نوں پیٹ دی سمسیا رہندی ہے ۔ کئی دناں توں منھاں منھاں درد
ہوئی جاندے۔ چاہ دا گلاس لے کے، جسونت منجے تے لتاں
نسالھ کے بیٹھ گیا۔ اوس نے چاہ دی گھٹ بھری ہی سی کہ اخبار

52
والے منڈے نے وی اپنے سائیکل دی گھنٹی وجائی تے اخبار نوں
پورے زور نال بوہے تے سٹ گیا۔
“لیا پت پرمی اکھوار، ویکھیئے کیہ کھبربانی اے ؟”
آکھن دی دیر سی، پرمی اخبار چک لیائی۔ دہلی توں جسونت
تک اپڑدیاں اپڑدیاں، اس نے مکھ سرخیاں تے جھات ماری۔
“آہ ناہی سنسار والا پنہ تاں مینوں دے دو۔”
ہردیپ ‘ ناری سنسار’ ضرور پڑھدی اے۔ صحت بارے چنگے
لیکھ جاں نسخے کٹ کے رکھنا جاں نوٹ کرنا اسدی عادت ہے۔
اخبار وچ دتے سجھاواں مطابق اوہ رسوئی چ پکوان وی تیار
کرکے ویکھدی ہے۔
جسونت نے ناری سنسار والا پنہ ہردیپ نوں پھڑا دتا تے آپ
وی اخبار پڑھن چ مگن ہو گیا۔
“تھانا مکھی دی اگوائی چ اک ٹرک بھکی دا قابو، دوشی
موقعے تے فرار۔”
“لے ہردیپ کرے ! بٹھنڈہ مانسا بانی تاں پھیم بھکی نال ہی
بھری پئی اے۔ کوئی ایسا دن نہیں، جس دن فیم، بھکی، ڈکیت جاں
بلاتکار دی خبر نہ ہووے۔”
“ٹٹ پینے جنے عملی پنجاب ‘ چ، اونے کلی مانسا ‘ چ۔”
ہردیپ ‘ سیب دی کھیر کویں بنائیے’ پڑھدی پڑھدی وچوں ہی
ہٹ گئی۔ جسونت دی ہاں چ ہاں ملاؤنی اوس نے ضروری
سمجھی۔ اس نوں وی مانسا ضلعے دے پچھڑے ہون دا احساس
سی۔

53
“جنے عملی مانسا ضلعے ‘ چ، اس توں ادھے اپنے پنڈ ‘ چ۔”
جسونت نے اپنے پنڈ دے عملیاں دا جوڑ توڑ لایا۔ اسدی سوچ
گھمدی گھماؤندی دُلے کول جا پہنچی۔
“آہ دُلے دی گل دساں تینوں، بھاگوانے۔”
“دسو جی۔” ہردیپ سنن لئی ہور نیڑے ہو گئی۔
“اوہ تے جگتو نے پنڈ دے موڈھی عملی۔ اک وار دُلا ٹوکرے
بناؤن آیا۔ پتندر ایں ہلے جیویں ہوا آئی توں ڈورو ہلدے۔ میں تاں
سوچاں بئی ایہہ کیہڑے ٹوکرے بناؤ ؟ پر ماں دے پت نے کھا کے
پنج چمچے بھکی دے، ٹوکرے تاں بنا تے ۔ جاندا ہویا سو روپیہ
تے اک ٹوکرا لے گیا۔ اگلے دن پھیر آ گیا۔ کہندا سو دی تاں میں
میس واسطے کھل لے گیا۔ میری کھل تاں رہِ ہی گئی۔ پیسے ہور
دے۔”
جسونت نوں پتہ ہی نہ لگا، کد پنہ پلٹیا گیا۔
“آہ اگلی خبر تاں سن، ہردیپ۔”
“ہاں جی۔”
“بٹرپھلائی ایکو کلب ولوں ‘ دھرتی دوس’ منایا گیا۔”
“ایہہ تاں بہت ودھیا ادم اے، جی۔”
“دھرتی تاں پکار کر رہی اے۔ دھرتی دی ہوند نوں کھترے۔
گرین ہاؤس پربھاو ودھی جاندے۔”
“دھرتی نوں ہرا بھرا بناؤن دی لوڑ اے جی۔”
جسونت دی چاہ ختم ہو گئی سی۔

54
“لے، آہ وی پڑھ لے۔” اپنے ہتھ وچلے پنے ہردیپ نوں پھڑا،
اوہ اجے دہلی ہی لنگھیا سی، دُلا عملی آ پہنچیا۔ دُلا رمداسیاں دے
ماڑو دا وچکارلا منڈا ہے۔ دُلے توں وڈا پھولا تاں ویاہیا وریا ہے۔
ویاہے نوں وی ویہہ سال ہو گئے۔ اپنےسوہرے گھرکنی ہی
ٹھیکے حصے تے واہی کردا ہے۔ دُلے توں چھوٹا بھولا، چنائی
دا کم کردا ہے۔ بھولے دا چھوٹا منڈا اٹھویں چ پڑھدے تے وڈے دا
پڑھائی چ من نہ لگیا، اوہ فرنیچر دا کم سکھن لگ پیا۔ دو سال چ
ہی ودھیا کاریگر بن گیا۔
دلا جوانی عمرے ہی نشے پتے کرن لگ پیا سی۔ ماڑو نے
اپنے رشتے داراں تے بھائی چارے والیاں دا منت ترلا کیتا۔ آخر
دُلے دی بھوآ نے دور دی رشتے داری چوں رشتہ کروا کے اسدا
ہولا پھکیا (چلھا بلدا کیتا)۔ دُلا اڑیئل سبھاء دا سی۔ جد نواں نواں
ویاہیا تاں بگھیل دے سیر کردا سی۔ اپنے گھر والی نند کر نوں
کہندا
“جناں چر میں گھر نی آؤندا، رات نوں توں سونا نہیں۔”
نند کر دیاں اکھاں چ نیند رڑکیا کرے۔ وان دے منجے تے
بیٹھی دُلے نوں اڈیکیا کرے۔ اک دن نیند نند کر تے حاوی ہو
گئی۔ اوہ سوں گئی۔ دُلا سیریاں دے گھروں آیا۔ اس دے اک ہتھ
روٹی تے دوجے ہتھ پرانی سی۔ پچھیا نی دسیا نی، نند کر نوں
پرانی نال کٹن لگ پیا۔ اوہ رووے، کرلاوے تے چیکاں
مارے۔بھولے ہوراں نے آ کے چھڈائی۔ بھولا تاں ادوں کنوارہ ہوندا
سی۔چنائی دا کم اجے چڑیئے مستری توں سکھدا ہی سی۔

55
دلے دے کول بیٹھے توں اک شام نند کر نے چبڑاں دی چٹنی
نال پہلاں بھولے نوں روٹی پھڑا دتی۔ دُلا تا لوہا لاکھا ہو گیا۔ کہندا
“ توں تاں بھولے نال ماڑی ایں۔”
ماڑو نے وی بتھیرا سمجھایا۔ اکھے “ شیرا ! پھیر کیہ ہو گیا۔
اوہ وی تاں گھر دا جی اے۔ دنے اوہنے روٹی نی کھاہدی، اوہنوں
بھکھ لگی سی۔”
“تینوں کیہ پتے، بڑھیا۔” اگوں دُلا ٹٹ کے پے گیا۔
ماڑو تاں بڑ بڑ کردا پرانہہ جا کے منجے تے بیٹھ گیا تے کناں
ہی چر اوہ اکلا ہی بولدا رہیا
“مینوں کیہ اے ؟ سالیو، مرو چاہے کھپو۔”
اس دن توں دُلے دا نند کر توں وشواس ہی اٹھ گیا۔ رات نوں
پین ویلے منجے دے آلے دوالے ککا ریت وچھا دیا کرے۔کہندا
“ جے رات نوں اٹھو، سالی لنڈر تیمی دا پتہ تاں لگوو۔”
کھیتوں گھر آیا کرے۔ نند کر نال مہینہ بھر بالکل نہ بولیا۔ پھر
اک دن اس نے پہلے توڑ دی گھر دی کڈھی تتی دارو دا پؤآ نند
کر نوں زبردستی پیا دتا۔ سویر تک نند کر دا گھوگا چت ہو گیا۔
ایہناں گلاں نوں ویہہ سال بیت گئے۔ بس، اس دن توں دُلا اپنے
بھین بھراواں دے نکوں بلوں لہہ گیا۔
* * *

ڈھلا جیہا مُونہہ بنا کے دُلا جسونت نوں کہندا “بائی، جمے
مرضی کر، پنجاہ ک رپیئے دے۔”
“پیسے کیہ عملیا، جھاڑاں نال لگدے نیں۔”

56
“کھنگھ جی ہوگی، دوائی بوٹی لے کے آؤں، میں تھوڈے پیسے
رکھدا نیں، دیاڑھی لوادونگا۔” عملی تاں ڈومنے مکھیال وانگ
مگر ہی پے گیا سی۔
“ایہہ تاں ضد کرکے بہہ گیا، کٹ ایہدی راند پرانہہ۔”
جسونت نے ہردیپ نوں پیسے لیا کے دین نوں کیہا تاں اوہ
اوکھے جہے ساہ لیندی اندر چلی گئی۔
“بھرجائی کنڈم لگدی اے، بائی۔” عملی نے ہردیپ توں نظر ہٹا
کے جسونت نال ملائی۔
“ہوں، پیٹ چ درد جا رہندے۔”
“لے، ایہہ بی کوئی وڈی گل اے، میں ٹبیاں توں کوڑتومبے لیا
کے دؤں، نالے دوائی بنا کے دؤں۔ تڑکی اٹھ کے دو پھکے نرنے
کالجے مارو، ٹلی ورگی ہوجو۔”
دیسی دوائی والی گل تاں جسونت دے وی جچ گئی سی۔
ہردیپ نے پنجاہ روپئے لیا کے دُلے نوں پھڑا دتے۔عملی خوش
ہو گیا۔
“عملیا، ہن کوڑتومبے وی لیا کے دیئیں۔”
“چنگا بائی۔”
آکھدا عملی اپنی گلی پے گیا تے جسونت باغیچی ول چل پیا۔
اوہ ہر سمیں کم چ رجھیا رہندا ہے۔ اجے وی سریر چ جواناں والی
چستی پھرتی ہے۔ سیری نال آپ کھیت کم کراؤندا ہے۔
پچھلے ایتوار دی گل ہے۔ جسونت کھیتوں برسیم دی ریڑھی
لئی آویے۔ اڈے تے کھڑے تتر نے ہسدیاں کیہا

57
“جسونت سیاں ! ہن تاں کم چھڈدے، سیری بتھیرا کم کری
جاندے۔”
“چاچا سیاں ! سریر تاں کم کردے ہی چنگے رہندے نیں۔ گندہ
مُڑھکا باہر نکل جاندے۔ کم تاں بندے دا کرم اے۔ “
“تن ٹائری ریڑھی دا کھہڑا چھڈ۔ سیتے مانگوں موٹر سینکل
آلی ریڑھی بنوا لے۔”
سیتا پِیراں والی دا گھٹ زمیناں کسان ہے۔ پنڈ چ اوہ ‘ سیتا
جگاڑی’ ناں نال مشہور ہے۔ اوہ نکے نکے کماں لئی وی جگاڑ
لاؤندا ہے۔ کئی دن پہلاں اوہ رتیئے چھوٹا جیہا نٹ لین چلا گیا۔
پہلے دُکاندار نے نٹ دا مل پندراں روپئے دسیا، دوسرے نے
تیرھاں دا۔ سیتا اڑ گیا۔ کہندا “دس روپئے دؤں۔”
دُکاندار کہندا “دس وی رکھلے، نٹ وی لے جا۔”
سیتے نے دس روپئے پائے جیب چ تے نٹ وی لے آیا۔
سیتے نے موٹر سایکل نال تن ٹائری ریڑھی جوڑ لئی۔ ریڑھی
دے پچھے پھٹے تے پینٹر توں موٹے اکھراں چ ‘ جٹ جگاڑی
ہوندے نے’ لکھوا لیا۔ ایسے ریڑھی نال سیتا کھیتوں پٹھے لے
کے آؤندا ہے، شہروں سودا پتہ وی لے آؤندا ہے۔ ہور تاں ہور،
پیہنا وی ایسے ریڑھی تے رکھ کے آؤندا ہے۔ ریسو ریسو ہور
کساناں نے وی ایس طرحاں دیاں موٹر ریڑھیاں بنوا لئیاں۔ ہن تاں
شہر وچ ڈھوآ ڈھوائی لئی، ایس طرحاں دیاں ریڑھیاں عام ویکھن
نوں ملدیاں ہن۔

58
تتر ہوراں دے کہن تے وی جسونت نے اپنی پرانی تن ٹائری
ریڑھی دا کھہڑا نہ چھڈیا۔ اج وی شام نوں ریڑھی تے پٹھے لے
آیا۔ شام لئی سبزی وی لے آیا۔ کترا وی آپ ہی کر لیا۔ رلدو تے
گھوتر کھیت ہی کنک نوں پانی لا رہے سی۔ جندر اپنی تیاری کرن
چ رجھا پیا سی۔
“سویرے جانے، شیرا ؟” کپڑے پریس کردے جندر نوں
جسونت نے سرسری پچھ لیا۔
“ہاں پاپا، سویرے ڈبے تے جاؤں، مینوں بس چڑھا کے آئیو۔”
“چھیتی اٹھ جیں، کتے بس لنگھ جے۔” آکھ جسونت اپنے کم چ
رجھ گیا۔ جندر کپڑے بیگ چ پاؤن لگا۔

59

پنج

جندر سویرے جلدی اٹھیا۔ ہردیپ نے چاہ بنا دتی۔ بڈھلاڈے توں
اس نے بٹھنڈے لئی گڈی پھڑنی ہے۔ جسونت اس نوں سوکھتے ہی
روجھانوالی چھڈ آیا۔ سویرے رتیا توں ساڈھے چار وجے چلن
والی بس روجھانوالی توں ہوندی ہوئی بڈھلاڈے جاندی ہے۔ ایہہ
بس جاکھل توں بٹھنڈہ جان والی گڈی نوں صحیح سمیں تے ملا
دندی ہے۔
جاندے وقت جسونت نے سیانے ماپیاں دی طرحاں جندر نوں
سمجھا دتا “پت سیانا بن کے پڑھیں۔ نشے پتیاں توں دور رہیں۔
کالجاں دا ماحول سکولاں توں بہت وکھرا ہندے۔”
“کوئی نہ، پاپا جی۔ تسیں فکر نہ کرو۔” جندر پیریں ہتھ لاؤندا
بولیا۔
جندر نوں چھڈ کے جسونت گھر آیا تاں چٹی دھپ چڑھ آئی۔
موٹرسائیکل کھڑا کے اوہ حویلی چ پشو ویکھن چلا گیا۔ رلدو
دھاراں کڈھ رہیا سی۔ چاچا گھوتر کھرلیاں چ ہتھ مار کے گندہ
نیرا، ٹوکرے چ اکٹھا کر رہیا سی۔
“کھرلیاں وی شیرا، ہور بناؤن آلیاں نے، آہ مینی مجھ نے مار
مار سنگ، ساری کھرلی ڈھا ‘ تی۔”
گھوتر نیرے والا ٹوکرا کھونجے چ سٹدا بولیا۔
“مینی مجھ وی چاچا، ویچنی پئو، کوڑ والھی اے۔”

60
جسونت وی مینی مجھ توں دکھی ہے۔ ہر ویلے کھروڈھ کری
رکھدی ہے، کلا پٹا لیندی ہے تے دوجیاں مجھاں نوں وی تنگ
کردی اے۔
“مینی تاں ویچو بائی، پرسوں مینوں وی مارن پیگی سی۔ جے
میں پھوڑھا نہ چکدا تاں ایہنے میرا وی گھوگا چت کر دینا سی۔”
رلدو وی مینی نوں ویچن دے حق چ سی۔ بوری مجھ دی دھار
چون توں بعد اس نے مجھ دی پٹھ تھاپڑی، دودھ والی بالٹی پاسے
دھر کے کٹا چھڈ دتا۔
جسونت باغیچی وچلی ککر توں داتن توڑن چلا گیا۔ سویر کاہل
چ ہون کرکے داتن نہیں سی کیتی۔ ڈھانگی لے کے اوہ داتن توڑن
لگا تاں باغیچی وچلے پھلاں دی خوشبو، تتلیاں تے بھوریاں دی
چہل پہل نال اس دا انگ انگ نشیاں گیا۔ دنداں ہیٹھ داتن نوں زور
زور دی دبدا اوہ ٹہلدا پھردا سی۔ داتن کرن توں بعد اوہ ٹہلدا ہویا،
وڈے بوڑھ ول چلا گیا۔ واڈھی دی رت ہون کارن ہپھڑا دپھڑی
مچی پئی سی۔ کامے ٹولیاں بنا بنا کھیتاں ول بھجے جاندے سی۔
واڈھی دا کم پورے زور شور نال شروع ہو گیا سی۔ ایتکی
ہتھیں کٹائی دا کم گھٹ ہے۔ بہتے زمینداراں نے کنکاں دی کٹائی
کمبائناں نال کروا لئی۔
جسونت نے ویکھیا، چونکڑی تے کم دی تلاش چ کٹھے
ہوئے دیاڑیئے اپنیاں تکلیفاں سانجھیاں کر رہے سی۔
گھوتر نے چونکڑی ول جاندے جسونت نوں آواز ماری
“آجا شیرا، دودھ آلے آئے نیں۔”

61
گھوتر دا بول سن کے، اوہ دوروں ہی اناں نوں ویکھ واپس مڑ
گیا۔
کٹھے ہوئے دہاڑیئے اجے وی اپنا دکھڑا رو رہے سی
“ہن نی جٹ اپنے مگر مگر پھردے۔”
رمداسیاں دا سویلھا موڈھے تے داتی ٹنگی کھڑا سی۔ اوہ
پرانے ٹاکیاں والے کپڑے پائی پھردا سی۔
“جٹ سیری چ ہن کیہڑی سانجھ رہگی۔ ہن تاں جٹ رس ‘ چوں
کس کڈھدے۔”
اس دے کول کھڑا دھانکاں دا روپ بولیا۔
“پہلاں تاں مگر مگر پھردے ہوندے سی۔ ہن تاں آتھن نوں وڈھ
کے پرانہہ ہوندے نیں۔”
“غریب غربہ پسو ڈنگر کتھے رکھلو، آودا ڈھڈ تاں بھریا نی
جاندا۔”
اوہناں وچ ہنے ہی شامل ہویا جگنا پریمی بولیا۔
“ہن تاں کنک، توڑی تے وڈھن نوں وی نی ملدی۔”
جگنا روپ دے موڈھے تے ہتھ رکھدا پھر بولیا۔
“روپ سیاں، جگر کے وڈھئ، اک کلا توڑی تے ۔ ہڑمبا وی
آپ نوں لاؤنا پؤُ، دہاڑیئے وی آپ دینے پین گے۔”
سوہلے نے اپنی بے بسی ظاہر کیتی۔
“توڑی آلیاں مشیناں آگیاں، توڑی بنا کے آپے گھرے ڈیگدیاں
نیں۔ ہن تاں توڑی وی مل دی ہوگی۔” جگنا بولیا۔

62
“اوہ سواہ توڑی اے ! نرا مٹی گھٹا، کھا کھا کے پشواں دے بنھ
پے جاندے۔” سوہلے نے مشین والی توڑی نوں نکاریا۔
“مسین آلی توڑی دا کسیر ای نی مردا۔ پشو وی نک مار کے
کھاندے نیں۔” روپ داتی دا مٹھا پلوسدا بولیا۔
“واڈھی دا ریٹ، ایتکی وی اوہی اے، پچھلے سال آلا، پتندراں
نے ودھایا ای نی۔” سوہلے نوں واڈھی دے پرانے ریٹ دا دکھ
ہویا۔
“ہوں، تن من اے ! اک ٹیم دا چاہ گڑ۔” روپے نے جواب دتا۔
“اوئے آہ ڈوڈھی آلے جھجو پاؤندے نیں۔ جیہنے سیال چ ڈوڈھی
تے لے کے کھا لی، اوہدے توں جنے مرضی تے وڈھا لین۔”
سوہلے نے کھری گل کیتی۔
سیال چ زمینداراں دے کئی گھر ویڑھے والیاں نوں کنک دے
کے ہاڑھی دے سمیں اک من دی ڈیڈھ من وصول کردے ہن۔
“سنیٔے ! گریوالاں نے وی کپین لیاندی۔”
جگنے نے روپ نال سینت ملاؤندے نے کیہا۔
“اوہ تاں بھامیں جائج لے آوے، اپنا کہی کہاڑا تاں اوہی رہنے۔”
روپا بولیا۔
دوروں، نال والے ساتھیاں نے روپے ہوراں نوں آواز ماری۔
اوہ موڈھیاں تے داتیاں ٹنگی کھڑے سی تے کھیت جان لئی تیار
بر تیار سن۔
“آجو بئی، بگھیل پچھ کے گیئے۔”

63
آواز سندیاں سار روپ ہوریں اپنی ٹولی نال جا رلے تے بگھیل
دے کھیت نوں چل پئے ۔

* * *

لاجو پتیلی مانج کے گندھلا پانی ڈولن لئی گلی چ آئی۔ اوس نے
اڈیاں چک کے، اکھاں اتے سجے ہتھ دا سیجا جیہا بناؤندیاں، دور
تک نظر ماری۔ اوس نوں روپ تے سوہلے ہوریں کھیتاں ول
جاندے نظریں پئے۔
“لے، جیدھے بھاگ چنگے اے، اوہ جاندے نے کھیتاں نوں
بھجے۔ تے آہ بھننا، ہلے بی پئی، ن کڑماں کسے تھاں دا۔”
جگتو اجے وی منجے دی باہی پھڑی، چادر تانی پیا سی۔ میلی
جہی جاکٹ سرہانے پئی سی۔ منجے دے ہیٹھ بیڑیاں دے ٹوٹے
اتے ماچس دیاں تیلیاں پئیاں سن۔ کول ہی کھنگھار تے مکھیاں
بھن بھنا رہیاں سی۔
لاجو کناں ہی چر گھسر مسر کردی رہی۔ پتل دی پتیلی چ
سارے ٹبر دی چاہ دھر کے گوانڈھ چ چلی گئی۔ چاہ پتی مکی پئی
سی۔ سویرے چاہ بناؤنن سمیں جد ڈبہ کھڑکا کے ویکھیا تاں خالی
سی۔ متھے تے ہتھ ماردی چاہ پتی لین لئی گوانڈھ چ چلی گئی۔
“نی بھینے جیتو، گھریں ایں ؟”
لاجو نے لکڑ دے سیونک کھاہدے تختے نوں پاسے کریا تاں
تختے نے ‘ چوں ‘ دی لمبی آواز دتی۔
“گھریں آں۔” جیتو چلھے چ زور نال پھوکاں مار رہی سی۔
“کڑے، میں تاں دو کو دانے، چاہ دے لین آئی سیے۔”

64
“بھینے ! منگو دا پاپا آہی لیایا سی۔ وچوں دو دانے توں لے
جا۔” اوس نے گول جیہا ڈبہ لاجو اگے کر دتا۔
لاجو نے چاہ پتی دی مٹھ بھر لئی۔
“نہ اوہدے کیہ دگاڑا وجئ ! چاہ گڑ تاں لیا کے دے سکدے۔”
جیتو نے عملی نوں کرڑے ہتھی لیا، بھاویں کہ لاجو نال اس
دی ہمدردی سی۔
“جے آپ ڈکا دوہرا کرے، اسیں کیوں بھکھے مریئے؟” لاجو
دیاں اکھاں چ پانی بھر آیا۔
“ساری عمر دوزخاں چ کڈھتی جیتو۔ بتھیریاں دھنگیڑاں جھلیاں
نیں۔” لاجو بر بر کرن لگ پئی۔ اسدی آواز پہلاں نالوں بھاری ہو
گئی۔ چنی دے پلے نال اوس نے اکھاں صاف کیتیاں تاں پلہ
ہنجھوآں دے کھارے پانی نال سلابھیا گیا۔
“مینوں یاد اے بھینے، ادوں تاں بلانئیں کم کردا سی۔ سانھ
مانگوں کم نوں موہرے لائی رکھدا سی۔ بس جیوں نشے چ پیا،
کوہڑی نے گھر دا بیڑا ای ڈوبتا۔” جیتو بولی۔
“بس ساڈے نصیباں چ سکھ نی لکھیا بھینے۔ کڑی اے، اوہ
باروں ‘ ٹھائی سی، اوہ گھریں بیٹھی اے۔”
لاجو نوں اپنی دھی گولو دا وی فکر ہے۔
“کڑی دے بھاگ ای ٹھنڈے نے، تیرا ناں لاجو۔ گھر دا کؤلا ای
پھڑ کے بیگھی۔”
“اوہدا بیڑا بیٹھئ، دھول داڑھیئے ہرچند دا۔”

65
لاجو نوں گیانی ہرچند سنگھ تے غصہ آیا۔ جیتو وی سمجھ گئی
سی کہ لاجو ہرچند دی گل کر رہی ہے۔ اوہ رمداسیاں دے گورو
گھررو چ پاٹھی ہوندا سی۔ اس نے ہی گولو دا رشتہ کروایا سی
بریٹے نال لگویں پنڈ دیپال پورے۔
“آپ تاں جلی بسترا لپیٹ کے، جا رلیا بڈھے دل آلیاں نال۔
پرھوننا کڑی نوں روز دارو پی کے کٹدے۔ کئی واری کڑی دے
جونڈے وی پٹے نیں۔ چلھے چ وی دھکہ دیتا سی۔ بانہہ مچ گئی
سی۔”
“لے، بھننے نوں پچھے کوئی، کڑی کوئی گاں میسھ اے ؟
کڑی نوں کمے قصائیاں مانگوں کٹدے !”
“کڑی تاں بھینے جیتو، کہندی اے، ماں ! کٹ لو، مار لو ! پر
اوہدے ویڑھے چ پیر نی دھردی۔”
“مینوں لگدے بھائی ویاہ نوں وی دو سال ہوگے، سید اسو دے
نند سی۔” ویاہ دا ورھا جیتو نوں چنگی طرحاں یاد نہیں سی۔
“تیجا لاگیا۔ اوہ تاں لین نی آیا۔ کڑی آپ گئی نی۔ دو وار پنچیت
وی کٹھی ہوئی پر اوہدی کسے نے حامی نی اوٹی۔”
“جائدے چنتا نہ کریا کر، واگھرو بھلی کرو۔” جیتو دے حوصلہ
دین تے اسدے من دا بھار گھٹ گیا۔
چاہ پتی لے کے لاجو گھر پہنچ گئی۔ گولو دوویں ہتھ ہیٹھاں لا
کے پھوکاں مار رہی سی۔
“کڑے لاجو، تینوں تاں بھورا لکھن نی، سارا وئڑا دھوآں دھار
کر کھئ، اگ نی مچائی گئی !” اوہ گولو نوں ہڑی کرکے پے گئی۔

66
“لے پت آہ پا دے۔” اوس نے چاہ پتی وی اوہنوں پھڑا دتی۔
“چلھے چ دینیاں ! ہن تاں اٹھ جا۔ لوک کھیت وی واگے۔” لاجو
نے اسدا چادرا اپرو کھچیا، اوہ سنڈی وانگوں کٹھا ہو کے لپٹ گیا۔
“گندی زنانی دے گھوٹنا ماروں۔ میرا نشہ ٹُٹی جاندیے۔ کتوں
لیادے۔”
“لیادو ایہنوں نگوری نوں ! کتھوں لیاداں تینوں ؟” لاجو نے اس
ول کسیس وٹی۔
“جنک ڈاکٹر توں، اوہدی دکان کُھل گی ہونی۔”
لاجو نے اوہدی گل اَن سُنی کر دتی۔
“ایہہ تاں بھونکی جاؤ۔”
آکھدی نے دودھ دا گلاس کندھولی تے دھر دتا تے آپ پرانہہ
جا کے سر پھڑ کے بہہ گئی۔
“چاہ نوں بالا آ گیا ہونا، ور، دودھ پا دے۔”
لاجو نوں خیال آیا، اوہ چاہ چ دودھ پاؤنا تاں بھل ہی گئی۔
گولو نے ویکھیا، چاہ ابل ابل کے بولی ہو گئی سی۔ دودھ پا
کے اس نے دوواں ہتھاں نال، اپنے شال دے پلیاں نال پتیلی ہیٹھاں
اتار لئی۔
“پہلاں تیرے باپو دا متھا ڈمھ دے۔”
لاجو، پلے نال چاہ پندی گولو نوں بولی۔
“اوہ تاں باہر نوں واگیا، بے بے۔”
گولو نے چاہ دی باٹی ماں کول لیا کے رکھ دتی۔

67
“آپی آ جو، توں بی پی لے بھائی۔ پھیر لگدے آں کسے کم
دھندے۔”

* * *

لاجو نوں ‘ بڑ بڑ’ کردی ویکھ، جگتو آپ ہی ڈاکٹر جنک دی
دُکان ول چل پیا۔
“چل وی جگتیا، ایہہ تاں مانماں دھیاناں ہن بولی جان گیاں۔
نالے آودے مرے بناں سرگاں نوں کون جاندے۔”
اوہ اجے چار ک گھر ہی لنگھیا سی، ساہمنیوں کنکھی جہی
جھاکدی، سودھاں دائی آؤندی نظریں پئی۔
“منڈیر کرے، کیئدے بھلو بھلی ہوگی۔” بوہا نیڑلے پنڈ منڈیر دی
ہون کارن سودھاں دائی نوں منڈیرو وی کیہا جاندا ہے۔
“وے ٹٹ پینیاں، بھلو بھلی کیدھے ہونی سی، دلیپو جلاہی دی
کڑی نی مرگی سی، جاپے چ !”
“ہوں، اوہ تاں کئی دناں دی گل اے۔ مینوں لاجو بی دسدی سی،
اوہ بھے کے آئی ہونی۔”
“دلیپو کول گئی سی، اوہ بلا لیندی اے، کہندی .. تیرا ناں بھائی
سودھاں، گیڑا مار لیا کر، چل ڈھڈ ہولا ہو جاندے۔ اوں بھائی
جگتوآ، اوہ میرے کول ڈھڈ وی پھرول لیندی اے۔”
“توں تاں گلہ پِین پا کے بیگھی، میں تاں جانے بھابی۔”
“ہوں .. گلہ پِین، تھونوں کیہ پتے، زنانیاں دے ڈھڈ دیاں۔”
جگتو ول کوڑ جھاکدی سودھاں اگے تر گئی۔

68
جگتو بوڑھ کول پہنچ گیا سی۔ اوس نے ساہمنے نظر ماری،
جسونت گھلے اسمان ول تک رہیا سی۔
“دیکھ، میرے پت دے نے، جٹاں دے وی پد کڈھ رکھے نیں۔”
جسونت ول ویکھدیاں اسدی ہاسی نکلی۔
“ایہہ وی دھنوگے نوں، ہن جاد کرن گے۔”
اپنے اپنے نال بولدا تے سر اپر ہیٹھر ماردا، اوہ اگے لنگھ گیا۔

69

چھ

جسونت نے اپر ول تکیا، تتر کھمبی بدل گشت کردے پھردے
سی۔ ادھی واڈھی دا کم نبڑ چکا سی۔ پچھیتیاں کنکاں نوں اجے
داتی نہیں پئی۔ اج تاں دن چڑھدے سار ہی ‘ گرڑ گرڑ’ ہون لگ
پئی جس نال زمینداراں دے ساہ اُتانہہ چڑھ گئے۔
“چاچا سیاں ! ایہہ نی ٹکدا۔ چھ مہینے ہوگے، ہڈ بھنمیں محنت
کردیاں، مٹی سنگ مٹی ہندیاں، پوہ ماگھ دیاں ٹھنڈیاں راتاں سر
توں لنگھائیاں نے تے جد پکن دا ٹیم آیا، تاں ایہہ قہروان ہو کے
کھڑ گیا۔”
جسونت سر تے موکا لپیٹدا گھلے اسمان ول جھاکیا۔
“ہوں، اج نی سکا مڑدا۔” گھوتر وی کالے بدلاں ول جھاکیا۔
“میرا ڈھیکا، کھڑی فصل ‘ جاڑو۔” جسونت نوں مینہہ پین دی
پوری سنبھاونا سی۔
“کر لین دے، ایہنوں وی چاء پورا۔ روز روز ایہنوں وی پانی
دیاں ٹینکیاں چکنیاں اوکھیاں نیں۔” گھوتر قدرت موہرے بے بس
ہویا نظریں پیا۔
اوس نے اکھاں تے سجے ہتھ دا سیجا بناؤندیاں، گہرے اسمان
ول تکیا، رب نوں بھرے من نال طعنہ ماریا۔ گست کر رہے بدل
اس نوں کنے ہی بھیڑے لگ رہے سی، بگھیاڑ ورگے۔ چنتا انوبھو
کردیاں اس دا سر اپنے آپ ہلیا تے اوہ بولیا
“ایہہ تاں سارا راسن پانی اپنے پنڈ ای ‘ تار کے جاؤ۔”

70
اس نوں بدل ریوند توں پِیراں والی ول تیزی نال آؤندے دسے۔
کالے بدل ویکھ کے زمینداراں دے ساہ سوتے گئے۔ جسونت
دے گوانڈھی کساناں نے وی کھیتاں ول کوچ کر دتا۔ بھوکھ چ آؤن
والے خطرے توں اوہ سچیت ہو گئے۔ کھیتاں ول بھجے جاندے
اوہ جسونت نال دکھ سانجھا کرل لگے
“پہلاں ٹڈی دل نی ٹکن دیندا سی، پھیر ملی بگ آگی۔”
“جے تھوڑی موٹی بچت رہندی اے، چھٹانک دانے پتندر، جٹاں
دی جھولی ایہہ نی پین دندا۔” جسونت نے موڑوا جواب دتا۔ اسدے
ویکھدے ہی ویکھدے گوانڈھی کسان کنا اگے لنگھ گئے سی۔
حل چل ہوندی ویکھ کے جسونت نے گھوتر نوں اچی آواز
ماری۔
“آجا چاچا، آپاں وی چلیئے۔”
جسونت نے کہی موڈھے تے رکھی۔
“چل شیرا، کتے کری کرائی تے پانی پھیردے۔ میں تاں کہی
لبھدا سی۔”
“کہی تاں چک لی سی۔”
اوہ دوویں کھیت نوں دریا وانگ شوکدے چل پئے۔
رلدو سویر دا کھیت ہی سی۔
* * *

پنڈ دی فرنی لنگھ کے دوویں چھپڑ کول پہنچ گئے۔ اکلاپے دا
سنتاپ بھوگ رہیا چھپڑ اداسی تے نراشا دے عالم چ ڈبیا پیا سی۔

71
“اوہ وی سماں سی، جد سارے پنڈ دا وگ ایتھے پانی پیندا سی۔
مکھیاں ٹوبھے تے میلہ لگیا ہوندا سی۔”
“ہن تاں چاچا گھر گھر موٹراں لاگیاں۔ ایہناں دی وی قدر گھٹ
گی۔”
“ساڈے ویلے تاں شیرا لیڑا لتا وی ایتھے ہی دھونا۔ زنانیاں
چھپڑ دے کنڈھے تے بیٹھ، اڈیاں کوچ کوچ ناؤندیاں سی۔”
چھپڑ لنگھ کے اوہ روہی والے پہے تے جا چڑھے۔ پہے دی
جڑھ چ ہرے بھرے پپل نوں گھوتر نے گہہ نال تکیا۔
“چھوٹے ہوندے اسیں ایتھے بتھیرا کھیڈدے۔ میں، تیرا پاپا
مگھر، نیرو محمد، عبداللہ سارے کھیڈدے۔ غفور بکریاں رکھدا
سی۔ جد مینہہ کنیہ پینی تاں بکریاں پپل ہیٹھ بٹھا دندا۔ کنیاں توں
ڈردیاں بکریاں اک دوجی دے اندر وڑن تک جاندیاں۔”
“بکریاں تے مینہہ دی تاں چاچا بہت لاگ ڈاٹ اے۔ بدل جیویں
ہی گڑیں گڑیں کردے تاں بکریاں میاں میاں کرن لگ پیندیاں نیں۔”
دوویں گلاں کردے ٹبے لنگھ گئے سی۔ وڈے وڈے ٹبے ہن تاں
چھوٹیاں چھوٹیاں ٹبیاں ہی بن کے رہِ گئے۔ لوکاں نے مٹی دیاں
ڈھگاں چک کے گھراں وچ بھرت پا لئی۔ محنتی تے سرڑی
کساناں نے ریتلے ٹبے وی واہی یوگ بنا لئے۔
جسونت نے چار چفیرے نگاہ ماری، ڈردے کسان جنی کو
کنک وڈھی گئی سی، دے بھرھے بنھ رہے سی۔ نکا نیانا موہرے
موہرے سب وچھاؤندا تے واڈھے داتیاں دیاں چنجھاں اڑا کے
کنک دیاں تھبیاں چکی آؤندے سی۔ منٹ چ بھرھا ( بھروٹا ) بن

72
جاندا تاں دو تکڑے سریر والے کامے دوویں پاسیوں سب زور دی
کھچ کے، گوڈا مار کے، زور نال گنڈھ دے رہے سی۔
“اک پیر بخش ہوندا سی۔” لما قدم پٹدا گھوتر پھر بولیا۔
“اچھا۔” جسونت نے کہی اگاس کے اگے کر لئی۔
“اوہ جدوں وی گھوڑی تے لنگھدا تاں سانوں پپل ہیٹھ ضرور
مل کے جاندا۔”
“میری ماں دسدی سی، اپنی وی ادھر لاہور کنی زمین سی۔”
“منٹگمری ضلعے دے چک پینہٹ چ اپنے چار کلے سی۔ تیرا
باپو تے تایا ادھر ہی رہندے سی۔کماد تے مکی بہت ہوندی سی۔ دو
کلے کنوآں دا باغ سی۔ بس پنڈ توں پنج ک کلے واٹ سی اپنا
کھیت۔ تیرا باپو کہندا، میرے کول سو مرغیاں سی۔ جد اعلان ہو
گیا بئی ملک ونڈیا گیا ۔”
“پھیر وی چاچا !”
“تایا بھجیا آوے، کھیت نوں۔ تیرے باپو نوں کہندا، آجا اوئے
منڈیا، لوک سامان چکی جاندے نیں۔ تیرا باپو آپ دسدا ہوندا سی،
کہندا، میں وی کہی ڈیگ کے بھج آیا۔ کئی دناں دی ہل چل جی
ہوئی جاندی سی۔ سپیکراں چ وی بولے سی، اکھے اپنا جلی بسترا
بنھلو بھائی۔”
“ مرغیاں دا کیہ بنیا چاچا ؟”
“ مرغیاں دا کیہ بننا سی۔ مارگیاں ڈاریاں۔”
“باقی سامان ؟”

73
“کیہڑا سامان شیرا ! اوس وقت تاں جان دی پئی سی، نال کیہ
چکنا سی۔ دو مجھاں سی، اوہ ساہیوال تسیل دے مسلمان کھوہ کے
لیگے۔”
“پھیر بچ کے کمے آئے ؟”
“کماد چ وڑگے سی۔ ڈسکے دے سرداراں نال رل کے میاں
چنو کیمپ چ پہنچے۔ میری ماں رووے سو رووے۔ کہندی پتہ نی
ماں جائے کتھے ہونے ؟”
دسدیاں گھوتر دا من بھر آیا سی۔ سنتالی دی وڈھا ٹکی نے اسدا
چت اداس کر دتا۔
جسونت گمبھیر ہو کے نال تریا جا رہیا سی۔
“اپنے پنڈ آلیاں نے کیہڑا گھٹ کیتی۔ مار مار مسلماناں نوں
باہرلا کھوہ سارا بھر ‘ تا سی۔”
“مرے وی کیڑے پے کے نیں۔”
وڈھا ٹکی کرن والے پنڈ دے قصائی تاں جسونت نے اپنے
اکھیں آپ مردے ویکھے نیں۔
“تیرے باپو ہوریں تاں پوہ دی سنگراند والے دن گھر پہنچ گے
سی۔ سارے گھر چ رونق آگی سی۔”
جسونت دا دھیان گھوتر دیاں گلاں توں بھٹک کے اسمان ول
چلا گیا۔ موسم کجھ صاف ہو گیا سی۔ زور دی سڑھاکا جیہا آ کے
مینہہ رک وی گیا۔ تیز رمکدی ہوا بدلاں نوں بھاوے ول اڈا کے
لے گئی۔ گھوتر نے ہتھ جوڑ کے لما ساہ لیا۔
“چلو شکر اے، ٹل گیا۔”

74
دو تن کمبائناں تھوڑھی تھوڑھی وتھ تے کجھ سماں رک کے
پھر جٹ گئیاں۔ وڈھ والیاں ٹرالیاں کنک نوں منڈی تک لے کے
جان لئی تیار بر تیار کھڑیاں سی۔
سوآ لنگھے تاں بائیاں دا جگا، کولوں سروں دی لدی ٹرالی لے
کے آ رہیا سی۔ ‘ بائی’ پِیراں والی پنڈ دا اک لانا ہے۔ ایس لانے
دے پرانے بزرگ جد وی کسے نال وچردے، تاں کدے وی وڈے
چھوٹے نوں بائی توں بناں نہیں سی بولے۔ دو تن پیڑھیاں توں ایس
لانے دا ناں ‘ بائیاں دا لانا’ پے گیا۔
جگے نے پاسے کرکے ٹریکٹر روک لیا۔
“کیہ کہندیاں نے جگیا کنکاں ؟” جسونت ٹریکٹر دے موہرلے ٹائر
کول جا کھڑا۔
“لگے پئے آں وڈھن۔ تن دیاڑیئے نے تے دو بڑھیئے۔ پنڈاں
بنہی جاندے نیں۔” جگے دا جواب سی۔
“تسیں نی لگے وڈھن ؟” جگے نے اسے وقت سوال کیتا۔
“لؤگی دو دن۔” گھوتر بولیا۔
“ چنگا بائی، میں پڑ چ سرہوں ڈھیری کرنی اے۔”
جگے دا آئشر ٹریکٹر، کدوں دا سوئے دی ڈھال اتر گیا پر ‘ پٹ
پٹ’ آواز اجے وی اوہناں دے کناں تک پہنچ رہی سی۔
“سانجھے پڑ دا پھیئدے چاچا۔ سروں دی گہائی سوکھی ہو
جاندی اے۔ چھولیاں دا ویلا تاں بیت گیا۔”

75
“چھولے نی ہن پڑاں چ دسدے۔ ہن تاں سردے پجدے گھرے
وی پسیری چھولے نہ ملن۔ اوہ وی سماں سی، بلداں نوں وی
چھولے چاردے سی، کھیتوں بلداں تے ساری فصل ڈھوندے۔”
“جٹ تاں ہری کرانتی نے مارتے چاچا۔”
“ہوں ! ودھالے جھاڑ، پا پا ریاں سپریاں۔ پچھن آلاہووے،
پتندرو جھاڑ نوں کیہ چٹنے، جے کھان چی سواد نی۔”
“حالے مینوں پنڈ آلے ٹچراں کردے نیں۔ کہندے، آہ وڈا پاڑھا
کرو قدرتی کھیتی۔ پر آپاں وی چاچا کسے دی پرواہ نی کیتی۔ اک
ن اک دن لوک آپے میرے مگر لگن گے۔”
“جھاڑ چاہے گھٹ نکلے شیرا، پر ان تاں شدھ اے۔”
“مینوں اپنا آڑھتیا راما وی کہندا سی، بی ویہہ ک من کنک
سانوں وی دیئیں۔ ریٹ بھاویں دگنا لے لئیں۔”
“اوہ تاں شیرا پچھلی وار وی راجستھان توں لے کے آئے سی۔”
“بینکاں کھولیاں سی، کساناں نوں قرضہ مکت کرن لئی۔ کساناں
نوں سستیاں دراں تے قرضے دیتے، اکھے لے لؤ ٹریکٹر
ٹرالیاں۔ ہن کساناں نوں بینکاں نے دب لیا۔” جسونت نے گھوتر دی
گل اَن سُنی کرکے سہکاری بینکاں دی گل تور لئی۔
“کی وڈا، کیہ چھوٹا، ہر جٹ بینکاں دا قرضائی اے۔ جدوں
قرضہ مڑدا نی، خدکشی کر لیندے۔”
“جدوں دا ہرا انقلاب آیائے، آہ کھدکشیاں وی ادوں توں شروع
ہوئیاں نیں۔”
“ساڈے ویلے تاں شیرا کسے نے پھاہا لیا نیں۔”

76
“ادوں خرچے گھٹ سی، چاچا۔ زمیناں کھلیاں پئیاں سی۔ نہ
ریہاں سپریاں دا ٹنٹاں سی۔ جٹ چادر ویکھ کے پیر پساردے سی۔
ہن تاں اک دوجے توں ودھ چڑدھ کے ویاہ شادیاں کردے آں۔
اکھے، ساڈا نک نی رہندا۔”
“جے فضول خرچیاں تے نتھ پائیے، تاں بیڑی کسے تن پتن
لگ سکدی اے۔”
“ہری کرانتی نے کساناں دا فائدہ وی بہت کیتائے۔ کئی دناں دا
کم تھوڑھے گھنٹیاں چ ہو جاندے۔”
“ایہہ تاں گل سولاں آنے صحیح اے، مسیناں آؤن نال کساناں
دی جون تاں سدھری اے۔”
ہرے انقلاب تے قدرتی کھیتی بارے وچار چرچہ کردیاں،
اوہناں نوں پتہ ہی نہ لگا، کدوں ادھیئے والے کھیت پہنچ گئے۔
رلدو سوکھتے ہی مجھاں نوں پٹھے پا کے، داتی لے کے کھیت
آ گیا سی۔
اوہ تے دہاڑیا، کنک والیاں وٹاں تے اگی سرہوں وڈھن لگے
پئے سی۔
“کنا کو کم نبیڑ ‘ تا ؟” جسونت نے ٹاہلی کولوں آواز ماردیاں
رلدو نوں پچھیا۔
“اک کلے دی وڈھ ‘ تی۔”
“آتھن تک ساری وڈھداں گے۔” رلدو دے مگر ہی دہاڑی تے آیا
گوریا بولیا۔
“پلیاں چ بنھ دیئے شیرو۔” گھوتر نے صلاح دتی۔

77
“بس، کٹھی کردے آں چاچا۔” رلدو نے سرہوں دے کھلرے
بوٹے نوں ‘ کٹھا کرکے زور دی کھچیا۔
“کنک وی پک گی۔”
جسونت نے اک بلی توڑ کے ہتھیلی تے دھر کے، دانے دے
کچا پکا ہون دی پرکھ کیتی۔
“میں تاں کہنے، کل نوں پچھلیئے دیاڑھیئے۔ کل نوں داتی
پیجے تاں چنگی گل اے۔” گھوتر نے وی دانیاں نوں پرکھیا۔
“ٹھیک اے چاچا، توں بوہا جا کے داتیاں دے دیندے کڈھا
لیائیں۔”
“دندے تاں میں کڈھا لیاؤں، توں دیاڑھیاں دا حیلہ کر۔”
“ایہہ کم میرے تے چھڈدے چاچا۔ میں آتھنے دیاڑھیئے آپے
پچھلوں گا۔ توں داتیاں لے کے بوہا وگ ہی جا۔”
“چنگا۔ پڑچھتی تے ای پئیاں نے ؟” پنڈ ول جاندے گھوتر نے
جسونت ول بھؤں کے پچھیا۔
“ہاں۔ پوڑی لا کے تارلیو۔”
گھر ول جاندے گھوتر نوں جسونت نے سبھ سمجھا دتا۔ کم دی
دیکھبھال لئی آپ اوہ کھیت ہی رک گیا۔
* * *

لمیاں پلانگھاں پٹدا گھوتر گھر پہنچ گیا۔ پوڑی لا کے اس نے
پڑچھتی توں پرانیاں داتیاں اتار لئیاں۔ مکڑی دے جالیاں تے دھوڑ
گھٹے نال لبڑیاں داتیاں گھوتر نے پرانے کپڑے نال جھاڑیاں تے
بس اڈے ول چل پیا۔ اس نے چابی والی گھڑی دیاں سوئیاں نوں

78
تکیا، دوپہر دے باہراں وجے پئے سی۔ بس آؤن چ دس منٹ باقی
سی۔ اوہناں سماں گھوتر نویاں بنیاں دُکاناں ول تکدا رہیا۔ اوس نوں
ہتھ چ توت دی چھمکی پھڑی، اپنے ول جگتو آؤندا نظریں پیا۔
گھوتر عملی نال گل کرن ہی لگیا سی کہ بس نے ہارن مار دتا۔
بس دھوڑ اڈاؤندی اڈے تے پہنچ وی گئی سی۔ کم دا مہینہ ہون
کارن بس خالی وانگ ہی سی، ٹانویاں ٹلیاں سواریاں ہی سی۔
“چنگا عملیا۔”
گھوتر دھوتی دا پلہ بوچدا بس تے چڑھ گیا۔ جگتو دے
ویکھدیاں ہی بس کوہنی موڑ مڑ گئی۔
ہتھ چ توت دی چھمکی پھڑ کے جگتو دُلے ول چل پیا۔ اوس
نے دوروں ہی آواز ماری
“اوئے دلیا، گھریں ایں ؟”
“گھریں آں۔ ننگھیا، کدھرے نی تیری گھگری اڑدی۔” اوہ
مرچاں رگڑ کے ہٹیا سی۔
“میری تاں جماں ای بس ہوئی پئی اے۔”
“اوئے تیرے کیہ کوہڑ چلئ ؟”
“نشہ جماں ای مکیا پئی۔ جنکا بی نی ملیا، لگدے اوہ بی منڈی
واگیا۔”
“میرے پت دی ڈھیچوں ڈھیچوں کری جاندی اے۔ ہن حل۔” دُلا
ٹٹی جہی پلوں گھڑی دی دون کسن لگا پیا سی۔اوس نے اپنا کھبا
پیر منجی دی باہی نال لا کے زور دی رسی کھچی۔

79
“ماں دیا پتا ! منجی تاں کس کے ڈھولکی ورگی کرتی۔ ہن
مینوں وی کس دے۔” جگتو نوں اپنی فکر پئی سی۔
“اوئے صبر تاں کر، میں کڈھدیں کدھروں ۔” دُلا منجی کس
کے اندر چلا گیا۔
جگتو دی نظر چارے پاسے گھمدی اچانک ویڑھے چ نم تے
لگے چھتے تے گئی
“واہ بئی واہ ! میرے پت دا کڈا وڈے۔” جگتو چھتہ دیکھ کے
دنگ رہِ گیا۔
“توں میری میں تیرا، بھل نہ جانئیں توں۔” دُلا بھکی والا لفافہ
چمدا آؤندا سی۔
“بئی عملیا، ہن تاں دنے تارے دینھگے۔” جگتو نے مچھ
مروڑی۔
“لے بئی، وڈے بھائی ! مساں لبھ کے لیاندی اے۔ تیرے کنیں
پہلاں وی ادھار پئی اے۔”
“کوئی نہ دلیا، تیریاں ‘ داراں ساریاں موڑدوں۔ بس اوہ سندھوآں
دی موٹر میرے ڈکے چڑجے۔”
“توں کتھے ویکھی اے ؟” موٹر دا ناں سن کے دُلے دے کن
کھڑے ہو گئے۔
“میرےسوہرے دی راہ تے پئی اے۔”
“پھر رات نوں حملہ کراں گے۔”
“ہن چاہ دی گھٹ وی بنالے۔ سریر چ جان جی پیجو۔” جگتو نے
بھکی دا پھکا ماردیاں چاہ دی اچھا جتائی۔

80
“کیوں، دودھ دی بالٹی لے کے آئییں ؟” دُلے نے سجے ہتھ نال
گچی کھرکدیاں، جگتو نوں جھاڑ پائی۔
“اڈ ہون آلیاں گلاں نہ کر۔ آپاں پرانے آڑی آں۔” جگتو اس دے
کھہڑے پے گیا۔
سچ مچ ہی دُلے تے جگتو دی جوڑی پندرھاں ورھیاں سال
پرانی سی، جدوں اوہ دوویں نہا دھوا، کڑتا چادرا پا کے پیدل
تلونڈی صابو، وساکھی دا میلہ ویکھن گئے سی۔ دوواں نے میلے ‘
چوں پنج روپئے دیاں جلیبیاں کھاہدیاں۔ تر پھر کے بازار ویکھیا ۔
ڈھاڈی جتھے والیاں توں گورو دیاں واراں وی سنیاں۔ چھوٹے
صاحبزادیاں دا قصہ سن کے جگتو تاں بھاوک ہو گیا۔
“بلے ! بلے !! شوٹے شوٹے بچیاں دی ایڈی وڈی کربانی !”
اگلے دن دوویں متھا ٹیک کے، لنگر چھک کے ہی ہٹے سی
کہ میلے چ رولا پے گیا۔
“اودھر نہ جائیو اوئے...اوئے اودھر نہ جائیو، بندہ مارتا
اوئے۔”
سر تے موکے لپیٹی سینگو دے جٹ آپس وچ لڑ پئے۔ قبضے
والی زمین کارن اوہناں دی پرانی بینس سی۔ اک دھر نے دوجی
دھر دے کلے کہرے بندے نوں تکا لیا۔ مار مار گنڈاسے سر دھڑ
توں الگ کر دتا۔
‘ لالا لالا’ ہوندی ویکھ کے جگتو آکھن لگا
“دلیا، بھج لے سالیا، کیہ منگدیں !”
جگتو دے آکھن دی ہی دیر سی، دوویں پنڈ نوں چل پئے ۔
“چوتھے مینوں بگھیل ملیا سی۔”
دلے نے واپسی تے آؤندے سمیں جگتو نال گل سانجھی کیتی۔

81

“کی کہندا ؟”
“سیر لاؤنے، تاں ریء کرکے دس دیئیں۔”
“چل جیٹھ دی منڈی تے بگھیل دے کؤلا باٹی دھراں گے۔”
میلے توں پرتے تاں دوواں نے من بنا لیا۔ دوویں بگھیل دے
سیری رل گئے۔ ساری لکھت پڑھت ہو گئی۔
جگتو تاں ٹبر ٹیہر والا سی۔ دُلا سی لنڈا چڑا۔ اسدے نہ کوئی
رن سی نہ کن۔ اوہ تاں آپ آکھدا ہے
“نونہہ لؤنی نی تے کڑی وؤننی نی۔”
دوویں سوکھتے ہی بابے دے بولن سار کم تے چلے جاندے۔
بگھیل دے گھروں چاہ دے کولے بھر دندی۔ چاہ پین توں بعد
دوویں اپنے ٹکانیاں تے کولے رکھ دیندے تے کھیتاں چ ہڈ
بھنویں محنت کردے۔ نتیجہ ایہہ کہ بگھیل دی فصل پنڈ ‘ چوں منی
جان لگی۔ ستھاں وچ گلاں ہندیاں
“بئی، بگھیلے دا نرما تاں ٹینڈیاں نال لدئ پئی۔”
“ہیگے نے بگھیل دے دو کامے بلد، جگتو تے دلا۔”
جگتو نے سیر چھڈیا تاں بگھیل دے گھر ہی نیکی دا سیر پکا
کر دتا۔

82

ست

واڈھی دا کم پورے زوراں تے سی۔ کنک وی وڈھلو وڈھلو
کردی سی۔ کم دا کھلارا پیا ہویا سی۔ سیتا پٹھیاں نوں رونی کرن
لئی، بگھیل توں موٹر دا پانی پچھن آیا تاں بگھیل نے سیتے
جگاڑی نال گل سانجھی کیتی
“سیتا سیاں، دیاڑھیئے کم کرکے راضی نی، کوئی سکیم تاں
دس۔”
“وڈے بھائی، توں تاں کملیں ، تڑکی دو دو چمچے کھوا دیا
کر، پھیر دیکھیں کم دے ورولے ٹھاء دینگے۔” کہی نکا اپنے
کھیت نال ول بدلدا سیتا بولیا۔
“سوچدا تاں میں وی آہی سی، میں تاں سیتا سیاں تیرا دماغ
دیکھدا سی۔”
بس پھیر کیہ سی ؟ بگھیل نے نیکی دے ہتھ سچے بلیکیے نوں
سدا بھیجیا۔ بگھیل دی وڈے صاحب نال ودھیا لحاظ ہون کارن، پنڈ
چ اپھیم بھکی دا دھندا لے دے کے چلدا ہے۔ ساریاں توں مہینہ
اکٹھا کر کے بگھیل آپ دے کے آندا ہے۔
ادھے گھنٹے بعد سچے بلیکیے نے بگھیل دا کالے رنگ دا وڈا
گیٹ جا کھڑکایا۔
“ہور بگھیل سنگھ جی، کیہ حالے بالے نے ؟”
“ٹھیک اے سچیا۔”
“نیکی نوں کویں گھلیا سی ؟”

83
“ہاڑھی آؤندی اے۔ توں آپ سیانے۔ کامیاں واسطے مال پتے
دی لوڑ اے۔”
“ نیکی نوں بھیج دیسیں۔ میں وڈا پیکٹ پھڑا دیاں گا۔”
سچا بگھیل دا اشارہ سمجھ گیا۔
سچا اٹھ کے جان لگیا تاں بگھیل بولیا “تاریخ نیڑے لگی
جاندی اے، سچا سیاں۔”
“بگھیل سنگھ جی، اسیں تھوڈے توں باہر تے نی۔ کوئی نہ کر
لیسیں۔” سچا وی جاندا سی، جے مہینہ نہ دتا تاں سارا کم رک
جائیگا۔
نیکی سچے دے نال جا کے کلو کلو والے دو پیکٹ لے آیا۔
“لے بائی، دو پیٹک دتے نیں۔”
نیکی نے دوویں پیکٹ بگھیل نوں پھڑا دتے۔
“توں تاں چل کھیت، میں روٹی لے کے آیا۔”
سندیاں سار ہی نیکی کھیت ول چل پیا۔ ادھے گھنٹے بعد ہی
بگھیل روٹی لے کے کھیت پہنچ گیا۔ اٹھ وجے تک باراں کامیاں
نے ادھا کلا وڈھ دتا۔
“ہلا اوئے .... , ہلا اوئے ... , چل اوئے سولیا ...، چل اوئے
روپیا۔” کامے للکار للکار کے کنک وڈھ رہے سی۔
“آجو بئی بھگتو، روٹی کھا لو۔”
ٹاہلی ہیٹھ کھڑے بگھیلے نے کامیاں نوں آواز ماری۔
آواز سندیاں ہی سویر دے ڈھڈوں بھکھے کامیاں دی جان چ
جان آئی۔

84
“ہہ ....بلے......۔” داتیاں موڈھیاں تے رکھ، گوڈیاں تے ہتھ
رکھدے ہوئے کامے اٹھ کھڑوتے۔ ٹاہلی دی سنگھنی چھاں ہیٹھ آ
بیٹھے۔ بگھیل وان دی منجی ڈاہی بیٹھا سی۔
کئی کامے اویلھا چھپولا ویکھ کے پیشاب کرن چلے گئے۔
“کم دے ٹیم ‘ چ، میرے پت دا موت وی تہاں چڑھ جاندے۔”
روپے نے کیسری پجامے دا نالہ بنھ کے وچ تھندیاں نال بیٹھے
سوہلے نوں کیہا۔
“بائی، گرمی چ مُڑھکا ودھ آؤندے۔ موت نے تاں تہاں چڑھنا
ای ہویا۔”
سوہلے دی گل سن کے روپا ‘ ہیں ....ہیں....’ کر کے ہسیا۔
اسدے کریڑے نال پیلے ہوئے دند دکھائی دتے۔
بگھیل نے روٹیاں ورتاؤنیاں شروع کر دتیاں۔
سارے کامے دوویں ہتھ جوڑ کے اگے کردے گئے تے بگھیل
نے دو دو روٹیاں تے تن بھانتا اچار سبھ نوں ونڈ دتا۔
رائے سکھاں دا مندی تاں وڈیاں برکیاں بنا کے ساریاں توں
پہلاں ہی روٹیاں کھا گیا۔
“دو منیاں ہور دے،ہالی تے مڑ گل ای نی بنی۔”
بگھیل نے دو روٹیاں پھر مندی دے ہتھ تے رکھ دتیاں۔
سبھ نے روٹی کھا لئی۔
“بائی مسالہ تاں لؤنا سی۔”
دنداں چ ٹاہلی دا بریک ڈکا ماردا، اک عیبی کاما بولیا۔

85
بگھیل ٹاہلی دی کھونگھی تے ٹنگیاں کھدر دا جھولا اتارن
لگا۔
“ٹالھی دا پورا تاں تکڑا بنو، بائی۔”
روپے نے، جھولے دی رسکویں گنڈھ نوں اپنے دنداں نال
کھولدے ہوئے، بگھیل نوں کیہا، پر بگھیل نے گل اَن سُنی کر دتی۔
“لؤ وی سجنوں، مارو پانی نال پھکے۔” بگھیل نے بھکی والا
لفافہ ساریاں دے اگے کر دتا۔
“ہن تے سردار جی، کنک وی موہرے موہرے بھجسیں۔”
مندی نے دو چمچے کھا کے لفافہ اگلے کامے موہرے کر دتا۔
“تھوڈا اپنا کم اے۔ بس ! چک دو پھٹے۔”
بگھیل نے سارے کامیاں نوں پھوک چھکاؤن والا کم کیتا۔
بس پھر کیہ ؟ کامے پھر تاں اک دوجے توں اگے نکل نکل
جان۔ شام ڈھلن توں پہلاں باہراں جنیاں دی ٹولی نے ڈھائی کلے
وڈھ کے بھرھے پا دتے۔
سارا دن اگ ڈیگدا سورج پچھم ول ہولی ہولی ہیٹھاں اتردا
وکھائی دتا۔
“چلو بئی منڈیو ! بہت کم نبڑ گیا۔” بگھیل نے ویکھیا کہ دیہاڑی
داراں نے پورا اک گھنٹہ ودھ لا کے کافی کم نبیڑ دتا سی۔
“چلو بئی۔” سوہلے نے لک تے ہتھ دھر کے جتھے تک نظر
جا سکدی سی، نظر ماری۔ دناں چ ہی کنکاں وڈھیاں گئیاں۔ دور
تک نظر ماریئے تاں سارے وڈھ خالی ہو گئے۔ کتے کتے کنک

86
دے بھرھے بنھے وی نظر آ رہے سی۔ اک دوک کھیتاں چ کھلیاں
وی لگیاں پئیاں سی۔ پچھیتی کنک ہی وڈھن توں رہِ گئی سی۔
“آجا ہن، پینک ای لا لی۔ سارے گھراں ں چلپے۔”
روپے نے ویکھیا، موڈھیاں تے داتیاں ٹنگی کامے گھراں نوں
چل پئے سی۔
“اہُ کیہڑے نے اوئے، سیان چی نی آؤندے ؟”
سوہلے نوں دو کلے دور، پہی تے جاندے کامے پچھان چ نہ
آئے۔
“میرے تاں آپ سیان چ نی آئے۔”
روپے نے وی اکھاں تے زور پایا پر دھوڑ دے لبڑے کامے
ہور اگے لنگھ گئے۔
“منہ تے لبڑے پئے نے، کالے سیاح ہوئے پئے نیں۔” مندی
نے وی دور تک نظر ماری۔
پٹھیاں دیاں ریڑھیاں، ککھاں دی پنڈاں جاں بھانڈیاں والے
ٹوکرے والیاں زنانیاں تیزی نال گھراں ول وگیاں جاندیاں سی۔
“بہت کم نبیڑ ‘ تا بئی۔” بگھیل نے ٹاہلی ہیٹھ اپنا سامان کٹھا
کردے کامیاں دی پھوکی پرسنسا کرنی ضروری سمجھی۔
نیکی نے اپنے سجے پیر دا پھڈا کڈھیا تے داتی دے مٹھے نال
زور دی جھاڑیا ۔ اس وچ روڑ پھس گیا سی۔
ڈھلی شام نوں سارے کامے گھراں نوں چل پئے۔
“میرے پتاں دی آہ کد وڈھتی ؟”

87
روپے نے سوئے دے نال لگدے، امریک سندھو دے دس کلیاں
دے کٹھے ٹک دی گل چھیڑی۔
“تڑکی تاں چنگی بھلی کھڑی سی۔” سوہلے نوں یاد آیا، سویرے
آؤن ویلے کنک لہرا رہی سی۔
“کپین نوں کیہ ٹیم لگدے۔ دنے گیڑا دیگی ہونی۔”
روپے ہوراں دے نال آؤندا نیکی وی اوہناں دی گل چ بولیا۔

* * *

تھکے تے ہنبے ہوئے جسونت تے رلدو ہوریں، مُونہہ ہنیرے
ہنے ہی کھیتوں گھر آئے سی۔ دہاڑیئے سدھے گھر ہی چلے گئے۔
گھوتر حویلی ‘ چوں پشواں دے کلے بدل کے آیا، تاں پچھن لگا
“کناں ک کم نبیڑتا، جسونت ؟”
“واہوا نبڑ گیا۔” آکھ جسونت کنڈ بھرے کپڑے اتارن لگ پیا۔
ہردیپ نے کوسے پانی دی بالٹی بھر کے نہاؤن لئی رکھ دتی۔
رلدو روٹی آؤن تک منجے تے بیٹھ گیا۔
“ہردیپ بھائی، پہلاں رلدو دی روٹی پا دے۔ باقی کم پھیر
کریں۔”
گھوتر وی جاندا سی ‘ رلدو لئی بیٹھنا ہن مشکل اے، سارے
دن دا تھکیا ٹٹیا پئی۔’
“لے جا باپو، میں پا ‘ تی۔”
ہردیپ رسوئی ‘ چوں بولی تاں گھوتر نے روٹی لیا کے رلدو
نوں پھڑا دتی۔ روٹی لے کے اوہ گھر دی دہلی لنگھ گیا۔

88
جسونت نہا کے روٹی کھان ہی لگیا سی، کول بیٹھا گھوتر بول
پیا “ سکولوں سنیہا آیا سی شیرا، کل نوں میٹنگ اے کوئی۔”
جسونت سکول دی پینڈو سکھیا وکاس کمیٹی دا چیئرمین ہے۔
پچھلے سال جدوں کمیٹی دی چون ہوئی تاں بتھیرا جھجو پیا ۔ ہر
کوئی کہندا
“چیئرمینی مینوں دیو۔”
ماسٹر پیارا سنگھ نے گل پسوک ممبراں دے سر چھڈ دتی۔
کہندے “بھائی اوہ بندہ بناؤ، جیہڑا چار پیسے پلیوں وی لاؤن والا
ہووے۔ سکول لئی سماں وی کڈھے۔ اتھوں کوئی کھان دا سوال تاں
ہے ای نہیں۔ دو پیسے کولوں تاں بھاویں لگ جان۔”
سارے جسونت تے راضی ہو گئے۔ اکلا بگھیل سنگھ سارا کم
خراب کرن لگا۔ چیئرمینی لین لئی اس نے اڈی چوٹی دا زور لایا۔
کہندا
“میں دانی سجن آں۔”
“دانی سجن نوں، توں کیہڑا سکول نوں واٹر کولر دان کرتا !”
بگھیل دی گل سن کے حاکم گل بول پیا۔ حاکم سکول چ ہر سال
چھٹیاں ڈیگ کے جاندا ہے۔ گرمیاں دی رت چ دو پکھے وی دان
دتے سی۔
حاکم دی گل سن کے بگھیل دے حمایتی اسدے مکیاں مارن
تک جان۔ لالا لالا ہو گئی۔ میٹنگ ملتوی کر دتی گئی۔
اگلے دن جسونت ہوریں جا کے ضلع سکھیا افسر نوں ساری
گل سمجھا آئے۔

89
ضلع سکھیا افسر آپ وی آئے۔ اوہناں نے آپ پسوک دی چون
کروائی۔ بگھیل سنگھ تے لیہ پاڑاں دے ٹیٹو نے اپنا بتھیرا زور
لایا۔
بہتے ممبر جسونت دے ناں تے سہمت ہو گئے۔ کہندے
“چلوں پھر وی اگانھ ودھو سوچ والے۔ سکول دے بھلے بارے
سوچو۔ حاکم نوں وی چھڈو تے بگھیل نوں وی، چیئرمینی جسونت
نوں دؤ۔”
انت بہومت جسونت دے حق وچ بھگت گیا۔
ماسٹر پیارا سنگھ جی وی بہت خوش ہوئے۔ آکھن لگے
“چلو، جسونت دا وی سانوں سکھ ہو گیا، اندر باہر جاندا
رہندے، سکول دے کئی کم تاں جسونت آپ ہی کر آیا کروگا۔”
سکول دے وکاس لئی پیارا سنگھ آپ وی جسونت نال فون تے
گل کر لیندا ہے۔

90

اَٹھ

جسونت تیار بر تیار ہو کے سکول پہنچ گیا۔ اُستاد جماعتاں وچ
بچیاں نوں پڑھا رہے سی۔ کھیڈ وبھاگ والے بچے کھیڈ دے میدان
چ تیاری کر رہے سی۔ اس نے تکیا، پی ٹی آئی اُستاد وسل دے
اشارے نال ہی کھڈاریاں نوں نقطے دس رہیا سی۔ کبڈی تے
والیوال دے کھڈاری سوے ابھیاس کرن لگے پئے سی۔
جوپے دا منڈا طوطی سارے ماسٹراں نوں پانی پلاؤندا پھردا
سی۔
جسونت جدوں دفتر چ پہنچیا، ماسٹر جی دفتری کماں چ رجھے
ہوئے سی۔ جسونت نوں ویکھدیاں سار ہی اٹھ کھڑوتے۔
“ہور جسونت سنگھ جی، ٹھیک ٹھاک ؟”
“ٹھیک اے جی۔ میہر اے واہگورو دی۔”
جسونت اجے ماسٹر جی نوں مل کے بیٹھیا ہی سی، طوطی
پانی دی ٹریء لے کے حاضر ہو گیا۔
“ماسٹر جی، بچیاں توں نہ کم کرایا کرو۔ کوئی اوں نہ فوٹو
کھچ لے۔”
“کی کریئے جی ؟ پوسٹ تاں خالی پئی اے۔ چلو بچے ڈنگا
ساری جاندے نیں۔”
“بگھیل توں بچو جی۔ کتے شکیت کردے۔ بھوسریا پھردے۔”
“ویکھی جاؤ جی۔ پھر تھوڈا کیہ پھائدے۔”
“آؤ، پہلاں تہانوں گیڑا لوا کے لیاواں۔”

91
پھر ماسٹر جی جسونت نوں نال لے کے سکول دا گیڑا لاؤن
چلے گئے۔
جسونت سکول دیاں دیواراں تے لکھیاں ارتھ بھرپور سطراں
تے چتراں نوں ویکھ کے گد گد ہو اٹھیا۔
“ماسٹر جی، آہ تاں کمال کری پئی اے۔ سکول چمکایا پئی۔”
“ایہہ سارا کم ڈرائنگ ماسٹر نتھا سنگھ نے کیتائے جی۔”
کندھاں کؤلیاں تے نظر ماردے اوہ نویاں بنیاں فلشاں، باتھ
روم تے سائیکل شیڈ ویکھن چلے گئے۔
“ودھیا چیز بنگی جی۔” جسونت نے سائکل شیڈ دی تعریف
کرنی ضروری سمجھی۔
“اپنا سارا کم، اک نمبر اے۔ تھونوں پتے، آپاں سارا سامان اپنے
ہتھیں لیاندے۔”
اوہناں دے گلاں کردیاں ہی کمیٹی ممبر حاکم سنگھ، جسمیل
سنگھ تے بھائی چارے دا ممبر بگلا سنگھ وی پہنچ گئے۔ اوہناں
نوں ویکھ ماسٹر جی تے جسونت وی دفتر چ پہنچ گئے۔ چاہ وی آ
گئی۔ ماسٹر جی نے اپنی کرسی تے بیٹھدیاں، میٹنگ شروع کیتی
“ستکار یوگ پسوک چیئرمین تے ممبر صاحبان، آپ جی دا
اتھے پہنچن تے نگھا سواگت ہے۔ ساریاں نوں پتہ ہی ہے، نویں
اسارے جا رہے کلاس روم لئی لئی چھ لکھ دی گرانٹ آئی اے۔
آپاں نے سہمتی نال جے گنیش بھٹھے توں اٹاں منگوائییاں سی۔
میں تے جسونت سنگھ نے آپ کول کھڑ کے ودھیا اک نمبر اٹ
منگائی سی۔ بگھیلا کل سکول آیا سی، کہندا....۔”

92

“ کیہ کہندا ماسٹر جی ؟” جسمیل وچوں ہی بول پیا۔
“اٹاں پلیاں نے، اسیں شکیت کراں گے۔”
“پیسے بھالدے جی۔ تھاں تھاں تے مُونہہ ماردے۔ پیسے کھان
دی عادت اے جی، اوہنوں تاں۔” حاکم بگھیلے دی رمز جاندا سی۔
“تسیں فکر نہ کرو جی۔ اپنا سارا کم اک نمبر اے۔”
“اسیں سارے تھوڈے نال آں جی۔ تسیں ڈٹ کے کم کرو۔”
جسونت نے ساری کمیٹی ولوں وشواس دوایا۔
“بس ! سانوں وی تھوڈا ہی سہیوگ چاہیدے۔”
ماسٹر جی نے سبھ دا دھنواد کیتا۔
میٹنگ ختم ہون توں پہلاں، ماسٹر جی نے سارے متیا تے
دستخط کروا لئے۔
سارے ممبر آپو اپنے گھراں نوں چل پئے۔
* * *

جسونت کھیت نوں چل پیا۔ اوہ اجے کچے پہے کول ہی پہنچیا
سی کہ بگھڑو گھمیار کنک دے بھرے لدی، خچر لئی آؤندا سی۔
خچر توں بھار نال تریا نہیں سی جا رہیا۔
“گھٹ لد لے بگھڑیا، خچر نوں مارینگا۔”
جسونت نے بگھڑو نوں مشکری کیتی تاں جاندا جاندا اوہ بولیا
“غریباں دا آہی، چار دن دا سیزن اے جی۔”
لہراؤندیاں فصلاں ویکھ کے جسونت فصلاں دے نال ہی جھوم
اٹھیا۔ اسدی نظر اپنیاں فصلاں نوں تکدی ہوئی، اہُ دور تک پکیاں
کنکاں تک جا پہنچی۔ من ہی من اوہ اگلی رت لئی بیجن والیاں

93
فصلاں بارے سوچن لگا۔ فروری مہینے چ بیجی سورج مکھی دی
نویں قسم پی اے سی 35 دا جائزا لے کے اوہ گھوتر ول چل پیا۔
چاچا گھوتر ڈیک دے مڈھ نال ڈھوں لائی آرام کر رہیا سی۔
“آ گیا ؟” گھوتر نے کورے توڑے ‘ چوں پانی پیندے جسونت
نوں پچھیا۔
“ہوں۔” جسونت نے پانی پی کے گلاس گھڑے اپر رکھ دتا۔
گھوتر نے گھڑی ویکھی۔
“چاہ دا ٹیم ہو گیا، جسونت۔”
“میں لے آؤننے۔ رلدو ہوراں نوں کہہ دے، رام کر لین گے، دو
گھڑی۔”
چاہ والی وڈی کینی چک کے جسونت گھر نوں چل پیا۔ دیاڑھیئے
آرام کرن لئی ڈیک دی سنگھنی چھاں ہیٹھ آ بیٹھے۔

94

نَوں

جسونت کھیتوں آ کے کھڑیا ہی سی، ٹیلیفون دی گھنٹی
کھڑکی۔
“فون چکیو جی۔ گھنٹی کدوں دی وجی جاندی اے۔”
آکھدی ہوئی ہردیپ پانی لین چلی گئی۔ جسونت فون سنن چ
رجھ گیا۔
.............................
“کیہدا فون سی جی ؟”
پانی دا گلاس جسونت نوں پھڑاؤندیاں ہی ہردیپ بولی۔
“جگراج سنگھ دا سی۔ جگراج تے تیری بھین بوہا کھڑے نیں۔
کہندے بس تاں دو گھنٹیاں نوں آؤ۔ تسیں آ کے لیجو۔”
جسونت نے اکو ساہ چ ساری گل مکا دتی۔
جگراج سنگھ، جسونت دا دڑھبے والا ساڈھو ہے۔ اج نودیپ (
ہردیپ دی چھوٹی بھین ) تے جگراج کوئی ضروری کم آئے سی۔
بوہا اڈے تے دو گھنٹیاں دے کھڑے سی۔
جسونت دے گھر جد وی کوئی رشتے دار آؤندا ہے تاں بوہا
توں لے کے آؤنا پیندا ہے۔
“میں جگراج ہوراں نوں لے آماں۔ توں تیاری کر۔”
جسونت موٹرسائکل لے کے بوہا نوں چل پیا۔
“لے ! مساں آئی اے نیتو وی۔”

95
جگراج تے نودیپ ہوراں بارے من ہی من گلاں کردی ہردیپ
مہماناں دی خاطرداری لئی تیاری کرن لگ پئی۔
گھنٹے بعد جسونت جگراج ہوراں نوں لے کے پہنچ گیا ۔
“ساڈا پنڈ دس ہی گیا۔”
آکھدی ہوئی ہردیپ نے نیتو نوں جپھی پا کے ایس طرحاں
گھٹ لیا، جیویں ورھیاں بعد ملی ہووے۔
“جسونت سیاں، بوہا توں کوئی بس ای نہ آئی۔ کھڑے کھڑے
سک گے۔”
جگراج دھوڑ بھرے کپڑے جھاڑدا بولیا۔
“جگراج سیاں، پِیراں والی دی بس تاں کرماں آلے بندے نوں
نصیب ہوندی اے۔” آکھدا جسونت ہسیا۔
“بلاڈھے آلی سڑک اینی ماڑی ! بڑک بڑک کے ڈھڈ دکھن لگ
پیا۔”
“کوئی نہ، روٹیاں ودھ کھا لیو۔” ہردیپ نے جگراج نوں مذاق
کیتا تاں سن کے سارے ہس پئے۔
“پرمی تے جندر چمکدے ای نی !”
اندر وڑدیاں سار ہی نودیپ نے آسے پاسے ویکھ کے پچھیا۔
“بوہا پڑھن گئی اے۔ جندر نے بٹھنڈے داخلہ لیائے۔” جسونت
دسن لگا۔
“میں چاہ دھر آماں۔”
آکھدی ہردیپ چاہ بناؤن چلی گئی۔
“چاچا گھوتر کدھر گیا ؟”

96

جگراج نے جتے اتاردیاں پچھیا۔
“کھیت گیئے۔ دہاڑیئے لائے نیں۔ چاچے دی تاں اک لت گھرے
تے اک کھیت رہندی اے۔” جسونت بولیا۔
ہردیپ چاہ لے آئی۔ جسونت چاہ رکھن لئی ٹیبل ٹھیک کرن لگا۔
‘ چاہ پانی’ دے نال نال قبیلداری دیاں گلاں وی چلدیاں رہیاں۔
“میں کھیت چاہ دے آماں ؟ دیاڑھیئے ‘ ڈیکدے ہونے۔” جسونت
نے جگراج توں اجازت لینی ضروری سمجھی۔
“کوئی نہ .. کوئی نہ ..۔ توں جا آ۔ اسیں بیٹھے آں۔”
جگراج دا بول سندیاں ہی جسونت چاہ دی بھری کینی لے کے
کھیت نوں چل پیا۔

* * *

“کامے وی ‘ ڈیکی جاندے نیں۔ اڈیاں چک چک ویکھدے
ہونے۔”
لمیاں پلانگھاں پٹدا جسونت تریا جاندا سی۔ ٹوبھے والے پپل
کول اس نوں اپنے ول بگھیل تے لیہپاڑھاں دا ٹیٹو آؤندے نظریں
پئے۔ جسونت نے اج بہت دناں بعد بگھیل نوں ویکھیا۔ اس دا من
کیتا، بگھیل نال گلاں کرن نوں، گلھے شکوے دور کرکے پنڈ تے
سکول دے وکاس بارے سوچن نوں۔ پھر اسدا من دچتی چ پے گیا
‘ پتہ نی بگھیل کیہ سوچو ؟ کتے ایہہ نہ سوچے بئی جسونت نوں
کوئی گوں اے۔’
اوہ اجے کلا واٹ ہی اگے لنگھیا سی، بگھیل ہوریں پاسہ وٹ
کے چھوٹی پہی توں ہوندے ہوئے، پپل دے اہلے ہو گئے۔

97
بگھیل دے جسونت دی چیئرمینی ہضم نہ آئی۔ اس نوں اپنی
ہیٹھی محسوس ہوئی۔ اسدا من اکھڑن لگیا۔ رات وی اوہ چپ چاپ
اپنے منجے تے بیٹھا رہیا۔ سرجیت کر وی اجیہی حالت چ بگھیل
نوں ویکھ کے حیران ہوئی تے پچھن لگی
“کمے، بجھے بجھے جے پئے اوں !”
“کیہ کراں بھاگوانے ! میری تاں راکھ بنگی راکھ، چیئرمینی
تاں جسونت لے گیا۔”
“بس آہی گل اے، اونئی اودرے بیٹھے اوں۔”
آکھدی ہوئی سرجیت کر نے اپنا منجا وی بگھیل ول گھڑیس لیا۔
“گل چھوٹی نی، وڈی اے سرجیت کرے، مینوں لوکاں ‘ چوں
لنگھنا اوکھا ہو گیا۔”
“تسیں پندراں کلیاں دے مالک، ہک ٹھوک کے لنگھیا کرو۔
لوکاں دا آپاں کیہ دینے کش۔”
“لوک پندراں کلیاں دا میہنا ماردے اے، باگھا اڈ نی مینوں ٹکن
دندا۔ چوتھے دن رستیدار کٹھے کر لیندے۔ وکیل کریں پھردے۔
کہندا تینوں ٹھانے کچیرھیاں چ گھڑیسوں۔”
“پھر سردارا کوئی بنھ سبہ توں کیہ کرلے۔”
“بنھ سبہ تاں پٹواری نے پکا کیتائے۔ کچے پیریں تاں زمین
کدھرے جاندی نی۔”
“جائدے بسر بسر نہ کریا کر۔ من کرڑا رکھیا کر۔”
سرجیت کر نال گلاں کرکے بگھیل دا من کجھ ہولا ہو گیا۔ اوہ
دوویں کناں ہی چر گلاں کردے رہے۔ سکول دی چیئرمینی توں

98
شروع ہوئی گل، زمین دی ونڈ، باپو دے چلانے، باگھ نال زمین
جائداد دا کلیش، نکی عمرے ویاہ تک جا پہنچی سی۔ اج بگھیل تے
سرجیت کر نے کجھ ہی سمیں وچ اپنے پورے جیون پندھ تے
ہی جھات مار لئی سی۔ سوت دے منجے تے پئی سرجیت اپنی
کھبی بانہہ نال اکھاں نوں ڈھک کے ‘ ہاں ہوں ‘ کردی رہی۔ پھر
اوس نوں پتہ ہی نہ لگا، کد نیند آ گئی ؟
بگھیل نے اسدے منجے ول الر کے ویکھیا، اوہ لمے ساہ لیندی
سوں گئی۔ بگھیل نے وی سون دا جتن کیتا پر چیئرمینی دا خیال
اس دے من چ پھر پیدا ہو گیا۔ گئی رات تک اوہ پاسے ماردا رہیا۔
پھر اوس نوں آپ وی پتہ نہ لگا، کد نیند آ گئی۔
اج سویرے ہی بگھیل نے لیہپاڑاں دے ٹیٹو نوں اپنے گھر بلایا۔
اوس نوں سرپنچی دا لالچ دے کے اپنے نال رلا لیا۔
“پنڈ دا اگلا سرپنچ ٹیٹو سیاں توں ہومیگا۔”
پنڈ دے دو چار کھڑپینچ اکٹھے کیتے۔ اوہناں نوں سسکیر لیا۔
ٹیٹو نوں بگھیل آکھن لگا
“ٹیٹیا، ایہہ اپنے سر تے چڑھن گے۔ اپنی وی عجت اے۔
تسیں چلو میرے نال ڈی.سی. دفتر۔ آپاں ایہناں دی سکیت کرکے
آئیے۔”
اپنی جیپ بھر کے اوہ جا پیش ہویا ڈی.سی. دے ساہمنے۔ کہندا
“صاحب جی، ساڈے پنڈ جا کے موقع ویکھو۔ سکول نوں چھ
لکھ دی گرانٹ آئی اے۔ ماسٹر تے کمیٹی مل کے چھکن چھکان
تے لگے نیں۔”

99
“صاحب جی، نریاں پلیاں اٹاں۔ جناں وی سامان لیاندے، کانی
کوڈی دا نی۔” ٹیٹو وی بے جھجک بول پیا۔
ڈی.سی. نے اوہناں دی گل دھیان نال سنی۔ اسے وقت بلاک
وکاس افسر نوں فون کیتا۔
“پِیراں والی پنڈ دے سکول ‘ چ، گرانٹ دی شکایت آئی اے۔
انکوائری کرکے آؤ تے ہفتے چ رپورٹ دیؤ۔”
بگھیل سنگھ ہوراں نوں ڈی.سی. صاحب نے تسلی کروا کے
توریا۔
“لے بئی ہن آپاں چلیئے، چگھ دے ہوٹل تے ۔”
“ہور بائی، میں تاں سویرے گھروں بھکھا چلیا سی۔”
ٹیٹو نے ڈھڈ تے ہتھ پھیردے نے کیہا۔
بگھیلے نے گڈی چگھ دے ہوٹل موہرے جا روکی۔ ڈھڈوں
بھکھے جگتے ہوراں نے چھولے بھٹورے کھا کھا کے ککھاں
کڈھ لئیاں۔
“بائی، اک اک کپ چاہ دا وی ہوجے۔” جگتو نے اپنیاں بے
ترتیبیاں مچھاں تے جیبھ پھیری۔ پانی پی کے گلاس پرانہہ رکھ
دتا۔
* * *
بگھیلے ولوں ہوئی شکایت تے غور ہو گئی سی۔ بلاک وکاس
تے پنچائت افسر جانچ پڑتال لئی آ گیا سی۔ ورودھی دھر دا متھا
ٹھنکیا۔ اوہ وی آ پہنچے۔ تماشبین وی اکٹھے ہو گئے۔

100
بی.ڈی.پی.او. نے ساری جانچ پڑتال شروع کر دتی۔ پہلاں اوس
نے ماسٹر پیارا سنگھ توں پ.س.و.ک. دی بنتر بارے پوری
جانکاری لے کے سارے اندراج اپنی ڈائری وچ نوٹ کر لئے۔
ماسٹر جی نے وستھار چ دس دتا سی کہ پسوک کیہ ہے ؟ ایس
دے کیہ ادیش ہن ؟ ایس دی بنتر کیہ اے ؟
ماسٹر جی دی گل بات پوری ہون تے بی.ڈی.پی.او. نے
حکم دتا
“صرف پسوک ممبر اتے شکایت کرتا ہی اتھے رہن۔ کٹھ مارن
دی لوڑ نہیں۔”
تماشابین تاں نال دی نال ہی تتر بتر ہو گئے۔
بی.ڈی.پی.او. نے اعتراض نوٹ کیتے۔ نقشہ ویکھیا، جس
مطابق راشی خرچ کرنی سی۔ اٹاں، بجری، سیمنٹ، سریا سارے
دا سارا سامان افسر صاحبان دی ٹیم نے نرکھیا پرکھیا۔ کوئی وی
اونتائی نہیں سی پائی گئی۔ بی.ڈی.پی.او. تاں خود پسوک تے پیارا
سنگھ نوں ہلا شیریل دے کے گیا۔
“ماسٹر جی، بے فکر ہو کے کم چلاؤ۔”
بگھیل ہوراں نے بتھیرا رولا پایا۔ کہندے
“ ساریاں دی حصہ پتی اے۔ سارے رلے ملے نیں۔”
پر اوہناں دی اک نہ چلی۔ کمریاں دی اساری دا کم شروع
ہندیاں سار ہی اٹاں، سیمنٹ، بجری، ریتا، سریا سبھ آ گیا سی۔
جگتو تے دُلا تاں سامان لہندیاں کردیاں دو وار گیڑا وی مار
گئے۔

101

“جگتوآ، سریا تاں خاصہ موٹے۔”
“اوئے کنجراں، چکانگے کمے ؟ کھڑکا نی ہوؤُ ؟”
“چل وڈے ویر کتے ہور ہتھ پلا مانرانگے۔”
عملیاں دی، سریا چوری کرن والی یوجنا سرے نہ چڑھی۔

102

دس

جگتو دی نیند کدوں دی ٹٹ چکی سی۔ اجے تاں بابا وی نہیں
سی بولیا۔ اوس نوں سویر دی چنتا ستا رہی سی۔ جاگو میچی چ پیا
اوہ وان دے منجے تے پاسے مار رہیا سی۔ اٹھ کے کورے
توڑے چوں پانی پیتا۔ سوچیا
“مناں ! کتوں تاں حیلہ وسیلہ کرنا پؤُ۔ سکول آلاسریا تاں کسے
صاب چ آؤندا نیں۔”
بابے دے بولن توں پہلاں ہی اوہ بائیاں دے جگے دے گھر نوں
چل پیا۔ اوس نوں یاد آیا، اوہناں نے کنک کڈھ کے اپنی پرانی
سبھات وچ لیا سٹی سی۔ اپنی کچھڑ وچ جگتو نے گٹا لیا تے ہاتھی
وانگ جھومدا جگے دی سبھات ول چل پیا۔ سبھات کول پہنچ کے
اس دی پیڑھ چالھ ہولی ہو گئی۔ اوس نے چور نظر نال تکیا،
سارے دن دا تھکیا جگا، سبھات موہرے گوڑھی نیند ستا پیا سی۔
ہولی ہولی جگتو کنک دے بوہل کول جا پہنچیا۔ ہتھ دا پاڑچھا بنا
کے اس نے گٹا بھر لیا۔ موڈھے تے لد کے بھوندڑ ول چل پیا۔

* * *

لاجو جدوں دی جاگی ہے، وار وار جگتو نوں اندر باہر ویکھ
رہی ہے۔ پھر اوس نے سوچیا
“ایتھی ہونا کتے۔ نشہ پتہ ٹٹ گیا ہونا۔”

103
ہولی ہولی جگتو پرتی اسدے من ‘ چوں چنتا دے لچھن گھٹ
گئے۔ پہلاں وی جگتو، کئی وار بابا جی دے بولن توں پہلاں ہی
اٹھ کے کدھرے چلا جاندا ہے۔
لاجو نے اپنے تے گولو جوگی چاہ دھر لئی۔ نیکی تاں رات وی
گھر نہیں سی آیا۔ ادھیئے والے کھیت کنک کتردے سی۔
چاہ پی کے گولو سدھوآں دے گوہا سٹن چلی گئی۔ لاجو نے چاہ
والی پتیلی بھبل دی اگ چ رکھ دتی۔
دن چڑھ گیا سی۔
جگتو اجے تک نہیں سی آیا۔ اک وار پھر لاجو دے من چ چنتا
جاگی
“ربا ! کیہ پتہ کدھرے چوری کرن واگیا ہووے۔ کسے نے اوں
نہ پھڑلیا ہووے۔”
ہن تاں چاہ وی باسی ہو گئی۔ اوس نے چاہ گڑوی چ پا کے
بھبل تے رکھ دتی تے پتیلی مانج دتی۔ کھیت جان دا سماں ہو گیا
سی۔ ویڑھے دیاں عورتاں جیتو، دلیپو، گندو ہوریں اس نوں کدوں
دیاں اڈیک رہیاں سی۔
“آجا بھڑیئے، والھا ٹیم لا تا۔” جیتو کھچ کر رہی سی۔
“چلو ... چلو ....۔”
لاجو نے داتی دوالے پلی لپیٹ کے کچھڑ چ لے لئی تے کھیت
نوں بلیاں چگن چل پئیاں۔
اک ہرے رنگ دی کمبائن اوہناں کول دی لنگھن لگی تاں اوہ
سڑک چھڈ کے کچے لے گئیاں۔

104
“پریں ہوجو بھینے، ایس جائج جے توں۔ کتے موہرلا سکنجا جا
نال ای لے جے کھچ کے۔” جیتو دے بولدیاں بولدیاں کمبائن اگے
لنگھ وی گئی سی۔
“نپتے دیاں آہ مشیناں نے وی، اپنی تاں روٹی چ لت ماری اے۔”
لاجو نوں کولوں لنگھی کمبائن تے کھجھ جہی چڑھی۔
“ہور بھینے، پہلاں چار پنج قلعے ٹبر ٹیہر وڈھ لیندا سی۔ کھان
جوگا دانہ پھکا جڑ جاندا سی۔” گندو نے وی اپنا دکھ وئکت کیتا۔
اوہ اجے جھیوراں دی بستی کول ہی پہنچیاں سی، جگتو
امریکی ڈھٹھے وانگوں بھجیا آؤندا سی۔ اک ہتھ چ توت دی
چھمکی تے دوجے چ بیڑی پھڑی ہوئی سی۔
“وے سنکھیا، دیورا ! کدھروں آئییں ؟” دیپو نے جگتو نوں
چہیڈھ کیتی۔ اوہ ساریاں اس نوں گھیر کے کھڑ گئیاں۔
“ہڑدی نی ! میرے باپ دی رن، پتندر نوں چھیڑے بناں۔” جگتو
دے بولن توں پہلاں، لاجو نے جیتو ول مکی وٹی۔
“ٹبی آلے بابے کول گیا سی۔” جگتو نے اوہناں توں کھہڑا
چھڈاؤنا چاہیا۔
“گولی گٹا لین گیا ہونا، گیا سی توں ٹبی آلے بابے کول !” لاجو
ہرکھ گئی، جگتو بالکل نہ بولیا۔
“ہن تاں گونگا گڑ کھا لیا، چاہ پی لیں گھریں جا کے۔” لاجو نے
جگتو نوں کھڑکایا تاں اوہ کن جہے جھاڑدا پنڈ ول چل پیا۔

* * *

جگتو جھیوراں دی ڈھانی کول پہنچ گیا سی۔

105
پنڈ دے باہر چھوٹیاں چھوٹیاں ڈھانیاں بن گئیاں۔ جدوں پنڈ بجھیا
سی، چڑی دے پونچے جنا سی۔ ورلی جہی آبادی دے رہن نوں
کھلی تھاں سی۔ ہن تاں سکھ نال پریوار ودھ گئے۔ اک پریوار توں
تن تن گھر بن گئے۔ نویں پیڑھی سنیوکت پریوار چ رہنا پسند نہیں
کردی۔ ویاہ ہویا، نال دی نال بھانڈا ٹینڈا ونڈا کے اڈ۔ رہن وسیرے
لئی تھاں تھڑن لگی تاں لوکاں نے پنڈوں باہر واہی یوگ زمیناں
خرید کے گھر بناؤنے شروع کر دتے۔ پنڈ دے باہر وارر ڈھانیاں
اسر آئیاں۔ ڈھانیاں وی جاتاں، گوتاں، لانیاں دے ناں تے بن گئیاں۔
جھیوراں دی ڈھانی، گلاں دی ڈھانی، لیہپاڑاں دی ڈھانی، اندرا
بستی۔ ویہہ سالاں چ ہی پنڈ دا آکار پہلاں نالوں دگنا ہو گیا۔
دیپو جھیوری ٹوٹی توں پانی دا توڑا بھر کے ہٹی سی۔ توڑا
چکاؤن لئی اوس نے آسے پاسے ویکھیا تاں جگتو نظریں پیا۔
“وے جگتو، توڑا چکا کے جا۔”
“ہوں ....... کیئتا جگتو۔ جگت سوں آکھدی دے گولی وجدی
اے۔
“آکھدو ایہنوں جگت سوں۔ کیوں، ڈسکے آلاسردار ایں ؟”
“آکھدے بھرجائی۔ میری عجت بنجو۔”
جگتو نے مسکڑیاں ہسدے نے کیہا۔
دیپو گندر دے گھروں اے۔ جدوں جگتو بگھیل دے ہالی سی تاں
گندر وی اوہناں دے پالی ہوندا سی۔ جگتو نے گندر نوں ہل دی
منی پھڑ کے اوڑے کڈھنے سکھائے۔ گندر چھیتی ہی دو بلداں تے
واہی کرنی سکھ گیا سی۔

106
گندر دا ویاہ جگتو توں پنج سال پچھڑ کے ہویا۔ جگتو وی برات
گیا سی۔ جگتو دا گندر دے پریوار نال اج وی موہ ملاجھا اسے
طرحاں ہے۔ گندر نوں تاں کسے تکڑے رشتے دار نے کہہ کہا
کے نہری محکمے چ بیلدار بھرتی کروا دتا سی۔ اوہ تاں آتھنے
گھر آؤندے، جگتو نوں کدے کدائی ہی ٹکردے۔
“توں توڑا وی نی چک سکدی۔ گلاں ماردی ایں وڈیاں وڈیاں۔”
جگتو نے توڑا چکاؤندیاں دیپو نوں طعنہ ماریا۔
“ہن سریر چ کیہڑی جان ریگھی ؟”
دیپو گھڑا چک کے چنی دی کنی مُونہہ چ لے کے جگتو دی
اکھوں اہلے ہو گئی۔
جگتو نوں اپنی بھین نامو یاد آئی۔ پنڈ والے تاں اس نوں نامو
بولی آکھدے۔ اوہ کلی ہی باہرلے کھوہ توں پانی لین جاندی، آپے
ڈول کھچدی۔ اوہ اک میل توں دوگھڑ لے کے آؤندی۔ پانی دی
چولھی وی نہیں سی ڈلھن دندی۔ ویاہ توں سال بعد ہی جنیپے چ مر
گئی سی۔
جگتو کھنگھورے ماردا سدھا ڈاکٹر جنک دی دُکان ول چل پیا۔
ڈاکٹر جنک نے چھ سال پہلاں ایس پنڈ وچ پیر دھریا، تاں
لوکاں نے بہت ستکار دتا، ہتھیں چھاواں کیتیاں، بیٹھن نوں آسرا
دتا۔ اوس نوں رہن لئی رامجی سنیار نے اپنے گھر دا کمرہ دتا۔
بس ! سال وچ ہی ڈاکٹر. جنک نے پیر جما لئے۔ لوک اوس نوں
بھگوان سمجھن لگے۔ ورھے چھماہی اس نال حساب کتاب کردے۔
وڈے گھر اس نوں دانہ پھکا وی دے دندے۔

107
اس نوں دیسی جڑی بوٹیاں دی پچھان ہے۔ دیسی نسخے والی
ڈائری وی اپنے کول رکھدا ہے۔ اپنے ہتھیں دیسی جڑی بوٹیاں
توں دوائیاں تیار کر لیندا ہے۔
ہن تاں اوس نے اپنا پلاٹ لے کے گھر وی بنا لیا۔ پنڈ ‘ چوں
کئی لوک تاں ایہہ وی کہندے سنے ہن
“بئی، ڈکاٹر کول تاں سونے دے بسکٹ نیں۔”
“وتھیرے کموندے، دو مریضاں دے ٹیکے لاتے تاں دیاڑی
بنگی۔”
“کہندے، چوریوں چھپوریؤں گولیاں وی ویچدے۔”
“بئی سچی گل اے، تاہیؤں تاں کوٹھی بنا گیا۔”
جنہاں سمیاں وچ جگتو نوں نشے دی لت لگی، ادوں بھکی
سستی وی سی تے شدھ وی۔ پنڈ دے عملی بھکی کھا کے کھیتاں
چ کم وی دب کے کردے سی۔ ہولی ہولی بھکی دے بھاء ودھ
گئے۔ عملی بھائی چارے لئی نواں تحفہ آ گیا نشیلیاں دوائیاں ۔
پنڈاں چ بیٹھے ‘ جھولا چھاپا’ ڈاکٹراں نے اپنے کاروبار چ
ہور وادھا کر لیا۔ چوریؤں چھپوریؤں نشیلے پدارتھ ویچن لگ پئے
۔ عملیاں لئی ہن افیم بھکی دا خرچ جھلنا اوکھا ہو گیا۔ نشے چھڈ
نہیں سکدے۔ ہن تاں اوہناں دی گل، سپ دے مُونہہ چ کوہڑ کرلی
والی ہے۔ پنڈ دے عملی ہن تاں پھنوٹیل دیاں گولیاں نال ہی شروع
ہوندے نیں۔
ڈاکٹر جنک اپنے پرانے اتے تسلی بخش گاہکاں نوں ہی نشہ
ویچ رہیا سی۔ مگھانیاں پنڈ دا ونگڑ جیہا منڈا ہنے ہی دُکان تے

108
آیا۔ اپنے ہی بنائے کوڈ وارڈ چ جنک نوں کہندا “ڈاکٹر سیاں !
جمورے چاہیدے نیں۔ سریر ٹٹی جاندے۔”
جنک نے گپت تھاں توں پھنوٹل دے چھوٹے پیکٹ لیا اس دی
ہتھیلی تے دھر دتے۔ اس نے بے سبریاں وانگ پھکا ماریا تے
پھورڈ ٹریکٹر وانگوں اپنے پنڈ ول بھج لیا۔
عملی اجے جنک دی دُکان چ وڑیا ہی سی، جنک بول پیا
“اج تاں عملیا، کتے سویر نال ہی دھاوا بولیا لگدے۔”
“کوئی نہ کوئی جگاڑ تاں کرنی پیندے جی۔” جگتو نے اپنے
گیجھے وچ ہتھ ماریا۔
“میرے پت دے گیجھے نال ہی چمبڑ کے بہگے۔” اس نے
گیجھے وچلے پیسیاں دی پھرولا پھرالی کردیاں کیہا۔
“لے، دو پڑیاں لیا۔”
ڈاکٹر نے دو تھیلیاں لیا کے عملی دی ہتھیلی تے دھر دتیاں۔
عملی خوش ہو گیا، جیویں اس دی بڈھاپا پنشن لگی ہووے۔
دس گولیاں دا اوس نے ڈاکٹر دے ساہمنے ہی، مُونہہ ٹڈ کے
پھکا ماریا۔ کہندا “ہن تاں بھاویں عملی نوں گڈے موہرے جوڑ
لو۔”
“عملیا، تیرا وڈا منڈا کتھے رہندے ؟ کدے ویکھیا ای نیں۔”
“میرے سالے نوں بگھیل دے رلائی، پتہ نی کٹو کہ نہ۔ کہندا
کم بہت لیندے نیں۔”
توڑے ‘ چوں ربڑ دے ڈبے نال پانی پی کے، اوہ اتھے ہی
پلاتھی مار کے بیٹھ گیا۔

109
“ڈکاٹر صاب، اپنے تاں وسوں باہر اے۔ آودی ماں مگر لگدے۔
مینوں نی کدے اوہنے دکی دتی۔ میں تاں سارا خرچہ پٹھا آپ ای
چلائی جانے۔”
“توں نالے ٹوکرے بناؤن لگیا سی۔”
“اوئے جنکیا ! ٹوکرے کیہڑا باراں مینھے (مہینے) بنائی
جانے۔”
جگتو دیاں اکھاں لال ہو گئیاں، سریر وی کجھ پھرتی چ آ گیا
لگدا سی۔
“میرےسوہرے دی .........گندی زنانی...........۔ اوہ اڈ مینوں
کٹدی اے۔بائی آ ویکھ........، کل میرے گھوٹنا ماریا۔”
جگتو اپنا جھگا قمر توں اُتانہہ چک کے ڈاکٹر نوں وکھاؤن
لگیا۔ اینے نوں ڈاکٹر کول کوئی ہور لوڑوند آ پہنچیا۔ ڈاکٹر ادھر
رجھ گیا۔
“چل مناں۔ تتر ہوراں کول چلیئے۔”
جگتو دھرتی تے ہتھیلی لا کے زور نال اٹھیا تے ستھ ول چل
پیا۔ اوہ اجے بس اڈے تے پہنچیا ہی سی، ہرے رنگ دیاں پگاں
بنہی تے ڈنڈیاں چ جھنڈے پا کے کسان یونین دے نمائندے تے
کسان تیار بر تیار کھڑے سی۔
“لگدے، گڈی روکن جاندے نیں۔”
جگتو نے دوروں ہی کھبے ہتھ دی دوربین جہی بنا کے ٹرالی
چ چڑھدے کساناں نوں ویکھ، من ہی من سوچیا۔
نیڑے پہنچیا تاں ٹریکٹر کول کھڑے جگر نوں کہندا

110

“پردان جی، سسکار تے جاندے اوں۔”
جگر بھارتی کسان یونین ایکتا دا بلاک پردھان ہے۔ ایہی کارن
ہے کہ پنڈ وچ اس نوں ‘ پردھان’ کہہ کے ہی بلایا جاندا ہے۔
گھٹ زمیناں والے کافی کسان جگر نال جڑے ہوئے ہن۔ جد وی
یونین، کیندر جاں راج سرکار پرتی کوئی کریا کردی ہے تاں
پنڈوں ٹرالیاں بھر کے کسان سرکار دا پٹ سیاپا کرن جاندے ہن۔
“اوئے عملیا، سسکار نی اج تاں بھوگ اے۔ جے چلنے تاں
چڑھجا ٹرالی ‘ چ۔” جگر نے عملی نوں وی نال چلن لئی پریریا پر
جگتو منع کر گیا۔ آکھن لگا
“نہ اوئے بھراوو ! میری کیڑھا ماں دے پھیرے کھڑے نیں۔
میتھوں تاں پھڑکے جے توں بھجیا وی نی جانا۔ پولیس آلے میرے
پتیورھے دونمے ہتھاں نال جوڑ کے ڈانگاں ماردے نیں۔”
جگتو ساریاں موہرے ہتھ جوڑ کے کھڑ گیا۔ اسدے ویکھدے ہی
ویکھدے ادھ کھڑ عمر دے دس باہراں کسان اکٹھے ہو گئے۔ گنتی
گھٹ ویکھ کے اک بڈھے کسان نے جگر نوں صلاح دتی
“پردھان جی، سوچناں اک واری ہور کرکے آ۔ آپاں اتھے ‘ کٹھ
وی وکھونے۔ آہ دس جنیاں نال کیہ بنوں ؟”
“چل میں جانے۔”
اس وڈیری عمر دے کسان دی گل سن کے جگر گورو گھررو
ول ہو تریا۔ اوہی بڈھا کسان اپنی سیانپ ساریاں نال سانجھی کرن
لگا “پنجاب دا کسان، کہندے انداتے، اوئے لنڈی ڈھٹھی دے سالیو
! انداتے دی تاں تسیں سنگھی گھٹی جاندے او۔ اتلے اڈ نی ٹکن

111
دندے۔ ودیسی کمپنیاں نوں ہوکرا مارتا، اکھے آجو، ساڈے لوک
لٹن کنینؤں پئے نیں۔ جٹاں دیاں زمیناں کمپنیاں کھوہی جاندیاں
نیں۔بھلیو لوکو، جے جٹاں کولے زمین ای نہ رہی تاں بھوپنے
ویچنگے ؟”
اوہ بڈھا کسان نرنتر ہی بولدا جا رہیا سی۔
“سالا اپنی پیپنی وجائی جاندے۔ ہلے دماک آلا۔ کسے نوں بولن
بی نی دیندا۔”
پچھے کھڑے جگتو توں رہیا نہ گیا۔ اوہ بول ہی پیا۔
جگر نے گورو گھررو جا کے سپیکر چالو کر دتا
“ واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح
کسان ویراں نوں بینتی اے بھائی، اج بھارتی کسان یونین دی
بوہا بھرویں ریلی اے۔ کساناں نال سمیں دیاں سرکاراں دھکہ کر
رہیاں نیں۔ جنساں منڈیاں چ رل رہیاں نیں۔ سارے مثلیاں دا حل
کرن لئی، اج دس وجے اناج منڈی بوہا وکھے ریلی تے روس
مجارے۔ اپنے پنڈوں بس اڈے توں ٹرالی چلن لئی تیار اے۔ پنج
منٹاں چ پہنچن دی کرپالتا کرنی بھائی۔
واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح۔”
جگر سوچنا کرکے واپس آ گیا۔ اسدے واپس مڑدے تک پنج کو
کسان ہور آ گئے سی۔
“چلو پردھان جی، ہور نی کوئی آؤندا، جیہنے آؤنا سی، آ گیا۔
پتندر کماں نال چمبڑے پئے نیں۔”

112
سارے ٹرالی چ چڑ گئے سی۔ وڈیری عمر دے کسان نے چلن
دی صلاح دتی تاں جگر نے ٹریکٹر چالو کیتا تے بوہا اناج منڈی
ول چل پئے۔
جگتو کنا ہی چر ٹرالی ول تکدا رہیا۔
“بئی، ایہہ نی ٹکدے، پکے منتری نیں۔ پتندرو جے سوڈا نی
کش بندا، چار چار کلیاں آلیاں دا، تاں ساڈا کیہ بنوں ؟”
آکھدا ہویا عملی وڈے بوڑھ ول چل پیا۔

113

گیارھاں

بوڑھ دے تھڑھے ہیٹھ واڈھی کارن رونق گھٹ گئی پر بزرگ
تاں اجے وی بوڑھ دی ہاں چ ہاں بھر رہے سی۔ تتر، وساکھا، لیہ
پاڑاں دا سوہنا تے سرجن ہوراں تے واڈھی دا کوئی اثر نہیں ۔
تتر تاش والا پلڑ لے کے ستھ چ پہنچ وی گیا۔ وساکھے ہوریں
کدوں دے بے صبری نال انتظار کر رہے سی۔
“آجا اوئے تترا، کویں واہوا لیٹ ہو گیا۔” سوہنے نے اس توں
پلڑ پھڑ لیا۔
“جواک کہندے، بابا مجھاں نوں موٹر تے پانی پیا کے جائیں۔
پھیر نہ کتھے ہوندی اے۔”
“چل بھائی تترا، گھر دا کم دھندا وی کرنا پیندے۔ دو ٹیم دی
روٹی وی تاہیں ملو۔” سرجن پلڑ وچھاؤندا بولیا۔
“ساری عمر گھٹا ڈھونہدے مرگے۔ جواک کہندے، توں کیہ
کیتائے !” تتر دے کمبدے بول سن کے بوڑھ دے پتے وی زور
نال ہلے۔
“ہن آلے نی سدھے مُونہہ بولدے۔” سرجن اندروں کافی سمیں
توں دبی پئی گل آپ مہارے ہی باہر آ گئی ۔
“کلیگ آ گیا، سرجنا۔ کل میرا پوتا کہندا، بڑھیا جائدے بڑ بڑ نہ
کر۔ میرا جی تاں کرے، موراں چ ماراں ڈانگ۔” وساکھے نے
اپنے چھوٹے پوتے دی گل دسی جیہڑا اجے دس کو سال دا ہے۔

114
“ہن آلے نی وڈے چھوٹے دی عزت کردے، جنیاں پڑھیاں،
ساریاں گئیاں کھوہ چ۔” تتر نے جھگے دے لڑ نال عینک دا شیشہ
صاف کیتا۔
“چلو چھڈو رونے دھونے۔ مساں تاں دو گھڑی ٹیم لنگھونن
آؤندے آں۔” سوہنا بولیا۔
“لیا کڈھ بئی تترا، تاش آلی ڈبی۔” سوہنے دے آکھن تے تتر
نے کلیاں والے، دودھ رنگے کڑتے دے گیجھے ‘ چوں ٹریکٹر
دے چتراں والی تاش دی ڈبی کڈھ لئی۔
“گھسگی۔” تتر پتے تراشدا بولیا۔
“ہور لے آمانگے۔” آکھ وساکھے نے پلاتھی مار لئی۔
چارے آپو اپنیاں پلڑ دیاں کنیاں دب کے بیٹھ گئے تے مورچے
سنبھال لئے۔
وساکھے نے پتہ ڈیگدے نے بیڑی دا سوٹا لایا۔
“بائی، آہ دھوآں جا پرانہہ چھڈیا کر۔”
بیڑی دا دھوآں ول کھاندا جیویں ہی سوہنے ول گیا، اس نے
نک تے ہتھ دا پکھا ماریا۔
پرنے دے لڑ نوں ٹھیک کردا ہویا جگتو وی بوڑھ ہیٹھ آ پہنچیا۔
اس دا دن وی وساکھے ہوراں کول ہی لنگھدا ہے۔
“آجا بئی عملیا۔ توں وی ساڈا بڑھے بندیاں دا چت پرچائی
رکھدیں۔ دو سن لینے، دو کیہ لینے۔”
سوہنے نے اوس نوں بیٹھن لئی پلڑ تے کجھ تھاں چھڈ دتی۔
“سوہنیاں ! کل سویرے، بائی توں آیا ای نی۔”

115
تتر نے انگوٹھے تے تھک لا کے پتہ سٹیا تے سوہنے توں
کل نہ آؤن دا کارن وی پچھیا۔
“بائی، کل دڑبے گیا سی۔ مرگت دا بھوگ سی۔” ٹھاہ دینے پتہ
ڈیگن توں بعد سوہنے نے جواب دتا۔
“کون گزر گیا سی، سوہن سیاں ؟”
جگتو نے ڈھونئی کھرکدیاں سوال کیتا۔
“رشتے دار سی کوئی۔ دور دی رستیداری ‘ چوں۔”
“عملی تاں نیں سی ؟” جگتو نے پھرتی نال پھر سوال کیتا۔
“چنگا بھلا سی۔ نشے پتے دے تاں نیڑے نی گیا۔”
“جے نشہ پتہ کردا ہندا، پھیر نی چھیتی مردا سی۔ ایہہ وی
شکر اے، عملی نی مریا۔ میں سوچیا بئی ساڈے بھائی چارے دا
بندہ مر گیئے۔”
“شرم من اوئے جگتوآ۔”
جدوں تتر نے جھاڑیا، پھر تاں سسری بن گیا۔
اچانک بوڑھ اتے بیٹھیاں گھگیاں بٹھاں کرن لگیاں تاں سرجن
عینک وچوں دی اُتانہہ نوں جھاکدا بولیا
“ہلا ........ تھوڈے رکھدیاں نوں .......۔”
ہتھاں نال وجی زور دی تاڑی نال بیٹھے پنچھی اڈے تاں بوڑھ
دے پتیاں دی ‘ کھڑ کھڑ’ ہور وی مٹھی لگی۔
“جگتیا، کوہڑیا..... تینوں تاں بھکی نے ہی کھا لیا۔” وساکھی
نے اوس نوں باہوں پھڑ کے ہلونیا۔

116
“وساکھا سیاں، لوکاں نوں تاں بھکی کھاندی اے۔ میں بھکی نوں
کھاہدے۔” جگتو نے فخر محسوس کیتا۔
“کھا کھا کے بھکی، توں تاں کارگل آلی جنگ جتلی ! بڑی
بہادری کھٹی اے۔” تتر نے جگتو نوں طعنہ ماریا۔
“جگتیا، اوہ مرچاں آلی گل یاد اے۔” سوہنے نے سواد لے کے
گل آکھی۔
“کیہڑی بئی ؟”
“جدوں گریوالاں دے مرچاں گڈدے سی۔”
“ہوں ....... یاد اے۔” جگتو نے بوتے والی ماچس ‘ چوں تیلی
کڈھ کے بیڑی لا لئی۔
“جیٹھ دے مینھے جگتو تے دُلا مرچاں گڈدے سی۔ ریٹھے جنی
ناگنی دوہاں دے ڈھڈ چ گئی ہوئی سی۔ تکھی دھپ چ ماں دے پتاں
دا نشہ کھڑ گیا۔ پھیر کیہ ! اک تھاں تے ہی کھرپے ماری گئے۔
آتھن ہوگی۔ لوک گھراں نوں چلپے۔ پر ایہہ اجے وی کھرپیاں
کھڑکائیں جان۔ بائیاں دا جگا کول دی حل لے کے لنگھیا۔ دوہاں
نوں دھکے نال ‘ ٹھا کے گھر لیایا۔
سن کے سرجن تے وساکھے ہور لٹدے پھرن۔
“جگتیا، پھیر تاں اوہ گل وی یاد ہونی۔”
سوہنے نے اس نوں پھیر چھیڑیا۔ اوہ جگتو دیاں ساریاں گھتتاں
توں جانو ہے۔
“کیہڑی بائی ؟” جگتو سن کے پولا پے گیا۔
“سلوار آلی۔”

117
“بائی اوہ نہ دسیں۔” جگتو نے سوہنے دا جھگا کھچ لیا۔
“اوہ گل تاں عملیا میں ضرور دسوں۔”
تتر ہور سنن لئی تیار سی۔
“ادوں جگتو سید گلاں دے ہالی سی۔ سویرے چار وجے گھروں
چلیا۔ تیڑ چادرا تاں بنھاں نی، موڈھے تے ہی دھر لیا۔ سوچیا،
کھیت جا کے بنوں۔ جدوں دن چڑھیا، نال والے ہالیاں نے ویکھیا۔
کہندے “
“کی کہندے ؟” تتر بولیا۔
“کہندے، اوئے جگتوآ آہ کیہ !”
“کی ؟” سارے اکٹھے بولے۔
“اوئے کنجراں، موڈھے تے لاجو دی سلوار ٹنگیں پھردیں۔”
جگتو پانی پانی ہو گیا۔
“پتندر نیرھے ‘ چ، لاجو دی سلوار ہی موڈھے تے ٹنگ کے
لے گیا۔”
“ایہدی کیہ غلطی اے بئی ؟ ادوں لیٹاں نی ہندیاں سی۔ دیوے
دے چانن چ دکھیا نی ہونا۔”
تتر نے جگتو دا پکھ پوریا۔ اوس نے سوچیا
“کتے عملی سوہنے نال لڑ ہی نہ پوے۔”
سوہنے دیاں گلاں سن کے سارے لٹدے پھرن۔
“پھر تاں مٹی دے تیل آلی گل وی سنا دیاں۔”
سوہنا ہٹن والا نہیں سی۔
“ہن تاں سوہنیاں اوہ وی سنا دے۔”

118
“جدوں بھائی روپو نین مری سی۔ نائیاں دا طوطی مٹی دا گیلن
لے کے سویاں چ جاندا سی، سینکل تے ۔ سیم نالے کولوں جگتو
اوہدے مگر بیٹھ گیا، گیلن پھڑ کے۔ جد سویاں کول پہنچے تاں
جگتو نے تاں ہنڈ پھڑ لئی۔ کہندا، پہلاں بھوندڑ ( پنڈ دا ناں ) چلدے
آں گولیاں لین۔ سویاں چ تاں پھیر جامانگے۔”
“چنگا بھراوو میں تاں جانے۔”
عملی دے گلاں ہضم نہیں سی آئیاں۔
“بہہ جا عملیا، اجے تاں گوگا میڑی والی گل وی دسوں۔”
پر عملی ہن کھڑن والا نہیں سی۔
“چلو وی ونڈو پتے۔” تتر دے تاش دی طلب لگی ہوئی سی۔
تاش دیاں بعضیاں پھر شروع ہو گئیاں۔
* * *

جگتو وڈے بوڑھ کول پہنچیا تاں لما ہارن ماردا ہویا بھولا
دودھی موٹر سائیکل تے ‘ ڈرن ڈرن’ کردا پچھوں آ رہیا سی۔
“پاسے ہوجا۔ جگت سیاں، کتے پتندر مدھ دے۔”
جگتو گلی دے اک پاسے ہو کے کھڑ گیا۔
موٹر سائیکل اسے گتی نال اگے لنگھ گیا۔
آواز سن کے جسونت گھروں باہر نکلیا، تاں بھولا دودھی اس
کول سہج سبھاء ہی رک گیا۔
“کناں ک دودھ ہو جاندے، بھولیا ؟”
“دو وڈے ڈھول نکو نکو بھر کے بوہا ویچدیں، بائی۔” بھولے
نے دودھ ڈھوہن لئی خریدے نویں موٹرسائیکل دا سٹینڈ لایا۔

119

“کنے دودھی ہوگے شیرا، اپنے پنڈ ؟”
آواز سن کے گھوتر وی والاں چ ہتھ ماردا باہر آ گیا۔
“تن نیں۔”
“تسیں وی دودھ پا دیا کرو، یر جسونت۔” بھولا موٹر سائیکل
دی ریس دیندا پھر بولیا۔
“اپنے تاں بائی، ویاہ شادیاں آلے نی ٹکن دندے۔ سارے
مٹھیائیاں بناؤن لئی آپنیوں ہی دودھ لے کے جاندے نیں۔”
“تھوڑا بہتا شیرا، گھرے وی چاہیدے، دودھ دہیں نوں۔”
“مرضی اے، بائی تھوڈی۔”
آکھدا بھولا سمندر دے گھر نوں چل پیا۔ سمندر دا چھوٹا منڈا
دودھ والی کینی لئی بار موہرے کھڑا سی۔
“دودھ دی جیہڑی گھٹ ڈنگر دیندے نے، لوک جواکاں دے
مُونہہ ‘ چوں کڈھ کے دودھیاں نوں پا دیندے نیں۔” جسونت دی
نظر اجے وی بھولے دا پچھا کر رہی سی۔
“لے شیرا ! جواک کتھوں ودھن پھلن۔ نہ کھان نوں گھیؤ
مکھنی نہ پین نوں دودھ۔”
گھوتر گھر دے موہرے بنی تھڑی تے بیٹھ گیا۔
“ہن کیہڑیاں خوراکاں رہگیاں، چاچا۔”
“رین تے مٹی آلی توڑی پا کے بھالدے نے لویریاں توں
نیکڑو۔”
گھوتر نے دل دی گل کہہ ہی دتی۔
“پشواں نے کیہڑا بولنے چاچا۔”

120

“ہن آلے جواک ویکھ لے، جماں لسڑو۔”
“میری ماں چاچا دھکے نال، دوہاں بھائیاں نوں گھیؤ، دودھ،
مکھنی کھوائی جاندی۔” آکھ کے جسونت ہس پیا۔
پھر اک دم خاموش ہو گیا۔ اوس نوں اپنی ماں دی یاد آئی۔ کویں
نکے ہندیاں نوں نوھاؤندی دھماؤندیی ! سرمے دی ڈلی چپنی تے
رگڑ کے اکھاں چ سرمہ پاؤندی، وال کنگھی کر کے سر تے وڈا
سارا جوڑا کر دندی۔ متھے تے کالا ٹکا لا کے باہاں وچ گھٹ
لینا تے متھا چمدی نے آکھنا
“لے میرا پت، ہن کھیڈ آؤ۔ کسے نال لڑنا نی، کپڑے نی
لبیڑنے۔”
گردیالو دانی سبھاء دی مالک سی۔ مزال اے ! کدے ماڑا منگتا
در توں خالی موڑیا ہووے۔ دانہ پھکا پا کے توردی۔
“بھتیج، سرتی کدھر جڑگی ؟ اج توڑی ڈھونی اے۔” گھوتر نے
ہلونیاں تاں جسونت نے سر ہلایا تے اکھاں تے ہتھ پھیریا، جیویں
سستی دور کیتی ہووے۔
“ہاں چاچا، چلو پھر، کریئے پلیاں کٹھیاں۔”
“پلیاں تاں تیار نے بائی، تنگلیاں وی ٹرالی چ رکھلیاں۔”
رلدو نے پلیاں، تنگلیاں تے ہور سامان ٹرالی چ رکھ لیا سی۔
“چلو پرانہہ نبیڑیئے کم، پھیر رونی وی کرنی اے۔”
آکھدا جسونت ٹرالی ول جاندے رلدو ہوراں مگر چل پیا۔

121

بارھاں

اج سارا دن جسونت ہوریں ٹریکٹر ٹرالیر نال توڑی ڈھونہدے
رہے۔ اخیرلے گیڑے تاں بالکل ہی شام ہو گئی۔ کسے ہنیری رات
ورگی ایہہ شام۔ سارے واتاورن وچ دھوڑ ڈن لگی تے اسمان وچ
کھکھ چڑھ گئی سی۔ کچے پہے تے کھیتوں چر کے آؤندے ڈنگر
کھر وڈھ کردے دھوڑ ‘ ڈاؤندے آ رہے سی۔ دور دریڈے رکھ بتاں
دا بھلیکھا پاؤندے نظر آ رہے سی۔
ہڑھمبیاں، تھریشراں، کمبائناں تے توڑی والیاں مشیناں کارن
پھک اڈن لگی، جس نال ساہ لینا وی دبھر ہو گیا۔ ساہ دے روگی
لئی تاں ہور وی اوکھا۔ دھرتی ماتا پردوشن دی مار ہیٹھ آ گئی۔
“او.......ہو.......ہو.......ہو....... چاچا، ساہ لینا وی دبھر ہو
گیا۔” جسونت نے مُونہہ تے پرنے دا منڈاسا ماریا۔ گھوتر تے اوہ
کھڈی دے پاسے ہو کے بیٹھ گئے۔ دہاڑیئے پنڈاں چک چک کھڈی
چ سٹ رہے سی۔
“جے چار کنیاں پین گیاں، تاں دبوگی۔” گھوتر نے عنبری
چڑھی کھکھ دی گل کیتی۔
“رکھ تاں کوئی لا کے راضی نی۔ ہریک نے آرا دھر
رکھیائے۔”
“تاہیؤں تاں شیرا، قدرت رس گئی۔”
“وڈھ لئے جنگل، بناتیاں وڈیا وڈیا کوٹھیاں، فیکٹریاں۔ اوئے
بھلے مانسو ! پنچھی کدھر جان گے ؟”

122
“پنچھی کیہڑے رہِ گئے بھتیج، میں تاں کدے ہن ویکھیاں نی
گھگیاں گٹاراں۔”
“گھگیاں گٹاراں کتھے رہگیاں ! پا کے زہریلیاں دوائیاں، مار
تے سارے پنچھی۔”
“میں سنیٔے، شیرا، آہ جیہڑے ٹاور جے لگی جاندے نیں، ایہہ
وی پنچھیاں تے اثر پاؤندے نیں۔”
“ہور چاچا ! ایہناں ‘ چوں خطرناک کرناں نکلدیاں نیں۔ کلے
پنچھیاں تے کی، ایہہ تاں اپنے تے وی اثر پاؤندے نیں۔”
“ اک اپنے پنڈ وی گڈگے۔”
“ووڈاپھون والے نے، چاچا۔ انگلینڈ دی کمپنی اے۔”
“انگریزاں وانگوں ایہہ وی لٹ کے لے جان گے۔”
“لیہپاڑاں نے اک کنال دتی اے۔ اناں دا اک بندہ وی رکھن گے۔”
“چل اناں دا وی گھر پورا ہوجو۔”
“ایہناں چیزاں بناں وی نی سردا چاچا۔ ساڈی وی مجبوری
بنگی۔”
“گل تیری سولھاں آنے سچی اے، بھتیج۔ مبیلاں بناں ہن کون
ساردے ؟”
“منٹاں سکنٹاں چ کتھے کتھے گل ہو جاندی اے۔”
“تاہیں تاں جنا کھنا جیب چ پائی پھردے۔”
“کرلو دنیاں مٹھی میں، دنیاں مٹھی چ بند ہوگی چاچا۔”
“ہوں۔”

123
دوویں چاچا بھتیج کناں ہی چر اجوکی تکنیک بارے گلاں
کردے رہے۔ رلدو تے دہاڑیئے سارا کم آپ ہی کردے رہے۔
شام دا چھپا جیہا تاں ہو گیا سی پر دھوڑ کارن کوئی زیادہ پتہ
نہ لگیا۔
“لے بی چاچا، میں کھیتوں سبزی لین آماں۔”
“چپن کدو لے آئیں شیرا۔ کرارا جا بنجو۔”
“چنگا چاچا۔”
آکھدا ہویا جسونت کھیت نوں چل پیا۔ گھوتر کھڈی دا معائنہ لین
چلا گیا۔
جسونت نے کھیت دو کنالاں چ اپنے کھان جوگی سبزی بیج
رکھی ہے۔ پنڈ ‘ چوں وی کئی گھر سبزی توڑ کے لے جاندے ہن۔
جسونت نے چپن کدو توڑ کے کھدر دا جھولا بھر لیا۔ چھپدے
ول نظر ماری تاں سورج گھسمیلے جہے آکاش چ جا ڈبیا۔ جسونت
واپس مڑ کے وڈے پہے تے چڑھیا ہی سی، باگھ مل گیا۔
جسونت نے اس نوں آپ ہی بلا لیا
“ہور بائی، باگھ۔”
“ٹھیک اے بائی، ہور توں سنا، بال بچے تاں ٹھیک نے ؟”
“سبھ ٹھیک اے۔ توں دس کیہ بنیا زمین آلے مصلے دا ؟”
“کس نی بنیا، وڈے بھائی۔ جے باپو جیوندا ریندھا تاں سید کس
بن جاندا۔ باقی بھائی ہن میرے کولے وی گجی نس نی، کیس لڑن
دی۔ میں وی تھک ہار گیا۔”
“چل مرضی اے بھائی، اوہدی۔ اوں کوہڑی نے ماڑا ای کیتا۔”

124

“چلو، چنگا بائی۔”
آکھدا باگھ اپنے کھیت والی پہی تے جا چڑھیا۔ جسونت لمے
قدم پٹدا رستے چ پیندے ٹھیکے کول پہنچ گیا سی۔ اوس نے
ٹھیکے ول اوپری جہی جھات ماری۔ لوک چھوٹی جہی کھڑکی
راہیں اک ہتھ پیسے دے کے دوجے ہتھ رنگ برنگیاں بوتلاں
خرید رہے سی۔
“کملے ! موت دا سامان خریدی جاندے نیں۔”
جسونت دی نظر ٹھیکے کول پھردے چہریاں نوں پھڑدی ہوئی
سہج شبھاء، دو گٹھ دی کھڑکی تے جا ٹکی۔ اوس نے من ہی من
سوچیا
“دو گٹھ دی کھڑکی، کنیاں ہی جمیناں جیداداں ہڑپ گئی ! کنیاں
ہی ماواں دے چھیل چھبیلے پتاں نوں نگل گئی !”
ٹھیکے ول اوہ زیادہ سماں نہ ویکھ سکیا۔ متھے تے ہتھ ماردا
آپے نال بولدا پنڈ ول ہو تریا۔ پنڈ دے دھارمک ستھاناں تے ٹھیکیاں
دے درش اس دے ذہن چ آ اٹکے۔ اوس نوں خیال آیا، پنڈ وچ تن
گردوارے ہن تے تن ہی ٹھیکے۔ فرق صرف ایہہ ہے کہ گورو
گھررو پنڈ دے اندر ہن تے ٹھیکے باہر ۔ شام نوں ٹھیکیاں تے
میلے ورگا ماحول ہوندا ہے۔پنڈ دے اندر وی کئی بندے ڈبہ
رکھدے ہن۔ شام نوں شہروں دہاڑی دپاڑی کرن والیاں نوں تاں
باہرلے ٹھیکے ہی اوٹ لیندے ہن۔ پنڈ دے باہرلے ٹھیکیاں تے
میلے ورگا ماحول ہندے۔ ٹھیکے دے نیڑے لگدیاں انڈیاں،
پکوڑیاں تے ہور ریڑھیاں والے شرابیاں دیاں لوڑاں پوریاں

125
کردے ہن۔ پنڈ وچلے پیاکڑ، ڈبے والیاں کول آ کے اپنی بھل پوری
کردے ہن۔
شام نوں دنے دے سادھو والی گلی چ پوری چہل پہل ہو جاندی
ہے۔
سادھو وی ڈبہ رکھدا ہے۔ گلی تے آنڈھ گوانڈھ والیاں نے بتھیرا
سمجھایا۔
“سادھو سیاں ! آپاں نونہاں دھیاناں والے آں۔ توں جے چار
کاکڑیاں ویچنیاں ای نے، تاں باہر منڈی چ ریڑھی لا لیا کر۔ توں
آپ نونہاں دھیاناں والیں۔ چار ٹکے دا بندہ نی ہندا، تیرے چلھے
تے آ چڑھدے۔ سچ پچھیں تاں اسیں بہت اوکھے آں۔”
پر سادھو نے کسے دی اک نہ سنی۔گلی والے آپس چ گلاں
کرن
“ایہدے تاں دماغ تے مودھا ٹھیکرا وجیا پئی۔ایہہ نی کسے
دی سندا۔”
“پیاکڑو امریکی ڈھٹھے وانگوں گلی چ میلھدے آؤندے نیں۔ آہ
توتن دے، عینک لگ گی۔ دینہدا بھالدا ہے نہیں، پؤآ پین سالا
ایتھے آؤندے۔”
توتن سوئے پار ڈھانی ‘ چوں، سائیکل تے آؤندا ہے۔
“جھوٹے دے سر ورگی زمین تاں ساری ویچتی۔ گھرے جا کے
نونہاں نوں گندیاں گالاں کڈھدے ، کن وی سن نیں سکدے۔”

126
“مذہبیاں دا سیتا سارا دن تاش کھیڈدے۔ ڈکا نیں توڑدا۔ گھر والی
پھردی اے، لوکاں دا گولپنا کردی۔ دارو واسطے پیسے، پتہ نی
کتھوں لؤندے ؟”
گلی والے شام نوں آؤن والے ہر پیاکڑ نوں ادھیڑدے ہن۔
جگنے پریمی نے ٹائم نال ہی دروازہ بند کر لیا۔ اجے اٹھ کو
وجے روٹی ٹکر کھا کے ہٹے سی، اچانک رولا پے گیا۔ توتن نے
گلی وچ للکارا ماریا۔
“کیہڑا جم پیا سورما، جیہڑا ساڈی سڑک نوں روکے۔” اوہ
خاکی رنگ دے چادرے دے ڈب چ موٹا سنترا دا ادھیا تھنی پھردا
سی۔
“اوئے کیہڑا جم پیا سورما۔ تازی ویچی اے، سوڈے پروہنے
نیں۔”
اسدی رکابی چکڑ نال لبڑ گئی، نک چھلیا گیا۔ اک دوک وار
تاں اوہ گندی نالی چ ڈگنو مساں بچیا۔ نویں جمے وچھرو وانگ،
اوہ ڈگدا تے نال دی نال اٹھ کھڑدا۔ جیب دی اک کنی وی پھٹی پئی
سی۔ اوہ اپنے گیجھے وچوں وار وار سو سو دے نوٹ کڈھ کے
وکھاؤن لگا۔
آنڈھ گوانڈھ والیاں نے، پہلاں تاں بھلیمانسی نال سمجھایا۔
“توتن سیاں، بندیاں وانگوں گھرے جا۔”
پر توتن تاں ٹی.ٹی. بنیا ہویا سی۔ کہندا
“تھوڈا پروہنا ایتھی پؤُ۔”

127
اوہ گلی وچ ہی چونکڑی مار کے بیٹھ گیا۔ اچی آواز چ
چمکیلے دے گانے گاؤن لگ پیا۔
“اوئے جینھے لال پری نہ پیتی، رن کٹ کے سدھی نہ کیتی،
بُ.. ر.. ر...آ...”
توتن دا للکارا سندیاں ہی گلی والیا نے سوچیا “ایہدا تاں بھوت
ہن چھتراں نال ہی اترو۔”
جگنا پریمی چک لیایا، گھروں رینگلا۔ جدوں موراں چ ماریا،
بھجدے نوں راہ نہ لبھیا۔ گلی ‘ چوں گھوڑے وانگوں بھجیا جاوے۔
“بھین دیا یارا ! تینوں بندیاں وانگوں سمجھائی جانے آں۔ بئی
جے دو گھٹ پی لئی کیوں کھری کردیں ؟ اپنے گھرے جا۔”
جگنا اجے وی بھوسرے ڈھٹھے وانگ کھڑا سی۔
“چھتر کھاہدے بناں پریمیاں، ایہناں دے کتھے ہضم آؤندی اے۔
توں تاں چنگا کیتا۔ چار دے ہور کن ہون گے۔”
نکر بنین وچ ڈانگ چکی کھڑا روپ وی ہنے ہی آیا سی۔ اوہ
تاں سون دی تیاری کر رہیا سی۔ رولا سن کے آ پہنچیا سی۔
“کل نوں ساری گلی والیاں دا کٹھ کریئے۔ ایہہ تاں روز دا کنجر
کلیش اے۔”
جگنے پریمی نے ساری گلی والیاں نوں صلاح دتی۔
“میرے سالے سادھو دے پڑے کٹوائیے، پولیس توں۔”
بھیڑ ‘ چوں کسے نے جگنے دی گل نوں اگے توریا۔
“سارے سیاپے دی جڑھ، بھننا ! آہ سادھو اے۔”
روپو سادھ نی نے سادھو دے گھر ول ہتھ کریا۔

128
دس پندراں منٹ رولا پیندا رہیا۔ جسونت نے کوٹھے تے چڑھ
کے ویکھیا، آواز صاف سنائی نہیں سی دے رہی۔ ویڑھے چ
کھڑے گھوتر نے اُتانہہ مُونہہ کرکے جسونت نوں پچھیا
“کی گل ہوگی شیرا، رولا جا خاصہ پائی جاندے نیں۔”
“جگنے پریمی دے گھراں کول اے۔ شرابی کبابی لڑپے ہونے،
ہور کی؟”
جسونت ہیٹھاں پوڑیاں اتر آیا۔
“چل پیجا شیرا، سارے دن دے تھکے آں۔”
گھوتر جسونت نوں آکھدا آپ وی سون لئی اپنے بستر تے چلا
گیا۔ جسونت کپڑے وچھا کے پے گیا۔ جگنے دے گھر کولوں آؤندا
رولا شانت ہو گیا لگدا سی۔
پین سمیں جسونت نوں آکاش چ داتی دی شکل ورگا چن وکھائی
دتا۔ کجھ سمیں بعد رہندا چند وی ہنیرے دی بکل چ الوپ ہو گیا۔
کتیاں دے رون دی کرنامئی آواز جسونت دی شانتی بھنگ کردی
رہی۔ اچانک دس وجے بابا جی نے پولے پولے ٹھولھے مائیک
تے مارے
“واہگورو جی دا خالصہ، واہگورو جی دی فتح.........۔”
ٹکی رات نوں اجیہی کیہڑی بینتی جاں سوچناں ہوئی۔ جسونت
منجے ‘ توں ابھڑواہے اٹھیا۔ اوہ جاندا سی
“ٹکی رات والی سوچناں دا شبھ سنکیت نہیں ہندا۔”
اوہ اڈیک کرن لگا۔ آؤن والی ہونی لئی اپنے اپنے نوں تیار
کرن لگا۔

129
“سوچناں دتی جاندی اے بھائی .......... اپنے ماؤں والے
کھیتاں کول کنک دے ناڑ نوں اگ لگ گئی ہے۔ اگ دی لپیٹ چ
نیڑے دے کساناں دی توڑی مچ گئی بھائی۔ اگ بہت تیزی نال پنڈ
ول ودھ رہی ہے۔ نگر نواسیاں نوں بینتی اے بھائی چھیتی توں
چھیتی ماؤں والے کھیت پہنچن دی کھیچل کرو۔
واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح۔”
اچانک ہی سارا پنڈ بھے بھیت ہو گیا۔ سبھ دی نیند اڈ گئی۔ پنڈ
دے دکھن والے پاسے ماؤں والے کھیتاں ول نظر ماریئے تاں
ہنیری رات وچ چانن نظر آؤندا ہے۔ اگ دیاں لاٹاں پنڈوں وی
وکھائی دیندیاں ہن۔
بابے دی بینتی سندیاں سار ہی لوک آپو اپنے سادھن، سلنگھ،
تنگلیاں، کہیاں، بالٹیاں لے کے میلے دے کھیتاں ول چل پئے۔
ہوا وی پوری تیزی نال رمکن لگی۔
لیہپاڑھاں دے میلے نوں کاہل پئی سی۔( میلہ ٹیٹو توں وڈا ہے)
اج دنے ہی اپنے سیری مترو نوں کہہ کے ہٹیا سی
“بس، سارا ناڑ مچا دیئیے۔ دو تن دناں تک رونی کرکے، نرما
بیج دینے۔ آپاں ساریاں توں پچھے رہِ گئے۔”
مترو ناڑ نوں اگ لا کے آپ گھرے جا کے سوں گیا۔ اگ آپے
توں باہر ہو گئی۔
پنڈ والیاں نے آن ہمبھلا ماریا۔ ریتے جاں پانی دیاں بالٹیاں، جو
کجھ وی ملیا، اس نال مساں دو گھنٹیاں چ اگ تے قابو پایا۔
جسونت نے میلے نوں بتھیرا جھاڑیا۔ کہندا

130
“میلیا، اینی تینوں کیہ کاہل ہوئی سی ؟ بھلے مانسا ! وچارے
غریب نرین دی توڑی سڑ کے سواہ ہو گئی۔ اوہدا ہرجانہ کون
بھرو ؟
“اوئے جسونتیاں، آ میرے سالے مترو نوں کیہا سی، بئی پانی
دا پربندھ کرکے اگ لائیں۔”
میلہ تاں پیراں تے پانی ہی نہ پین دیوے۔
میں تاں غریب پٹیا گیا۔ میری سٹھ من توڑی دی راکھ بنگی۔”
نرین رو رو کملا ہو گیا۔ توڑی دی بنی سواہ نوں مٹھیاں چ چک
کے ویکھ رہیا سی۔
اکھاں پونجھدیاں، اوس نے جسونت دی منت کیتی
“بائی، تھوڈے سارے اے، پنڈ دے پتونتے سجناں دے۔ کھے
کہا کے میرا مسئلہ حل کرو۔”
“توں چنتا نہ کر، نرین۔ تیری کیہ غلطی اے ! جیہڑا غلطی
کرو، ہن بھگتے۔ کل نوں سرپنچ نوں کہہ کے تیرا مسئلہ حل کراں
گے۔”
جسونت دی گل سنکے نرین دی تسلی جہی ہو گئی۔ اس دے
ٹٹے دل نوں ڈھارس مل گیا۔
پورے دو گھنٹیاں دی کھجل خواری توں بعد اگ شانت ہو گئی۔
لوکاں دے گھراں نوں پرتدیاں تک رات کافی ہو بیت گئی سی۔
انیندرے لوک جان سار گھوڑے ویچ کے سوں گئے۔
جگتو تے دُلا تاں رات دے ہنیرے دی اوٹ لیندے ہوئے گلاں
دے کھیت نوں چل پئے۔

131
“شیتی آجا، آپاں نوں موٹر ‘ ڈیکی جاندی اے۔” جگتو وڈی پہی
ول تیزی نال تریا جاندا سی۔
دلا اکھاں ملدا جگتو دے مگر ہو تریا۔ دوویں رستے چ ویونتاں
بناؤنن لگے۔ ویونتاں جوڑدے گھٹاؤندے اوہ پہی دی جڑھ ‘ چ،
پنچائت ولوں لائے ہوئے ‘ کتا نلکے’ کول پہنچ گئے۔ دُلے نوں
کسے اوپرے بندے دا جھاؤلا پیا تاں اوس نے پچھے مڑ کے
ویکھیا پر صرف بھلیکھا ہی سی۔ کوئی نظر نہ آیا۔
“اوئے نیرھی رات چ کیہنے آؤنے ؟”
جگتو نے ڈرے ہوئے دُلے نوں دھرواس دتا۔
“اوئے میں تاں جنگل پانی جا کے آؤنے۔ سالا ڈھڈ چ کھرل جا
پے گیا۔”
دلے نے پجامے دا نالہ کھولیا تے وڈے کھال تے جا بیٹھا۔
“ہے کنجر ! شکار ویلے کتیا متائی۔ کھان ویلے بی صبر رکھیا
کر۔”
دلے نوں جھاڑ پا کے جگتو نے پہے تے کھڑ کے چارے
پاسے نظر ماری۔
اس نوں دھوری کھال والے سفیدے وی بندیاں ورگے جاپے۔
“پانی تاں ہے نی یار۔”
دلے نے پجامے دا نالہ پھڑ کے کھال چ نیوں کے ویکھیا۔ کئی
دناں توں بندی ہون کرکے کھال سکا پیا سی۔
“اوئے سڈ پراں، ہتھ دھون نوں کیہ اے ۔”
دلا نالہ بنھ کے جگتو دے مگر موٹر ول چل پیا۔

132

“جگتیا، ایہہ واہوا بھاری اے۔”
دلے نے ہلا کے ویکھی۔ اکلے توں ہلی نہ۔
“اوئے کملیا ! عملی ریل دا انجن وی چکلے۔ توں ایسے توں
ڈری جانے۔”
“پرانہہ توں ہتھ پا۔” جگتو نے وی گھٹ کے ہتھ پا لئے سی۔
زور دی جھوٹا مارے توں موٹر اپنی تھاں توں ہل پئی۔ موٹر نوں
دوویں دھوہ کے لے گئے تے سویر ہون تک بنت لال کباڑیئے
کول ویچ آئے۔

تیرھاں
جگتو تے دُلا موٹر ویچ کے، مُونہہ ہنیرے پنڈ ول آؤندے سی۔
ٹکی سویر نوں، اوہناں نوں اپنے پچھیوں کسے دے آؤن دی، ‘
کھڑپ کھڑپ’ دی آواز سنائی دتی۔ جگتو نے پچھے مڑ کے
ویکھیا، جسونت ہولی ہولی بھجیا آؤندا سی۔
“اوئے دلیا، پشے جسونتا بھجیا آؤندے۔”
“چل ... چل ... اؤدھری ہو جا پرانہہ۔”
جسونت نوں ویکھ اوہ سویاں دی کندھ اہلے لک گئے۔
“ایہہ پتندر تڑکی تڑکی شیر کرن آؤندے۔”
جگتو نے ویکھیا، جسونت کافی اگے لنگھ گیا۔ اوہ دس کلے
واٹ اگے لنگھ گیا، تاں اوہ کندھ کونلوں اٹھ کے پنڈ نوں ہو ترے۔

* * *

133
جسونت نے آؤن سار ویڑھے وچ چول تے کنک دے رلے
ملے دانے کھلارے۔ چوغے تے اکا دکا چڑیاں ہی آئیاں۔ جسونت
دا من کیتا، پنچھیاں نال گلاں کرن نوں، چڑیاں دی چیں چیں سنن
نوں۔ چڑیاں دی گھٹدی گنتی کارن اس دا من اداس ہو گیا۔ پرمی
وی ٹہلدی جسونت کول آ گئی۔ اج ایتوار دی چھٹی سی۔ ادھی مٹھی
جسونت توں پھڑھ، اوہ وی چڑیاں نوں آواز مارن لگی۔
“پاپا، چڑیاں تاں جماں ای ختم ہو رہیاں نیں۔”
“جے آہی حال رہیا پت، ایہہ وی کدھرے اڈ جان گیاں۔”
“ہوں، ایہہ وی پاپا جی، کتاباں چ ای رہِ جان گیاں۔” پرمی نے
دیکھیا، چڑیاں چنجھ چ چوغا لے کے پھرر ہو گئیاں۔
“صحیح گل آکھی اے، توں پت۔ ساڈی سرت چ گرجھاں ہندیاں
سی، ہ وی الوپ ہو گیاں۔ اوہ تاں کتاباں چ وی نی دینئدیاں۔”
ہردیپ دے آواز ماری، جس نال اوہناں دا دھیان ٹٹ گیا
“روٹی کھا لو جی، آ کے۔ توں وی آ جا پت پرمی، کھا لے تتی
تتی۔”
ہردیپ نے دوہاں نوں روٹی پا کے پھڑھا دتی۔
جسونت روٹی کھان لگیا تاں بیگو چونکیدار آ پہنچیا۔
“بائی گھریں اے جی ؟”
“آجا بھائی، گھریں نیں۔”
ہردیپ نے بیگو نوں اندر بلا لیا۔ اندر لنگھ کے اوہ منجے دی
پیند تے بیٹھ گیا۔
“ہاں بھائی بیگو، دس، کیہ سنیہا لیایا ؟”

134

قرلی کرن توں بعد جسونت بیگو کول آ بیٹھا۔
“بوہا توں کارٹ آیائے جی۔ اکھاں دا کیمپ اے۔”
آکھدیاں بیگو نے اپنے جھولے وچلے کارڈاں ‘ چوں اک کارڈ
کڈھ کے جسونت موہرے کر دتا۔ جسونت دے کارڈ پڑھدیاں ہی
ہردیپ چاہ لے آئی۔
“کیہدا کارڈ اے جی ؟” بیگو نوں چاہ پھڑاؤندی ہردیپ بولی۔
“بوہا توں اے۔ آتما رام سماج سیوی سنستھا ولوں اکھاں دا
تیرواں کیمپ لایا جا رہے۔”
جسونت کئی سماج سیوی سنستھاواں نال جڑیا ہویا ہے۔ سدا پتر
آؤندے ہی رہندے ہن۔
“پنچیتی گھر چ کٹھ اے، اج۔” بیگو نے چاہ پی کے دوجا سنیہا
دتا۔
“ضرور آؤں گا بھائی ۔” اس نے کارڈ میز تے رکھ دتا۔
بیگو جھولے دی تنی موڈھے چ پاؤندا ہویا گھر دی دہلیز لنگھ
گیا ۔
جسونت دا اج گلا ٹھیک نہیں سی۔ دھوڑ گھٹے توں الرجی ہو
گئی۔ ساری رات تنگ ہوئی گیا۔ دل ‘ پھڑاک پھڑاک’ وجدا رہیا۔
انج لگدا رہیا، جیویں دل دا دورہ پین والا ہووے۔
اوہ کوسے پانی چ لون پا کے غرارے کرن لگا تاں جگنا پریمی
تے اسدی گلی والے آ پہنچے۔ کہندے

135
“بائی جی، تسیں کھے کہا کے سادھو دا ڈبہ تاں بند کراؤ۔ روز
لڑائی جھگڑا ہندے۔ اسیں سرپنچ نوں کیہا سی۔ اوہنے تاں ساڈی
گل تے کوئی غور نی کیتی۔”
“اج پنچائت گھر چ آئیو۔ اتھے گل کراں گے۔میں وی بس
جانے۔”
“بس آئے بائی اسیں وی، میں کردیں ساریاں نوں کٹھے۔”
آکھدا ہویا جگنا ساریاں نوں واپس لے گیا۔
جسونت نہا کے پنچائتی گھر ول چل پیا۔
اوہ بائیاں دے گھر کول ہی پہنچیا، جگا موٹر چھڈ کے پشواں
نوں پانی پلا رہیا سی۔ اوس نے ساری گلی چ چکڑ کر دتا۔
“جگا سیاں ! پانی بہت قیمتی اے۔”
جسونت نے مجھ نوں مل مل کے نھا رہے جگے نوں سمجھایا۔
“سرکاری موٹر اے ، کدھرے نی مکدا۔ نالے آپاں کیہڑا بل
بھرنے۔”
“اوئے کملیا ...............، اوئے کملیا ....... گورو صاحباناں
نے وی پانی نوں پتا دا رتبہ دتی۔ تینوں جنی لوڑ اے، اوناں ورت۔
ایویں وادھو پانی کیوں ڈولھی جانے۔ جے لوک ایویں پانی ورتدے
رہے، اوہ دن دور نہیں، جد دھرتی بنجر ہوجو۔”
“بائی ....، اپنے جؤندے جی تاں نی پانی مکدا۔”
جگا اجے وی مینی کٹی دے سنناں کول پائپ دا پریشر مار مار
کے پانی وحہ رہیا سی۔

136
“آؤن والیاں نسلاں، دا کیہ بنو کملیا ؟ سارا پنجاب راجستھان
بنجوں۔ جنی چیز دی لوڑ اے، انی ہی ورتو۔”
جسونت دیاں گلاں سنکے آنڈھی گوانڈھی وی اکٹھے ہو گئے۔
سن کے اوہ وی دنگ رہِ گئے۔
“بائی، تھوڈی گل سولاں آنے سچی اے۔” ساریاں دے جسونت
دی گل جچ گئی۔
“اگے توں میں پانی سنکوچ نال ورتوں۔” جگے دی عقل دا وی
پردہ کھل گیا۔
جگے نوں سمجھا کے جسونت پنچائت گھر ول چل پیا۔
پنچائت جڑی بیٹھی سی۔ میلہ اپنے حمایتی نال لے کے پہنچ
گیا۔ مترو توری وانگوں مُونہہ لٹکائی، ساریاں توں موہرے بیٹھا
سی۔
“ہاں بھائی میلہ سیاں، توں نرین دی ساری توڑی مچا ‘ تی۔”
سرپنچ نے گل شروع کیتی۔
“میں کیہڑا جان بجھ کے مچائی اے۔ میں مترو نوں کیہا سی،
بئی پانی دا پربندھ کرکے اگ لائیں۔”
“میلیا، اینا تاں توں وی سیانے، بئی ناڑ نوں اگ لاؤنی قنونی
جرم اے۔”
جسونت نے اپنا قنونی نقطہ سانجھا کیتا۔
“اہنے کیہ جان بجھ کے لائی اے اگ۔”
بگھیل وی پنچائت چ آ جڑیا سی۔ اوس نے جسونت دی گل دا
ورودھ کیتا۔

137

“توں بگھیلیا، اپنی عقل اپنے کول رکھ۔”
جسونت بگھیل نوں ہڑی کرکے پے گیا۔
“ نہ بگھیلیا، جے قصور میلے دا نی، تاں پھیر میرا ہونا۔”
جد نرین نے اپنی بھڑاس کڈھی تاں بگھیل موت دی جھگ وانگوں
بیٹھ گیا۔
“ایہدی سٹھ من توڑی پوری کردے، سمجھوتہ کروا دیندے آں۔”
سرپنچ بولیا۔
“ایہناں نوں ٹھانے جان دے سرپنچا۔”
میلے دے بولن توں پہلاں ہی بگھیل بول پیا۔
جسونت میلے نوں اک پاسے لے گیا۔
“میلیا، کیوں کمل ماردیں۔ سارے تینوں ماڑا کہن گے۔ ہن تھو
تھو نہ کرا۔ اوہدی غریب دی توڑی پوری کر۔”
میلے نے جسونت دی گل من لئی سی۔ بھری پنچائت چ اسدے
کہن تے معافی وی منگ لئی سی۔
“غلطی مندے جی، جیویں ساری پنچائت ڈنڈ لاؤُ، سر متھے اے
جی۔”
میلے نوں احساس ہو گیا سی، اپنے قصور دا۔
معاملہ سرے چڑھ گیا سی۔
جاندا ہویا بگھیل میلے تے اپنا غصہ ضرور کڈھ گیا۔ اوہ اپنی
سجی بانہہ اُتانہہ نوں الاردا میلے نوں ہرکھیا
“مینوں بیزتی(بے عزتی) کرون نوں بلایا سی۔ سالیو، تاہیں تاں
لوک تھونوں لیہ پاڑ کہندے نیں۔ ہوں !”

138
نرین والا مسئلہ اجے نبڑیا ہی سی، بھرے اکٹھ وچ امریک
سنگھ سندھو آ پیش ہویا
“سرپنچ صاب، رات ساڈی موٹر چوری ہو گئی۔”
“کہدے تے شک اے ؟”
سرپنچ دے بولن توں پہلاں ہی بگلا ممبر بول پیا۔
“موٹر دے کول گند پئی۔ اوہدے صاب نال تاں دُلے ہوراں دا کم
اے۔”
“سارا پنڈ جاندے بئی جدوں چوری آلی تھاں تے جنگل پانی
کیتا پیا ہووے تاں ایہہ کم دُلے دا ہندے۔” بیگو بولیا۔
“رات جگر دے سیری پانی لاؤن گئے سی۔ کہندے اسیں آپ
نیرے چ دو جنے تھوڈی پہی کول ویکھے نیں۔” امریک بولیا۔
“چونکیدار نوں بھیج کے بلاؤ دُلے ہوراں نوں۔” جسونت نے
صلاح دتی۔
سرپنچ دے کہن تے بیگو دُلے دے گھر نوں چل پیا۔ دُلا
بھنجے بیٹھا کٹی دی چھکلی بنا رہیا سی۔
“عملیا۔ تینوں سرپنچ نے بلائی۔”
“کیوں ...... پیلشن ........پلشن آئی اے۔”
“آہو ، چھئی دینے آجو۔”
بیگو نے سوچیا “سچی گل دستی تاں، بیچر جان گے۔ نال نہیں
جانا۔”
“جگتو نوں وی لے آ۔” بیگو نے جگتو نوں کیہا۔
“ہوں، اوہنوں وی لے آؤں۔ پیلشن والیاں کاپیاں وی لے آئیے ؟”

139

“ہاں، اوہناں توں بناں کمیں ملو۔”
“چھکلی وی پھیر ای بناؤں۔”
دلے نے چھکلی پرانہہ وگاہ ماری۔ گیجھے وچ پنشن والی کاپی پا
لئی۔ جگتو نوں وی اپنے نال جا رلایا۔ بیگو اگے اگے تے جگتو
ہوریں پچھے پچھے۔
“آہ دؤ سرپنچ صاب، ایہناں نوں بڈھاپا پیلشن۔” بیگو نے دوواں
نوں سرپنچ کول بھیج دتا۔
“عملیا، رات کتھے سی ؟”
“سرپنچ صاب، رات تاں اگ بجھاؤندے سی۔ تھونوں نی پتہ !
میلے کے کھیت اگ لاگی سی۔” جگتو پورا چست سی۔
“دلا وی نال سی ؟”
“ہاں جی، اہنے تاں ہمبھلا مار کے اگ بجھائی سی۔”
جگتو تے دُلا پیراں بھار بیٹھ گئے۔ دوہاں نوں پتہ لگ گیا سی
کہ کیہڑی پنشن ملنی اے !
جگر دا سیری وی پہنچ گیا۔ کہندا “جگتوآ، رات تسیں
سندھوآں دی موٹر چوری کیتی اے۔”
سرپنچ نے پھوکا دبکا ماریا۔ خبرے من ہی جان۔ پر عملیاں نے
چھیتی پیراں تے پانی نہ پین دتا۔
“نہ سرپنچاں ، توں کملا ہو گیا۔ رات تاں میلے دے کھیت سی۔”
دُلے نے پھرتیلا جواب دتا۔
“بھلاں، ایننی بھاری موٹر، دو بندے کویں چکن گے۔” دُلے دے
مگر جگتو بولیا۔

140
“سرپنچ صاب، پھر ایہناں نوں ٹھانے نہ پھسائیے۔ اتھے آپے
منن گے، جد پولیس آلیاں نے مارے چتڑاں تے پٹے۔” امریک
سنگھ نوں عملی مندے نظر نہ آئے۔
“پھر اتھے ہی رپٹ لکھاؤ۔” سرپنچ نے وی صحیح صلاح دتی۔
موٹر والا معاملہ پنچائت چ کسے تن پتن نہ لگیا۔ امریک نے
چوری دی رپورٹ تھانے جا درج کرائی۔
* * *

سادھو نوں وی بھنک پے گئی سی۔ کسے خاص بندے نے دس
دتا
“سادھوآ، کنجر دیا، تیری گلی آلے کٹھے ہو کے جسونت کول
گئے نیں۔ جگنا واہوا اوکھا بھارا جا ہوندا سی۔”
انھی پیریں سادھو بگھیل دی شرن چ جا پہنچیا۔
“بائی، ڈبہ چکان نوں پھردے نیں۔”
“کیہڑے نے ؟”
“جگنے پریمی ہوریں۔ جسونت نوں لے کے سرپنچ کول جان
گے ۔ مینوں کسے خاص بندے نے دسئ، اوہنے آپ ویکھے نے
جاندے۔”
“سادھوآ، آہ جسونت اڈ نگوری بنیا پھردے۔ اوہدے پتہ نی کیہ
چلونے لڑدے نیں۔”
“بائی میری تاں روجی روٹی ماری جاؤ۔”
“بھج لین دے جتھے بھجدے نیں۔ سرپنچ وی تاں لکڑ دا منڈا ہی
دؤ۔”

141
بگھیل نے سادھو دا گلیں باتیں پورا سمرتھن کیتا۔ سادھو بے
فقرہ ہو کے گھر نوں چل پیا۔
جگنے ہوریں اس نوں پنچائت گھر ول جاندے ضرور دسے۔
جسونت پہلاں ہی پنچائت گھر جا چکا سی۔
“سرپنچ صاحب، پنڈ چ جنے وی سراب دے ڈبے نے، سارے
بند کراؤ۔”
“تھونوں پتے ؟ اسیں کنے دکھی آں۔ اسیں نونہاں دھیاناں والے
نی ایہہ برداست کر سکدے۔” جگنا پریمی پورے کرودھ وچ سی۔
“کوئی نہ وڈے بھائی، میں بیگو نوں بھیج کے اوہناں نوں
کہوں، بئی جاں تاں ڈبہ بند کرو جاں پھر باہر منڈی چ رکھیا کرو۔
“سرپنچا، جے ہفتے چ ڈبے بند نہ ہوئے تاں اسیں ٹرالیاں بھر
کے تھانے جاواں گے۔”
“جسونت سیاں، جد تینوں کہہ ہی دتا۔”
“نالے جنک ڈاکٹر نوں وی سمجھا دیئیں، بئی اپنا گورکھ دھندا
بند کرے۔”
“اوہدے نال وی نجٹھاں گے۔”
سرپنچ دے بولاں توں جسونت سمجھ گیا سی، پنچاں دا کیہا سر
متھے، پرنالہ اتھے دا اتھے۔”
تنوں ڈبے رکھن والے، آئے مہینے سرپنچ تے بگھیل نوں دو
سو روپیہ دے کے جاندے نیں۔
گیاراں وجے پنچائت اٹھ گئی ۔ سبھ آپو اپنے کمیں جا لگے۔

142

چوداں

جسونت سکول نوں چل پیا۔ کئی متیاں تے دستخط کرن والے
سی۔ اساری دا کم چل رہیا سی۔ کمریاں دیاں نینہاں بھریا جا رہیاں
سی۔ ماسٹر پیارا سنگھ کول کھڑ کے سارا کم کروا رہیا سی۔
“آؤ چیئرمین جی۔”
پیارا سنگھ نے دوروں ہی جسونت نوں آؤندیاں ویکھ کے فتح
بلائی۔
“کویں چل رہے جی کم؟” جسونت نے فتح دا جواب دیندیاں
پچھیا۔
“ٹھیک چلی جاندے۔”
پھر اوہ دوویں دفتر ول چل پئے۔ جسونت نے سارے متے پڑھ
کے دستخط کر دتے۔
“بگھیل ہوریں پھیر تاں نی بولے جی ؟”
جسونت نے کرسی اگانھ کھسکاؤندے نے پچھیا۔
“نہ جی، دوبارہ نی اتھے کوئی آیا۔”
“ماسٹر جی آپاں صحیح آں۔ آپاں کیہڑا وچوں کوئی کھانی
کھانی اے۔”
“پلیوں تاں بھاویں لگ جان جی۔”
گلاں کردیاں ہی چاہ آ گئی۔
“جسونت سنگھ جی، آپاں کل نوں پنڈ وچ ریلی کڈھنی اے۔
محکمے ولوں ہدایت آئی اے۔”

143
“کاہدے سنبندھ چ ؟” جسونت نے چاہ دی چسکی لیندے پچھیا۔
“کنک دے ناڑ نوں ساڑن دے سنبندھ چ چیتنا ریلی کڈھنی اے۔”
“ایس وشے تے تاں میں آپ وی تہاڈے نال گل کرنی سی۔ چلو
چنگا ہویا۔ تسیں آپ ہی پروگرام بنا لیا۔”
“رات سنیٔے، پنڈ وچ اگ پیگی سی۔”
“ہاں جی، اک کلے دی توڑی مچ گئی۔ جانی نقصان توں تاں بچ
گئے۔”
“ویکھلو چیئرمین صاب، کساناں دے دماغ تے کیہ مودھا
ٹھیکرا وجئ۔ جیہڑی مٹی کھان نوں دندی اے، اسے نوں ساڑی
جاندے نیں۔”
“کنے کیٹ مکوڑے، پنچھی سڑدے نیں۔ کھیتاں وچلے رکھاں
دا وی جیونا دبھر اے۔”
“جسونت جی، ایہہ ساریاں گلاں، آپاں نوں لوکاں نال سانجھیاں
کرنیاں پین گیاں۔”
“ہوں۔ پھر کل نوں ملدے آں۔ مینوں کھیت کم اے جی۔”
“جسونت سیاں، فصل باڑی تاں ٹھیک اے ؟”
“ہاں جی... ہاں جی... بہت ودھیا، میہر اے داتے دی۔”
آکھدا ہویا جسونت سکول دا گیٹ لنگھ گیا۔
* * *

سوئے دے پل کولوں لنگھدیاں، جسونت نے ویکھیا، انداتا لگیا
پیا سی، صفائی کرن۔ اوس نے سوچیا

144
“جے سوآ صاف ہوئےگا تاں ہی پانی دی تپ کھیتاں تک
پہنچدی ہوؤُ۔ پانی نال ہی تاں فصلاں ہریاں بھریاں ہون گیاں۔”
دھرم پورے والے سوئے وچ پانی دی بندی سی۔ سوآ گند نال
بھریا پیا سی۔ دوویں پاسیاں تے اگی گندی بوٹی، (کانگرسی
گھاہ) سپاں دا گھر بنی پئی سی۔
ٹکی رات نوں سوئے توں لنگھنا مسکل ہو جاندے۔ ‘ ساں ساں’
دی آواز نال ماڑے بندے دا تاں دل وی دہل جاندے۔ رات نوں
سوئے دے پل تے لٹ کھوہٹ دیاں وارداتاں وی ہوندیاں نیں ۔
پچھلی رات ان پچھاتے بندے مُونہہ تے موکے لپیٹی۔ تیزدھار
ہتھیار لئی کھڑے سی۔ جیویں ہی منڈیوں دہاڑیئے لنگھن لگے تاں
اوہ ٹٹ کے پے گئے۔ سائیکل تے پیسہ ٹکا کھوہ لیا، کٹ مار وی
کیتی۔ دیہاڑی داراں دا پنڈ ول مُونہہ کروا کے پچھے لت ماری
“چلو بھاجو، میرے سالیاں نوں نہیں تاں مار کے سوئے چ
ڈیگداں گے۔”
دیہاڑی دار تاں ہوا ہو گئے۔
رات نوں کوئی سوئے ول خالی ہتھ نہیں جاندا۔ کھیت بنے جان
والے وی اپنے نال تکھی گھوپ جاں گنڈاسا لے کے جاندے ہن۔
جیہڑے کساناں دی ایس سوئے نال زمین لگدی اے، اوہ اج
سوئے دی صفائی کرن آئے ہوئے نیں۔
سویرے وڈے گرودوارے والے بابے نے وی دو وار سوچنا
دتی۔

145
کم دا زور ہون کرکے جسونت دا سیری رلدو نہیں سی آ سکیا۔
بھائی چارا رکھن لئی جسونت نے اک دہاڑیا بھیج دتا۔
جسونت اجے سرجن دے امروداں دے باغ کول ہی پہنچیا سی،
اس نے سوئے ول جھات ماری۔ گودھوو ٹنڈا تے طوطی نائی
سوئے سوئے ترے پھردے سی۔ سوئے دی پٹڑی تے اگے
سکھے دے بوٹیاں توں دوویں ہتھ نال چھیتی چھیتی سلفا مل رہے
سی۔ گودھو اپنے ٹنڈ نال ہی جٹیا پیا سی۔
سکھر دوپہر، تکھی دھپ دی پرواہ کیتیاں بناں ہی دوویں ڈٹے
ہوئے سی۔
دوواں نوں سلفے دی لت ادوں لگی جد نکے ہوندے پنچائتی
ککراں چ پشو چراؤن جاندے سی۔
دوواں نے سارے پنڈ دی مچھ فٹ منڈیر وی نشیاں تے لا
دتی۔ سارا دن رمداسیاں دی دھرم شالہ چ ایہناں دا میلہ لگیا رہندا
ہے۔ جدوں گودھو تے طوطا سوئے توں مال لے کے ‘ تھائی چ
پہنچ جاندے ہن، نال دی نال ہی خبر فیل جاندی ہے
“پٹواری صاحب آ گئے اوئے، منتی کروا لؤ۔”
ایہہ ایہناں دا گپت کوڈ ہے۔
طوطا چلم بھر کے وار وار ساریاں نوں سپلائی کردا ہے۔ پھر
کھچدے نے ماں دے پت لمے لمے سوٹے تے آکھدے نے
“آہ ........ ہا ......... ا.........، ماں دیا توتیا، جنارا جا آ گیا۔”
“بائی، میں تاں سو جی کول پہنچ گیا۔”

146
رات دے باراں وجے تک وی ایہہ ٹولی اتھے ہی بیٹھی رہندی
ہے۔ پھر گاؤندے نے ماں دے پت سوئیئے۔
جسونت دا رکھ گودھو ہوراں ول ہو گیا۔ اسدے اتھے پہنچن
تے طوطی ہوریں نسنگ اپنا کم کردے رہے۔
“اوئے ..... گودھو ..... کنجرا، توں کیوں سارا پنڈ برباد
کیتائے۔”
“میں بھلاں چاچا کاہدے نال برباد کرتا۔ میں کیہ کسے نوں
گھروں بلا کے لیاننے۔”
“نہ بھلا چاچا ! اسیں کسے نوں کیہ تکلیف دینے آں۔” اپنے کم
چ مست طوطی وی بولیا۔
“ان پڑھ ٹولے، تسی ساری پنیری خراب کرتی۔اجے کہندے او
اسیں کسے نوں کیہ تکلیف دیندے آں۔ جے ایہہ گورکھ دھندا بند نہ
کیتا تاں میں پولیس توں لواؤں تھوڈے پٹے۔”
“دو دو سوٹے پولیس آلیاں نوں لوانوگے۔”
طوطی دے بولن تے گودھو زور زور دی ہسیا۔
“نکمی ‘ لاد۔ملی بگ وانگوں سارے پنڈ تے پے گئی۔”
من ہی من دکھی ہوندا جسونت کھیت آ گیا۔ سورج مکھی ہن تاں
کافی وڈی ہو گئی۔ وچ وچ گوڑھے پیلے پھل وی بن گئے۔ رلدو
رونی کر رہیا سی۔ چھیتی ہی نرمے دی گڈائی کرنی ہے۔ کاہلے
کساناں نے تاں یوریا دا چھٹا وی دے دتا۔ میلے دا نرما تاں گٹھ
گٹھ ہو وی گیا۔ اک وار اوس نے گڈائی وی کر دتی۔

147
“شیرا، وٹاں کھرچن والیاں نیں۔ ویکھ کویں گھاہ ودھئ۔”
جسونت نے موڈھے تے کہی دھریں اپنے ول آؤندے رلدو نوں
کیہا۔ اوہ کھال دے پانی چ چھپڑ چھپڑ کردا آؤندا سی۔
“کوئی نہ چاچا، ایہہ تاں میں آپے کھرچ کھرچ کے کھسرے
دی اڈی ورگیاں کردوں۔” رلدو نکا بدلدا بولیا۔
“جیٹھ چ کویں کرنی پھر ؟”
اگے جیٹھ مہینہ وی آ رہیا ہے۔ سارے سیر جیٹھ دی سنگراند
تے ختم ہو جان گے۔
“چل، گھر بنئ چاچا سوڈے نال، اک سال ہور لآؤں گا۔”
“سال ہوگیا لایاں نوں۔” جسونت نے وٹاں تے لائے کلون
سفیدیاں ول تکیا۔
رلدو وٹ تے بیٹھا ٹھیکری نال کہی کھرچن لگ پیا۔
“ہن تاں واہوا وڈے ہو گئے۔” جسونت سفیدیاں توں نگھاں
ہٹاؤندا رلدو ول جھاکیا۔
“کسی دا پانی ملدے چاچا۔” رلدو نے جواب دتا۔
“بدھوار نوں آپاں نرسری چ جاواں گے۔”
“کویں چاچا ؟”
“ساگوان تے پاپولر لیاوانگے۔”
جسونت دے من چ کافی سمیں توں وٹاں تے ساگوان تے پاپولر
لائے جان خیال آ رہیا سی۔ چاچے گھوتر نوں وی کہہ کے ہٹیا سی
“ہریالی ہوجو، واتاورن وی سدھ رہو۔”
“کوئی چار آنیاں دا پھیئدا وی ہوؤُ۔”

148

گھوتر وی جسونت نال سہمت ہو گیا۔
جسونت نے تاں کسان ویراں نوں وی صلاح دتی۔
“آپاں سارے کسان ویر نویں قسم دے ہائیبرڈ پودے لائیے۔
سنیٔے، کلون سفیدے چار پنج سالاں چ ہی کافی کمائی دے دیندے
نیں۔ فصل دا نقصان وی گھٹ ہندے۔ واتاورن وی سدھ رہندے۔
کسان ویرو، میں تاں کہنے آپاں نوں فصلی چکر وی بدلنا چاہیدے۔
کنک جھونا جاں کنک نرما دی روایت توڑ کے ہور فصلاں ول
دھیان دینا چاہیدے۔ کھیتی باڑی یونیورسٹی لدھیانہ ولوں کسان
میلے لگدے ہن، سانوں ساریاں نوں میلے تے جا کے لاہا لینا
چاہیدے ۔”
بگھیل دے ایہہ گلاں ہضم نہ ہوئیاں۔ اوس نے الٹ پرچار
شروع کر دتا۔ گھٹ زمین والیاں نوں کہندا
“بھراوو، ایہہ تاں اپنا بھٹھا بٹھاؤ۔ نہ ایہنوں کوئی پچھے ! اسیں
سورج مکھی کتھے ویچاں گے ؟”
کجھ پچھ لگو کسان بگھیل نال سہمت ہو گئے۔ اوہ اک دوجے
نوں کہن لگے
“آہ کنک جھونا تاں ٹھیک اے۔ کیہڑا بیجو سورج مکھیاں !”
“کہندا، قدرتی کھیتی کرو۔ بھلے مانسا، ساڈے پلے کیہ چھکو
پؤُ۔”
“بناں ریہاں سپریاں توں، ساڈا پلہ کویں پورا ہوؤُ ؟”
“ایہنوں کوئی پچھے، سپریء توں بناں ملی بگ کمیں مروگی
؟”

149
“آہ جونیوسٹی آلے بی بھکائی ماری جاندے نے، اکھے کلے چ
کنک دا بی پاؤ۔ سالیاں نوں کھیت چ لیا کے کھڑا دے۔ پھیر پشے
بی آ گیئے بی، پا کے دکھاؤ۔”
پر پھر وی جسونت دیاں گلاں دا کجھ نہ کجھ کسان ویراں تے
کافی اثر ہویا۔ اوہ جسونت نال لدھیانے کھیتی باڑی یونیورسٹی دے
کسان میلے تے وی جا کے آئے۔ کھیتی باڑی ماہراں نال ملن
توں بعد اوہ جسونت نوں کہن لگے “بائی، اسیں تاں نیرھے چ
ترے پھردے سی، اگلی وار بی وی ایتھوں لے کے
جامانگے(جاواں گے)۔”
جسونت نے آپ وی سورج مکھی بیجی تے ہور وی بہت
سارے کساناں نے ایہہ پریوگ کرکے ویکھیا۔ اوس نے دس اےکڑ
کنک بیجی اے، اوہ وی بناں ریہ سپریء توں۔ کجھ واہن خالی وی
پیا ہے۔

150

پندراں

متھے پروگرام مطابق جسونت سنگھ سکول پہنچ گیا۔ اج
واتاورن پرتی چیتنا ریلی کڈھی جانی ہے۔ بچیاں وچ پورا اتشاہ
ہے۔ سارے بچے وردیاں چ تیار بر تیار ہن۔
ڈرائنگ ماسٹر نتھا سنگھ نے نعریاں والیاں تختیاں تے بینر تیار
کروا لئے سی۔ بچیاں نوں دو وڈیاں قطاراں وچ کھڑے کیتا گیا۔
ننھے منے بچے کنے پیارے لگ رہے سی، ابابیلاں ورگے۔
جاپدے سی جیویں ہنے ہی امبر چ اڈاری مار جان گے۔
“جیہڑی دھرت دا کھائیے،
اس نوں اگ نی لائی دی۔”
“واتاورن دا دھوآں دھاراں،
رکھاں نے پی لینا سارا۔”
بچے باہاں الار الار کے نعرے لا رہے سی
سموہ سٹاف اتے پسوک دی اگوائی چ چیتنا ریلی سکول دے
مکھ گیٹ توں روانہ ہوئی ۔ فرنی توں لنگھدے بچے پنڈ دی وڈی
گلی چ پے گئے۔
“جے اگ ناڑ نوں لاؤگے،
ساری عمر پچھتاؤگے۔”
نعریاں دی گونج سنکے لوک گھراں توں باہر آ کے ویکھن
لگے۔

151
“بھائی ایہہ کاہدا رولے ؟” سیتے جگاڑی دے باپو نے کھونڈے
دے سہارے کھڑدیاں ماسٹر نتھا سنگھ نوں پچھیا۔ رولا رپا سن
کے اوہ بیہی چ آ گیا۔
“بابا، کنک دے ناڑ نوں اگ لاؤن دے بہت نقصان نے، ایہدے
سنبندھ چ سکول نے ریلی کڈھی اے۔” نتھا سنگھ نے پورے
ٹھرمے نال جواب دتا۔
بوڑھ دے تھڑھے ہیٹھ آ کے سارے بچے بیٹھ گئے۔ ماسٹر پیارا
سنگھ نے ‘ کنک دے ناڑ نوں اگ لاؤن دے نقصان’ وشے تے
بھاشن دتا۔ تھڑے تے بیٹھے تتر سنگھ ہوراں دی عقل ٹکانے آ
گئی۔ کہندے
“اینیں نقصان ! اسیں تاں کدے سوچیا ای نی۔”
“ماسٹر جی، ہن نی اسیں ناڑ ساڑدے۔” وساکھے نے موہرے آ
کے جواب دتا۔
“اوئے بھراوو، میں وی بینتی کردیں، میری وی بینتی پروان
کرو۔ کنک جاں جھونے دے ناڑ نوں اگ نہ لاؤ اوئے۔ دھرتی
رسجو، پنچھی ناراض ہو جان گے، درخت مُونہہ موڑ لین گے۔
کلا پیسہ کسے کم نی آؤنا۔ تھوڑا کھا لو، پر کھاؤ چنگا۔ باقی بھائی
تھوڈی مرضی۔”
جسونت وی بولے بن رہِ نہ سکیا۔ دو منٹ دا سماں اس نے وی
لے لیا سی۔
لگ بھگ اک گھنٹے وچ پنڈ دیاں گلیاں، کوچیاں وچوں لنگھدے
بچے واپس سکول پرت آئے۔

152
“کویں رہی جی ریلی ؟” پیارا سنگھ نے سکول آ کے کمیٹی
ممبراں دی پرتیکریا جانن چاہی۔
“بہت ودھیا۔ بوڑھ ہیٹھاں کنا کٹھ سی۔ لوک ضرور سمجھن
گے۔” دانی سجن حاکم اج دی چیتنا ریلی توں خوش سیے۔
“سارے لوکاں نے پورن سہیوگ دتی۔ بھوکھ وچ چنگے نتیجے
ضرور آؤن گے۔” جسونت نے اپنی رائے ظاہر کیتی۔
“توں وی جسونت سیاں، چنگا سنیہا دتی۔ ودھیا بولیا۔”
“جے اثر ہوؤُ، تاں ای منان گے جی۔”
ماسٹر پیارا سنگھ نے ساریاں دا چیتنا ریلی چ شامل ہون لئی
دھنواد کیتا۔
“حاکماں، چل کھیت گیڑا مارکے آئیے۔ تینوں کھیت وکھا کے
لیاواں۔”
جاندے وقت جسونت نے حاکم نوں اپنے نال کھیت چلن دی
صلاح دتی۔
“چل بائی، تیری قدرتی کھیتی وی ویکھ آئیے۔”
آکھدا حاکم جسونت دے مگر ہو تریا۔ وڈے بوڑھ کول پہنچے
تاں تتر ہوریں تاش کھیڈن لگے پئے سی۔ اچانک سپیکر دی اچی
آواز کنیں پئی تاں جسونت نے تھڑھے تے پہنچ کے وساکھے توں
پچھنا چاہیا
“تایا سیاں۔ کیہدے پروگرام اے ؟”
“ اوئے بھلیا، اج سیتے دے وڈے منڈے دا ویاہ اے۔”
وساکھا پتہ ڈیگدا بولیا۔

153
“ اچھا ! سیتے جگاڑی دے منڈے دا ویاہ اے۔” حاکم سمجھ گیا،
سپیکر دی آواز کدھروں آ رہی ہے۔
“تڑکی بابے نے بینتی کیتی تاں سی، بئی سیتے دے گھریں
تھوڑے چوں تھوڑا، بہتے چوں بہتا دودھ پچاؤ۔” تتر ساریاں نوں
مخاطب کردا ہویا بولیا۔
سیتا پنڈ چ کساناں ولوں بنائے بھوپنا کلب دا مکھی ہے۔ اس سر
آڑھتیئے دا پنج لکھ ہو گیا۔ آڑتیئے توں پیسے پھڑ پھڑ چنگی
کوٹھی پا لئی۔ کجھ زمین بیء لے لئی۔ قرضہ ودھ گیا تاں سوچیا
“مناں ! اینے پیسیاں دا تاں ویاج وی نی اترنا، کوئی جگاڑ لونا
پؤگا۔”
اوس نے پنڈ ‘ چوں کئی قرضائی تے ٹٹے ہوئے کسان اپنے
مگر لائے۔ بھوپنا کلب بنا لیا۔ ساریاں نے بسنتی لال بانیئے دی
دُکان اگے دھرنا جا لایا۔ بسنت لال کہندا
“پیسہ تاں کھائے خصماں نوں، تسیں میری جان بکھسو۔”
ریسو ریسو پنڈ دے کئی کسان آڑھتیاں دا پیسہ مکر گئے۔
بھوپنا کلب دے ممبراں دی گنتی ودھ گئی۔
ساری منڈی چ پِیراں والی دا ناں پٹ گیا۔ سارے آڑھتیاں نے
فیصلہ کیتا “پِیراں والی دے کسے کسان نوں پیسہ نی دینا۔ سبھ
نالوں آڑھت توڑو۔
ایہناں بھوپنا کلب والیاں نے چنگے بھلے تے عزت دار کساناں
دا کم وی ٹھپ کر دتا۔ آڑھتیئے تھڑھے تے نی چڑھن دندے۔

154
رشتے والے سیتے دی کوٹھی تے ڈلھ گئے۔ ویاہ تے پورا تن
لکھ اوٹئ، کڑی والیاں نیں۔ سویر توں ہی سیتے دے گھر ڈی.
جے. وج رہیا ہے ۔ ڈی.جے. دی دھمک بوڑھ دے تھڑھے تک
وی سندی اے۔ سرجن ہوریں بیٹھے گلاں کرن
“آہ نواں ہی کنجر خانا آ گیا۔ بس رولا جا پئی جاندے، نہ سنے
نہ گنے۔” سرجن بولیا۔
“توں تاں چاچا یملے آلاسواد بھالدیں۔ اوہ ویلے گئے جدوں دو
منجیاں تے سپیکر لاؤندے سی۔”
جسونت تھڑھے تے بیٹھدا بولیا۔ اسدی ریسو ریسو حاکم وی
بیٹھ گیا۔
“ہن تاں نویاں گڈیاں، نویں پٹولھے والی گل اے ۔” حاکم وی
بول پیا ۔
“اجے تاں توں ادھننگیاں کڑیاں نی نچدیاں ویکھیاں۔” سرجن
نے سوہنے نوں کیہا۔
“اوہناں دی تاں بائی جماں ای اتری پئی اے۔ کیرا میں ڈسکے
واگیا پیلس ‘ چ۔ آہی ادھننگیاں جیاں آئیاں سی ویاہ ‘ چ۔ کہندی
منی بدنام ہئی، ڈارلنگ تیرے لیئے۔ تترا ! اپنے ورگے دھول
داڑھیئے وی اوہناں تے لالاں ڈیگن۔”
وساکھے نے اپنی ہڈ بیتی سانجھی کیتی۔
“لے ویکھ لے، سرجنا ! سمیں نال سارا کجھ بدل گیا۔” وساکھا
عینک دا شیشہ صاف کردا بولیا۔

155
“ اپنے آلے ویاہ کتھے ریگھے۔ تن تن دن تاں برات ریندھی
سی۔ ہن تاں تن چارن گھنٹیاں چ اگلے اپنی ٹنڈ پھوڑھی چک کے
لے جاندے نیں۔” سوہنا بولیا۔
“ایہناں نے، ماں دے پتاں نے رات نوں وی نی سون دینا۔”
جسونت نوں رات دی چنتا ستا رہی سی۔ پنڈ چ لگاتار ویاہ ہون
کارن، باراں باراں وجے تک ڈی جے وجدا رہندا ہے۔
“تسیں تاں لاؤ بعضیاں چاچا۔ اسیں تاں کھیت چلے آں۔” حاکم
تے جسونت تتر توں اجازت لے کے کھیت نوں چل پئے۔

* * *
“لے بئی حاکم سیاں، دیکھ میری کرسانی۔”
جسونت نے حاکم نوں اپنی سورج مکھی تے کماد کول جا کھڑایا۔
“روح خوش ہو گئی بائی۔” فصلاں ول تک کے حاکم دی روح نشیا
گئی۔
“گنا چوپ کے دیکھ، رس بہت اے تے ہے وی مٹھا۔”
جسونت نے گنا پٹیا، چھل کے حاکم نوں پھڑا دتا۔
“گنا تاں بائی کھنڈ ورگے، کیہڑا بی اے ؟” حاکم گنے دا چھلک
اجے تک وی چبی جاندا سی۔
“انی نمبر اے۔ حالے تاں تینوں ایہدا گڑ وی کھواؤں۔”
وٹو وٹ ہوندے ہوئے اوہ سبزی والے پاسے ہو ترے۔
حاکم سارا کھیت ویکھ کے ‘ دھن دھن’ ہو گیا۔ واپس آؤندا
ہویا، جسونت نوں کہن لگا
“بائی پھیر آپاں وی کردے آں، نویں کھیتی شروع۔”

156
“تینوں پورا سہیوگ دؤنگا، میرے ویر۔” جسونت نے وی اس
نوں قدرتی کھیتی لئی پریرت کیتا۔
* * *

شام نوں جسونت کھیتوں گھر آیا تاں اس نے ہردیپ دیاں اکھاں
چ چمک ویکھی۔
“کی گل، ہردیپ کرے، بڑی خوش لگدی ایں !”
“میری دھی جت کے آئی اے۔” ہردیپ اندروں ٹرافی چک
لیائی۔
“بلے...بلے....، بئی کاہدی اے ؟”
ہردیپ توں پھڑدیاں سار جسونت نے ٹرافی چمی۔
“کویتا ‘ چوں فسٹ آئی اے، میری دھی۔”
“بلا خاں، پرمی نوں۔”
ہردیپ نے آواز ماری تاں پرمی اندروں نچدی ٹپدی آوے۔
“بئی میرے پت نے کمال کرتی۔ اشکے جاماں، میری دھی دے
!”
جسونت نے پرمی نوں پیار نال بکل چ لے لیا۔
“پاپا میں زلے ‘ چوں فسٹ آئی آں۔ ہن بٹھنڈے جانے، کھیتری
پدھر دے مقابلے لئی۔”
اچانک بوہا کھلیا تاں ساریاں دا دھیان بوہے ول ہو گیا۔
“لے جندر وی آ گیا، میرا لاڈو ماڈو۔” ہردیپ بولی۔
پٹھ تے بیگ ٹنگیں جندر وی آ پہنچیا۔
ساریاں نوں فتح بلا کے اوہ بولیا “سارے بڑے خوش اوں ؟”

157
“میری کویتا ودئک مقابلے ‘ چوں فسٹ آئی اے۔ آہ ویکھ
ٹرافی۔”
پرمی نے ٹراپھی منجے تے بیٹھے جندر نوں پھڑا دتی۔
“سچ پاپا، تھونوں میرے ولوں وی ودھائیاں۔” ساریاں دے
وچالے بیٹھا جندر بولیا۔
“وے پت توں کاہدیاں ودھائیاں لے آیا ؟” ہردیپ اس دے متھے
تے ہتھ پھیردی بولی۔
“اج مینوں پنڈ آلی بس ٹیم سر ملگی۔ نہیں تاں فون کرنا پیندا۔”
“واہ بئی جندرا، پٹیا پہاڑ، نکلیا چوہا۔”
سارے ہس ہس لوٹ پوٹ ہو گئے۔
“چاچا کتھے اے ؟” جندر نے آسے پاسے ویکھیا، پر گھوتر
نظر نہ آیا۔
جندر تے پرمی ہوریں وی جسونت ہوراں مگر، گھوتر نوں
چاچا آکھ بلاؤندے ہن۔
“حویلی چ پشواں دے کلے گڈی جاندے۔”
“چلو چاہ بنائیے۔” ہردیپ دے کہن تے سارے اندر چلے
گئے۔اوہ اجے اندر ہی گئے سی، وڈے گورو گھررو والے بابا جی
نے ہاڑھ مہینے دی سنگراند دا ہوکرا دتا۔ سن کے جسونت ہردیپ
نوں آکھن لگا
“جیٹھ لنگھ وی گیا !”
“ہور جی، کماں دھندیاں چ تھونوں پتہ نی لگدا۔” ہردیپ بولی۔
“پاپا، آہ دیسی مہینیاں دے ناں تاں میرے اج تک نی یاد ہوئے۔”

158
جندر نے اپنی کمزوری نوں وی ساریاں نال سانجھا کیتا۔
“میرے تاں سارے یاد نے، چیت ..وساکھ .. جیٹھ .. ہاڑھ...س”
“بس پت، مینوں پتے، تیرے تاں سارے یاد ہونے۔”
پرمی دیسی مہینیاں دے ناں بولن لگی تاں ہردیپ نے وچوں ہی
ٹوک دتی۔

159

سولاں

ہاڑھ مہینے دی سنگراند آ وی گئی سی۔ درجہ حرارت ودھنا
شروع ہو گیا۔ سورج اپنی شکتی دا احساس کراؤن لگا۔
وگدیاں گرم ہواواں تے لوآں نال سنگھرس کردے نرمیاں نے
اپنا قد وی چار چار انگلاں کر لیا۔ ہن تاں اک زوردار مینہہ دی
گھاٹ رڑک رہی سی۔ پیاسی دھرتی مُونہہ ٹڈیں کھڑی سی۔
جھونے دی بیجائی اتے اجے سرکار ولوں پابندی ہون کارن کسان
اسلٹے لے رہے سی۔ گوانڈھی پنڈ دے دو کساناں نے تاں لیہندے
جیٹھ ہی جیری لا دتی سی پر محکمے والے شکایت ملن تے
ساری فصل آپ واہ گئے۔
آئے سال ہاڑھ دی سنگراند نوں بھوپالاں دا میلہ بھردے تے
رات نوں دیوان سجائے جاندے ہن۔ ہر سال پنڈوں ٹریکٹر ٹرالیاں
جاندیاں ہن۔ اج سویرے ہی وڈے گرودوارے والے بابے نے بینتی
کیتی
“واہگورو، واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح،
بینتی کردے آں بھائی، اج بھپالاں دے میلے تے گروگھر دے
شردھالو، جگر سونہ دی ٹرالی جانی ایں۔ آؤن جان دا کرایہ چالی
روپئے اے، بھائی۔ جس وی ویر بھائی نے جانے تاں دس وجے
ٹرالی گورو گھر کولوں چلوگی۔ بینتی پروان کرنی بھائی۔
واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح۔”

160
جگر سنگھ ہر سال اپنی ٹریکٹر ٹرالیر لے کے جاندے۔ جگتو
تے دُلے نے وی تیاری کھچ لئی سی۔ جگتو سویر دا بوٹیاں والا
کھدر دا جھولا موڈھے وچ لٹکائی پھردا سی۔
“آجا خاں دلیا ..........، ٹرالی ترجو۔”
دوویں تیار بر تیار ہو کے گوردوارے موہرے کھڑی ٹرالی
کول جا پہنچے۔
“عملیا، چالی رپیئے لگن گے۔”
جگتو ٹرالی دا کنڈا پھڑ کے اجے چڑھنن ہی لگا سی کہ جگر
بول پیا۔
“دمانگے۔” جگتو پورے داعوے نال بولیا۔
“اسیں کیہڑا پنڈ چھڈ کے چلے آں۔” مگر ہی دُلا بولیا۔
دس وجے تک ٹرالی نکو نکو بھر گئی سی۔ پیر رکھن نوں وی
تھاں نہیں سی بچی۔
“چل بئی شیرا، کر سٹاٹ، پائیے چالے۔” جگر نے اپنے سیری
نوں حکم دتا۔
جیوں ہی ٹریکٹر دے دھتو چوں دھوآں نکلیا تے ‘ پٹ پٹ’ دی
آواز آئی، سنگتاں نے زور دی جیکارا چھڈیا
“جو بولے سو نہال ..................،
سو سری کال .......................۔”
بچیاں، بیبیاں، بندیاں دی بھری ٹرالی نے بھپالاں ول چالے پا
دتے۔ سنگت دی بھری ٹرالی دا رستے چ ٹائر پنچر ہو گیا۔ ورلی
جہی ککر ہیٹھ ساری سنگت نے ڈیرہ لا لیا۔ تکھی دھپ چ سنگت

161
نوں کافی دقت دا ساہمنا کرنا پیا۔ پنچر لگدیاں کردیاں دو گھنٹے
لگ گئے۔ رہراس دے ویلے ٹرالی بھپال پہنچی۔
شام نوں میلہ ویکھن لئی دوروں نیڑیوں لوک پہنچ رہے سی۔
تھاں تھاں تے ٹولیاں اپنے رہن لئی تنبو لا رہیاں سی۔ سیری نے
وی خالی تھاں ویکھ کے ٹرالی بیک لا کے کھڑا دتی
“اوئے شیرا، پہلاں تھاں تاں ویکھ لے، صاف اے۔” جگتو نے
ٹرالی چوں پلڑ کڈھ رہے سیری نوں کیہا۔
“اؤ.........ہوں.......اوں...............اوں.........، کویں مشک
ماردی اے۔” دُلے نے مُونہہ تے پرنا لپیٹ لیا جیویں سوگ آؤندی
ہووے۔
“ویکھ، سالے کویں کلولاں کردے نیں۔” کافی سمیں توں چپ
بیٹھا جگر سنگھ بول ہی پیا۔
سیری نے پلڑ وچھا دتا ۔ سارے دن دیاں تھکیاں سنگتاں دھڑنم
کرکے بیٹھ گئیاں۔
جگتو نے چارے پاسے نظر ماری۔
“بلے ! بلے ! تھاں تھاں تے لنگر نے، جلیبیاں دا لنگر، بریڈاں
دا لنگر، دال روٹی دا لنگر۔ دلیا، کھڑا ہو کے تاں دیکھ۔”
جگتو دیاں ویکھن سار لالاں ڈگ پئیاں۔
“لے بئی جگتوآں، اتھے تاں موجاں ای موجاں۔ چل پھیر
چلیئے۔”
دلا لنگر ورتاؤندے سیوادار ویکھ کے خوش ہو گیا۔

162
“اوئے کتے بھکی دا لنگر وی ویکھ لے۔” دُلے دے نال قدم
ملاؤندا جگتو بولیا۔
“جگتو، پہلاں پکوڑے چھکیے۔” دُلا اک پکوڑیاں والے لنگر
کول آ رکیا سی۔ دوویں بیٹھ گئے پلاتھے مار کے۔
“دلیا، آپاں کل دا پربندھ وی کریئے۔” جگتو نوں آؤن والی سویر
دی چنتا ستا رہی سی۔ اس کول اج دی رات دا ہی مال پتہ سی۔
ویسے اوہناں نے سنیاں سی کہ بھوپالاں دے میلے تے بتھیرا
سامان ملدے۔ پر کدھرے نظر نہ آیا۔
“جگتیا۔ بائی کسے نوں پچھ کے تاں ویکھیئے۔”
“ہوں ..............، پچھنا پؤُ۔”
پھر دوواں نے میلے وچ اپنیاں نظراں دے گھوڑے دوڑائے۔
اچانک جگتو دی نظر سر تے موکا لپیٹی جاندے سنتری جھگے
والے ویاکتی تے گئی۔
“دلیا، آہ بندہ اپنے محکمے دا لگدے۔”
جگتو اس ول انگل کردا بولیا۔
“پچھ کے ویکھ لینے آں۔”
دلا لمے قدم پٹدا اس نال جا رلیا۔
“وڈے ویر، گل سنی ساڈی۔”
دلے دے ہتھ لاؤن دی دیر سی کہ اوہ ٹھٹھمبر گیا تے اکدم کھڑ
گیا۔
“اوئے..........! اتھے جاجھ نی اتردا؟”

163
جگتو نے اس دے کن کول مُونہہ کرکے انی ہولی آواز چ پچھیا
کہ کسے نوں سن ہی نہ جاوے۔
“بھراوو میں تاں آپ مریں جانے۔”
“کیوں دلیا، عملی نے عملی پچھان لیا نہ۔”
آکھن دی ہی دیر سی کہ دوویں ٹھہاکا مار کے ہسے۔
“بھراوو، تن دن ہوگے، میری تاں اتری نی۔ بس ! تڑکی تن ک
لیڈے جے آئے سی۔”
اوہ تاں آپ اپنی وتھیا سناؤن لگ پیا سی۔
“اوئے کوئی تھوہ ٹکانا پتہ نی کریا؟” دُلا بولیا۔
“بائی نمبر پھاٹک تے سویرے جاجھ اتردے نیں۔ اٹھن سار
اتھے وگجیو۔”
“بائی نمبر پھاٹک کدھر اے ؟” جگتو نے پچھیا۔
“اودھر۔”
اشارے نال سمجھا کے اوہ بریڈاں دے لنگر ول چل پیا۔
شام ڈھل گئی سی۔ سورج گورو گھررو دے اوہلے ہو گیا سی۔
بازار چ بھیڑ گھٹ گئی سی۔ دیوان سز گئے سی۔ گورو گھررو
دے شردھالو لنگر چھک کے پنڈال چ شرکت کرن لگے۔ سنگتاں
نوں نہال کرن لئی پرسدھ کیرتنیئے تے کتھاواچک پہنچے ہوئے
سی۔ لدھیانے والے بابا جی وسیش طور تے پہنچے ہوئے سی۔
جدوں اوہناں پنجیویں پاتشاہی شری گورو ارجن دیو جی دی
شہادت دی کتھا شروع کیتی تاں سنگتاں سسری بن کے بیٹھ گئیاں
۔ بابا جی مغلاں دے سکھ قوم تے کیتے اتیاچار تے پنجیویں

164
پاتشاہی دی شہیدی دے کارناں نوں انکڑیاں سمیت کھول کھول
دس رہے سی۔ کدے کدے جوش چ آئیاں سنگتاں بلند حوصلے نال
جیکارا چھڈدیاں
“جو بولے سو نہال، ست سری اکال “
جگتو تے دُلا وی دیوان سنن لئی پنڈال چ بیٹھے سی۔دلا آکھن
لگا
“آہ جیہڑے بار بار جکارے چھڈدے نے، گھرے جا کے سارا
جھاڑ دینگے۔”
“دیوے تھلے نھیرے آلی گل اے، دلیا۔”
باہراں وجے دیواناں دی سماپتی ہوئی۔ سنگتاں آپو اپنے ٹکانیاں
تے جا کے سوں گئیاں۔
* * *
اجے سورج اگیا نہیں سی۔ جگتو دی پنج وجے ہی اکھ کھل
گئی۔ اس نے کول پئے دُلے دے ہج ماری۔
“دلیا، کڑی دیا پتا ! کھڑا ہو۔ میں مری جانے۔” ہج مارن نال دُلا
کھڑا ہو گیا۔
“اوئے چل کنجراں ! کتے جاجھ پچھوں ہی مڑجے۔” جگتو پیر
چ جتی اڑھکاؤندے بولیا۔
دلا اٹھیا۔ جگتو دے مگر ہو تریا۔ جگتو اگے اگے ایس طرحاں
ودھ رہیا سی جیویں اس نوں سارے تھہو ٹکانیاں دا پتہ ہووے۔
پندراں منٹاں چ دوویں بائی نمبر پھاٹک تے پہنچ گئے۔

165
“واہ بئی واہ ! بڑی بھیڑ اے ! ایں لگدے، جمے کوئی دھرنا
دین آئے ہون۔”
دلا عملیاں دی بھیڑ ویکھ کے دنگ رہِ گیا۔
“بائی، کیہ صاب کتاب اے ؟” جگتو نے اپنے کول موڈھے تے
جھولا ٹنگی کھڑے عملی بھرا نوں پچھیا۔
“پنجاہ دی پڑی اے۔”
“اینی مہنگی !” دُلے دیاں اکھاں ٹڈیاں گئیاں۔
“ہن کویں کریئے۔” دُلا جھولے نوں پھرولدا بولیا۔
“کرنا کیہ اے ! ہن تاں چاہے سو دی دین، لے لے، جان تاں
نکلی جاندی اے۔”
دلا دو پڑیاں لے آیا۔
دوہاں نے ادھی ادھی لپ اسے سمیں ماری مُونہہ ‘ چ۔
“چل بئی دلیا، ہن آؤ میلہ ویکھن دا سواد۔”
دلے نے باقی بچی تھیلی اپنی جاکٹ دے گیجھے چ پا لئی تے
واپس میلے نوں پرت آئے۔
“جگتیا، چنڈول جھوٹیئے۔”
چنڈول ول ویکھ کے دُلے دا من جھوٹا لین نوں کیتا۔
“نہ بھراوا، میں تاں اک وار گوگا میڑی جھوٹی سی، میرا تاں
موت نکل گیا سی، اودوں مڑ کے میں نی جھوٹی۔”
جگتو نے چنڈول جھوٹن توں صاف انکار کر دتا۔
پنڈوں آئی سنگت وی سارا دن میلہ ویکھدی رہی۔ آتھن سمیں
موسم کجھ خراب ہو گیا، ہنیر چل پیا۔ بدلاں دی گرڑ گرڑ نے

166
سارے ڈرا دتے ۔ اک دوک کنیاں دا چھڑاکا وی آیا ۔ جگر نے
ساری سنگت نوں کیہا
“چلو وی سنگتے، موسم خراب اے۔ نہیں تاں راہ چ ڈکت آؤ۔”
اک گھنٹے چ مساں ساری سنگت اکٹھی ہوئی۔ کسے دا میلے ‘
چوں جان نوں جی نہیں سی کردا۔
آتھن سمیں غباریاں، واجیاں، بنسریاں تے ہور کھڈونیاں نال
شنگاری ٹرالی پِیراں والی نوں چل پئی ۔
* * *

سویر ہندیاں ہی جگتو دے چھٹی ورگے سریر نے تھکاوٹ
منی۔ جنک دی دُکان چل پیا۔ ساہمنے نگاہ ماری، جنک دی دُکان
بند پئی سی۔ نراش ہو کے اوہ واپس پرتیا، رستے چ سچے بلیکیے
دے گھر ول جاندا ککو دا مندی مل گیا۔
“کدھر گیئے اوئے، پتے کس ؟” جگتو نے اس توں جنک بارے
پچھیا۔
“اوہ تے بیلیا، پٹا گیا کلیاں۔”
“کاستوں ؟ کیہ گل ہوگی ؟” جگتو انجان سی۔
“جگنے پریمی ہوراں نے کل ہلا بولتا، اونئدی دکان تے۔
جسونت آہداں، مڑ جنک سیاں، اپنی ٹنڈ پھوڑھی چک، تے ساڈے
پنڈ دا کھہڑا چھڈ۔ اوہ تے کل دا پتہ نی کدھر گیئے ؟”
مندی نے میلے توں پرتے جگتو نوں ساری گھٹنا کھول کے
دس دتی۔
“پھیر تاں ماڑا ہویا۔” آکھدا جگتو اڈے نوں ہو تریا۔

167

* * *

دو دن بعد جسونت ہوراں نے ویکھیا، وار وار کہن دے باو
جود وی سرپنچ دے کن تے جوں نہ سرکی۔ جگنا پریمی جسونت
کول آیا
“بائی، سرپنچ تاں تھک کے چٹ گیا کوئی کاروائی نیں کیتی۔”
“چلو پھر تھانے چلدے آں، ٹرالیاں بھر کے۔”
جسونت نے صلاح دتی تاں ڈبے والیاں دے ستائے لوک
ٹرالیاں بھر کے تھانے ول چل پئے۔
لوکاں وچ بہت روس سی۔ تھانے دے مکھ دروازے تے جان
سار ہی بھیڑ نے نعر ےبازی شروع کر دتی۔
“پنڈ ‘ چوں ڈبے ...........۔”
“بند کرو ................بند کرو۔”
“پنڈ ‘ چوں ٹھیکے .......... بند کرو۔”
“نشیلیاں دوائیاں..............۔”
“بند کرو.......بند کرو۔”
تھانے دے اہلکار باہر آ گئے۔
نعریاں دی آواز ہور تیز ہو گئی سی۔ حاکم گل، جسونت نوں
کہندا
“بھیڑ نوں ایتھی رہن دیئیے۔آپاں چار بندے ٹھانیدار نوں مل کے
آئیے۔”
جسونت نے اس نوں سمجھایا

168
“حاکماں، توں ایس کم چ پہلی وار آئییں۔ رولا پائے توں ہی
کوئی کاروائی ہوؤُ۔ تھانیدار تاں منگ پتر لین آپ آؤ۔”
منسی جسونت نال گل کرن وی آیا۔
“تسیں اپنا منگ پتر آ کے دے دیو۔ صاحب رجھے ہوئے نیں۔”
پر جسونت کہندا “ایتھے آ کے ساڈی گل سنن۔ اسیں اوناں چر
نی ہلدے، جد تک سارا مسئلہ حل نی ہوندا۔”
اوس نے اک دو پترکار وی بلا لئے۔ نعر ےبازی تے روس
پرگٹ کردے لوکاں دیاں اوہناں نے تصویراں وی لے لئیاں۔ ساری
گل جسونت نے دس دتی سی۔
بھڑھکی جنتا دا رولا رپا سن کے تھانیدار دلیر سنگھ نوں آپ
ہی منگ پتر لین لئی آؤنا پیا۔ جسونت تے جگنے نے ساری گل
دس دتی۔ دلیر سنگھ نے وی بھروسہ دتا
“پنڈ چ کوئی وی ڈبہ نہیں رکھے گا۔”
پر جسونت سنگھ تے دکھی لوکاں نے منگ کیتی
“اپنے اہلکار بھیج کے ہنے ایکشن لؤ جی۔ نالے ڈاکٹر جنک
نوں چک کے لیاؤ۔ پنڈ دی بربادی دا کارن اوہ وی اے۔”
لوکاں دا امڑیاں ہجوم ویکھ کے دلیر سنگھ بے بس ہو گیا۔ اس
نے اسے وقت اپنے اہلکار کاروائی کرن لئی بھیجے۔
جگنے پریمی دی گلی والے اج پورے خوش سی۔

* * *
بگھیل نے ہلکا ودھائک توں فون کروا دتا۔
“اپنے بندے نے جی، چھڈ دو۔”

169
تھانیدار کول اک فون جاندیاں ہی شام تک سادھو ہوراں نوں
چھڈ دتا گیا۔
سارے پنڈ چ خبر پھیل گئی۔
“جنکے ہوریں رہاء ہو کے آ گئے۔”
شام نوں سادھو، سر تے ڈبہ رکھ منڈی ول جاندا ہویا، گلی
والیاں نوں آکھ وی رہیا سی
“کوئی نہ ........۔ میں ساریاں نوں ویکھوں۔”
ستاراں

پنڈ دی دانا منڈی چ ہن تاں پوری رونق لگن لگ پئی۔ پنڈ وچلے
ٹھیکیاں دا ٹنٹا ہن مک گیا سی۔ شراب دے پیاکڑ ہن تاں منڈی وچ
ہی اپنی مجلس لاؤندے ہن۔
پر ایہہ رونق زیادہ سماں نہ رہی۔ ساؤن دے مہینے تیز بارشاں
نے سادھو ہوراں دیاں مشکلاں چ وادھا کر دتا۔ منڈی دا پھڑھ
اجے پکا نہیں سی بنیا۔ پھڑھ کچا ہون کارن ساری منڈی وچ پانی
کھڑ گیا۔ سادھو بگھیل کول پھر گیا
“بائی، منڈی چ تاں پانی کھڑے۔ ریڑھی لگدی نی، کمیں کراں
؟”
“بوچ بچا کے گھریں ویچ لے، چار بوتلاں۔ جے کش ہویا، میں
آپے سمجھوں۔”

170
بگھیل نے ہلا شیری دتی تاں سادھو نے پھر گھریں ہی ڈبہ
رکھنا شروع کر دتا۔
* * *

ساؤن دی جھڑی کارن سکول دے کئی کمرے چون لگ پئے۔
سکول دا وہڑھا نینواں ہون کارن وی پانی دے نکاس دی سمسیا آ
گئی۔ ایس توں وڈی سمسیا، سکول تے رمداسیاں دے سویاں دی
کندھ سانجھی سی۔ پیارا سنگھ نے سکول دی پربندھکی کمیٹی نوں
سکول چ بلا کے اپنی مشکل دسی
“پانی والی سمسیاں تاں آپاں حل کر لوانگے، جے آہ سمشان
گھاٹ والی سمسیا حل ہو جاوے تاں ٹھیک اے۔”
“سویاں آلی تھاں تاں رمداسیاں دی اے جی، جے پنچائت
رمداسیاں نوں پنڈو باہر پنچائتی تھاں دے دیوے تاں مسئلہ حل ہو
سکدے جی۔” جسونت بولیا۔
“اسیں آپ گل کر کے ویکھدے آں جی۔” حاکم بولیا۔
“ہوں، پنڈ دا مسلے، تسیں آپ کوئی حل کڈھو۔”
پیارا سنگھ نے سموہ کمیٹی نوں بینتی کیتی۔
سکول اتے سویاں دی کندھ سانجھی ہون کارن، جدوں ارتھی
لیا کے سویاں چ رکھنی، مردہ پھوکنا تاں سکول پڑھدے چھوٹے
چھوٹے جواک ڈر جاندے۔ رات نوں کمب اٹھدے تے ماواں دے
سینیاں نال جا چمبڑدے ۔
“ہائے بے بے ! بھوت۔”
ان پڑھ ماپیاں نے وہماں بھرماں چ الجھ جانا۔

171
“منڈے نوں کسر ہو گئی۔ اوپری چیز بولدی اے، بھائی۔”
گھر دے اوہڑ پوہڑ چ جٹ جاندے۔ ٹبی والے بابے، لکھو بھگت
دی شرن جا لیندے۔
“بابا جی، جواک ساری رات تڑپی گیا۔ اچی اچی کوکاں ماردا
رہیا۔ کوئی دھاگہ تبیت کرو۔”
لکھو بھگت سجے ہتھ چ منجے دے پاوے جڈی کھونڈی لے
کے، سنتری رنگ دا کڑتا تے کالا چادرا پا اپنی چونکی تے
بیٹھا ہندا۔ گل چ وڈے منکیاں والی مالا۔ بولدا
“کالی مرغی دینی پؤُ بھائی۔ چیز وڈی اے۔” بھگت جواک دے
متھے تے راکھ دی چٹکی لاؤندا منگ کردا۔
وہماں بھرماں چ پھسے لوک اکثر بابا جی دے بچناں تے پھل
چڑھاؤندے۔

* * *

ساری کمیٹی نے موجودہ سرپنچ نال گل کیتی۔ اوہ گول مول
جہی گل کرن لگا۔ کہندا ‘ جے رمداسیاں نوں کوئی ڈکت نی،
میں سہمت ہاں، رہی گل ممبراں دی، اوہناں نوں میں آپے ہی
سمجھا لؤں۔ تسیں کیرھاں کٹھ تاں کرو۔’
آخر پسوک کمیٹی دے سدے تے سرپنچ، پنچ تے رمداسیاں
دے موہری بندے سکول وچ کٹھے ہو گئے۔ جسونت اچی آواز وچ
بولیا

172
“بھائی سنگتے، گل ایہہ اے بئی، سکول دے نال لگدی دو
اےکڑ سویاں والی زمین رمداسیاں نوں الاٹ ہوئی اے۔ مسئلہ ایہہ
اے بئی سوے لگدے نے سکول دے نال۔”
“جواکاں نوں اؤکھے۔” حاکم وچوں ہی بول پیا ۔
“جے سویاں والی تھاں سکول نوں دے دیئیے ؟” سرپنچ نے
اکٹھ نوں مخاطب کرکے پچھیا۔
“تے اسیں مردیاں نوں گھرے داہ کراں گے۔” پورن نوں غصہ
آ گیا۔ اس دے حاکم دی گل ہضم نہ ہوئی۔
“ہوں ! آ گیا وڈا سیانا۔ سرپنچیاں تاں اسیں وی کیتیاں نیں۔”
پورن پھر بانہہ جھڑکاؤندا بولیا ۔
“اوئے، گل تاں سن لے پہلاں ایہدی، پورناں۔” پورن ‘ کٹھ ‘
چوں اٹھ کے جان لگیاں تاں گھوتر نے اس نوں بانہوں پھڑ کے
بٹھا لیا۔
“پورناں تھوڈا وی پربندھ کراں گے۔ اسیں ساری پنچائت نے
رائے کیتی اے۔” سرپنچ بولیا۔
“کی ریء کیتی اے؟” پورن رکھا بولیا۔
“بئی اوہ پنچائتی کھوہ کول دو کلے شاملاٹ پئی اے۔ اوہ
تھونوں دے دیانگے۔” سن کے پورن کجھ نرم پے گیا۔
“اسیں اپنے ٹھلیاں والے رائے کرکے دساں گے۔”
پورن ‘ کٹھ ‘ چوں باہر آ گیا۔ چلو چال سارے اٹھ کھڑے۔ دو دو
جنے کھڑ کے ٹولیاں بنا اپنے اپنے نقطے سانجھے کرن لگے۔

173
کوئی پورن نوں تے کوئی سرپنچ نوں تے کوئی جسونت ہوراں
نوں غلط سدھ کر رہیا سی۔
پورن نے اپنے بھائی چارے والیاں نال گل بات کیتی۔ تیجے دن
پھر ‘ کٹھ ہویا۔
سرپنچ بولیا ہی سی، پھر رولا پے گیا۔ گھوتر نے ساریا نوں
شانت ہو کے بیٹھن لئی کیہا۔
“اوئے بھائی بہہ تاں جاؤ، میں دسدیں .......۔” سارے بیٹھ گئے۔
گھوتر پورن نوں، اکلے نوں، اک پاسے لے گیا۔
“اوئے پورناں، کیوں کملے ہوئے اوں۔ پنڈ دی چیز بنجو۔ نالے
تھوڈی رہجو۔ تھونوں پوری تھاں باہر دیئیں تاں جاندے آں۔ مساں
تاں سرپنچ، اک چنگا کم کرن لگئ، اوہدے چ توں ٹھلھ پائی
جانے۔”
گھوتر دی گل پورن دے خانے وڑھ گئی تاں من گیا
“چل بائی، جیویں توں کہنے، اویں ٹھیک اے۔” آخر فیصلہ ہو
گیا۔
سویاں والی تھاں سکول نوں دے دتی۔ سکول دی تھاں ہن ہور
وی کھل گئی۔

* * *

ساؤن دیاں برساتاں توں بعد پسوک تے پی. ٹی. اے. کمیٹی نے
متا پا کے سویاں وچ دو دو فٹ بھرت پا دتی۔ انے نال تھاں دا کجھ
مُونہہ مہادراں بن گیا ۔
جسونت سنگھ تے پسوک ممبراں نے ماسٹراں دے موڈھے نال
موڈھا جوڑ کے پورا ساتھ دتا۔ پنڈ چوں فنڈ اکٹھا کیتا۔ پنڈ دے
ماسٹر بھائی چارے تے ہور ملازماں نے ہس کے یوگدان دتا۔

174
وڈے ملازماں نے پنج پنج سو تے چھوٹیاں نے اپنی شردھا مطابق
سہیوگ دتا۔ کئی ماڑے ماجنے والے ویہہ پچی دین والے وی سی۔
ویہہ پچی ہزار اکٹھا ہو گیا۔ سکول دے چار وڈے وڈے پارک
بنائے گئے۔ انگریزی گھاہ لایا گیا۔ پاسیاں تے کیاریاں بنا کے،
سجاوٹی تے پھلدار بوٹے لائے گئے۔ دو پارکاں چ گلاب ہی گلاب
لایا گیا، جس نال سکول دی تاں نہار ہی بدل گئی۔
سارے پنڈ چ چرچہ چھڑ گئی۔ لوک اُستاداں دا جس گاؤن لگے
“ڈرینگ آلے ماسٹر نے سارے بوٹے آپ لائے نیں۔”
“روڑی آلاماسٹر تاں جواکاں دے سر ‘ چوں جوآں وی آپ
پھڑدے۔”
“کئی جواکاں نوں جوآں آلی دوائی تے دو تن کنگھیاں وی لیا
کے دتیاں نیں۔”
“لے ہور سن، گھرکنی آلے ماسٹر نے ٹوٹیاں دی فٹنگ وی آپ
کیتی اے۔”
“بئی، سارا سٹاف وڈے ماسٹر دی گل نی الٹوندا ۔”
ہن تاں سکول چ وڑدیاں سار ہی روح نشیا جاندی ہے۔

175

اٹھاراں

بھادوں دے مہینے نرمے دیے ٹینڈیاں دے، مکھن ورگے چٹے
فٹ بن گئے ۔ کیٹناشک تے ندینناشکاں دا اثر لے کے نرمے بندیاں
دے قد دے ہو گئے۔ نرمے دی چگائی لئی زمینداراں نے چگانیاں
دی بھال لئی دلتاں دے وہڑیاں چ گیڑے مارنے شروع کر دتے۔
چگانیاں دی گھاٹ تے کم دا زور ہون کارن زمیندار دو وار دی
چاہ دین لئی وی راضی ہو گئے سی۔ پاسلے پنڈاں دے کسان وی
چگانیاں لے کے جان لئی اپنیاں ٹرالیاں سورج اگن توں پہلاں ہی
لیا کھڑاؤندے ہن۔ کئی چگانیاں تاں سکول پڑھدے بچیاں نوں وی
اپنے نال لے جاندیاں ہن۔ کہندیاں “کم دا ٹیم اے، آہ چیچلے میچلے
کوئی چار پھٹیاں تاں پھڑنگے۔”
کئی چگانیاں تاں پکے طور تے ہی کتک تک اک زمیندار
دے کھیت ہی جچ گئیاں۔ لاجو نے وی پورے سیزن لئی گلاں نوں
ہاں کر دتی۔ کہندی “ادھے کلے دیاں چھٹیاں دین گے، بالن
ہوجوگا۔”
لاجو سویر ہندیاں ہی اگ بجھاؤ ینتر وانگ گھر دے کماں نوں
سمیٹدی ہوئی اپنیاں گوانڈھناں جیتو، گندو تے سیتو ہوراں نال داتی
کپڑا لپیٹ، جا رلدی ہے۔ جگتو نوں ہن اوہ ودھ گھٹ ہی ٹوکدی
ہے ۔اپنی قسمت دا ٹھیکرا اپنے کرماں تے ہی لیا پھوڑدی ہے

176
“میرے بھاگ ای کھوٹے سی، ساری عمر لانگھی دکھاں
تکھلیپھاں ‘ چ، پتہ نی چندرے نوں کد ٹھوکر لگو۔لوک دارو پیالے
شڈ کے ڈیرے جان لگپے۔ ایہدی واری پتہ نی کد آؤ ؟”
اک دن اوہ ساریاں حاکم دے ٹبی والے کھیت نرما چگدیاں سی۔
اچانک لاجو دی سجی ددھی چ درد ہون لگا۔ اوہ درد نال ولکن
لگی۔ جیتو آکھن لگی
“کوئی کھاہدے پیتے دا ہو جاندے۔ ٹھیک ہوجو، جنکے توں جا
کے گولیاں لے لیں۔”
شام نوں تھکی ہاری لاجو گھر پہنچی۔ آؤن سار منجے تے
پے گئی گئی۔ جگتو نوں آکھن لگی
“گولو دے باپو، مینوں دوائی بوٹی لیا کے دے۔ تکلیف بالھی
ہوئی جاندی اے۔ درد جا ہوئی جاندے، ددھیاں ‘ چ۔”
جگتو نے جنک توں دو گولیاں لیا کے لاجو نوں پھڑا دتیاں۔
“لے، آہ لے لے پانی نال۔ ٹھیک ہوجینگی۔”
لاجو نے پانی نال گولی لئی۔ اس نوں کجھ آرام جیہا مہسوس
ہویا۔

* * *

مناھ منھا درد ہر روز ہویا کرے۔ گھر دی قبیلداری چلاؤندی
لاجو کافی کمزور پے گئی۔ اسدی ساری زندگی ہی تاں بھج نٹھ چ
گزر گئی۔ ساری عمر عملی دا گول پنا کردی مر گئی۔ کتک ویلے
دی کہندی آ رہی سی پر کون سی، گھر چ اس دی سار لین والا ؟

177
جگتو نوں اپنا نشہ چاہیدا ہے تے نیکی دا سکھ وی شاید لاجو دے
نصیباں چ نہیں لکھیا۔
تن چارن مہینیاں چ ہی ددھی چ گنڈھ جہی بن گئی تے اس گنڈھ
توں ہی گولہ جیہا۔
ہن تاں اس توں منجے ‘ توں نہیں اٹھیا جاندا۔ اوہ وی سماں
سی، جد بھج بھج کم کردی ۔ تھاں سر لگدے کئی بندے اس نوں ‘
ورولی’ آکھدے ۔اوہ ورولے وانگ، کم کردی بھجی پھردی
رہندی۔
پنڈ چ کسے دے وی ویاہ شادی ہوندی تاں لاجو ضرور نظریں
پیندی۔ ویاہ توں پہلاں مٹی پھیردی، پوچا لاوندی، چلھے لپدی تے
ہور کنے ہی کم کردی، گھر نوں چمکا دیندی۔ ویاہ والے دن تاں
اس کول ہور وی کم ودھ جاندے۔ بھانڈے ٹینڈے کٹھے کرنے،
مانجنے تے پشواں دا گوہا سٹنا۔
پنڈ دے کئی سماج سیوی بندیاں نے ہمبھلا مار کے پیسے
اکٹھے کیتے۔ لاجو دے ٹیسٹ کروائے۔ ساری عمر گھٹا ڈھون
والی، عملی دا گولپنا کرن والی لاجو موت دے قریب آ گئی سی۔
اس نوں کینسر سی۔
ٹیسٹ دی رپورٹ ویکھ کے جسونت دے مونہوں نکلیا
“ویکھو، جے ودھی ہووے، مید تاں کوئی ہے نی۔”
ہن تاں لاجو منجے تے نڈھال پئی اے۔ پنڈ ‘ چوں سہچار
والے آ کے پتہ لے جاندے ہن۔
اوہ نیکی دی چنتا کردی رہندی ہے۔

178
“لے، میرے جیوندے جی، جے ویاہیا جاوے تا چنگی گل اے۔
میرے وی کلیجے ٹھنڈ پیجو۔ کوڑھی دے بھاگ ای ٹھنڈے نیں۔”
نیکی انتی ورھیاں دا ہو گیا۔ اجے تک کدھروں رشتے والی
ٹھاہ بھن نی بنی۔ لاجو نے بہت زور لایا، شریکے قبیلے والیاں
نوں۔ ہر کوئی گھر بار ویکھ کے نک بلھ کڈھدا۔ رہندی کھونہدی
کمی جگتو پوری کر دندا۔
ہر کوئی من چ سوچدا
“کڑی بھکھی مارنی اے ! ایہدے نالوں تاں کھوہ چ دھکہ دتا
ٹھیک اے۔”
لاجو نے تاں سکھے بھاؤ دے گھر بنگال توں آ کے وصی چینا
دا وی کئی وار منت ترلات کیتا
“کڑے چینا، میرے نیکی واسطے توں ایں لے آ بنگال ‘ چوں۔
تیرا مان تان کرداں گے۔ میرا نیک کیہڑا کم توں کھڑدے۔”
چینا اوہناں دے بیڑے نوں کتھے پار لاوے ! اوہ تاں آپ پھسی
بیٹھی اے۔ پچھمی بنگال چ اس دا پنڈ وردھمان اوہ کتھے اے !
سکھا بھاؤ اس نوں جان نی دیندا۔ کہندا
“پیسیاں دا رگ بھر کے دتی۔ جے کیرھاں واگی، پھیر نی
آؤندی۔”
لاجو کول تاں کھوٹا سکہ وی نہیں دین لئی۔
نیکی دی عمر جد سکول جان دی سی، گیان دے چار اکھر سکھن
دا جد وقت سی، جگتو نے گلاں دے پالی رلا دتا۔ سویر دی روٹی
کھا کے مال چھڈ لینا۔ کھیتاں وچ دلیپو جلاہی دے منڈے نال رل

179
کے مال چراؤنا۔ دوپہر دی روٹی نال لے جانی۔ سکھر دوپیہرے
پشو نیائیں والیاں ککراں ہیٹھ لیا بٹھاننے۔ پشو آرام نال چھاں ہیٹھ
بیٹھ جاندے تے گالا کری جاندے رہندے۔
پالی ککراں ہیٹھ پیل پلانگڑا جاں ڈنڈا ڈک کھیڈدے رہندے۔
نیکی جوان ہویا تاں جگتو نوں اسدا واہوا آسرا ہو گیا سی۔
دوویں پیو پت جٹاں دے کھیتاں چ ہلاں مگر پھردے رہندے تے
ماواں دھیاناں گھراں چ گوہا کوڑا کردیاں۔ نیکی توں وڈا سی
مندی۔ بے شک سارے اس نوں رب ہی آکھ کے بلاؤندے سی۔
کارن مندی سدھا سادہ تے بھولا بھالا سی۔پنڈ چ جس وی کسے
دے گھر کم چلدا ہوندا تاں مندی اس گھر جا کے کم کراؤن لگ
پیندا۔ بس، دو وقت دی روٹی اگلے دے گھر کھا چھڈدا۔ مندی جوان
ہو گیا سی پر کپڑا لیڑھا گھٹ ہی پاؤندا۔ گھوتر نے تن ڈھکن لئی
اس نوں دو کھدر دے کڑتے پجامے بنوا دتے سی۔ اجے اوہ
گیارویں سال چ لگیا ہی سی کہ پنڈ ‘ چوں کوئی، گھر بچے دی
لالسا لئی ٹونا ٹامن کرن لئی اس نوں ورغلا کے لے گیا۔ایہناں
گلاں نوں انی ورھے توں وی اتے ہو گئے پر مندی اجے تک
گھر نی آیا۔ لاجو بتھیرا روئی کرلائی۔ آنڈھناں گوانڈھناں نے وی
سمجھائی
“بس کر بھینے، رو رو کیوں دیدے گالے نیں۔ دیہہ نوں کوئی
روگ لگجو، پھیر ساری عمر پچھتائیں گی۔”
“پتہ نی بھائی، میرا مندی کتھے ہونا !”

180
گوانڈھناں دے سمجھاؤن تے اس دا من کجھ ہلکا ہو جاندا۔
میلی چنی مُونہہ تے پھیر کے اوہ ہنجو پونجھدی۔
جگتو نوں موجاں لگ گئیاں سی۔ ماواں دھیاں دی کمائی تے
نیکی دا سیر، جگتو دے گیجھے چ جاندا۔ اکی ہوئی لاجو نے کہہ
وی دتا
“جے تیرا ببر نی بھردا، سانوں وی ویچ دے۔”
جگتو مونہوں کجھ نہ بولدا۔ کؤلے لگیا چپ چاپ سندا رہندا۔
لاجو دی تکلیف اسو توں شروع ہوئی سی، کتک تے مگھر وی
لنگھ گئے۔ پوہ وی چڑھ گیا سی۔ پر دکھ ٹٹے چھتر وانگوں ودھدا
ہی جا رہیا سی۔
پوہ دا مہینہ کڑاکے دی ٹھنڈ، سنگھنی دھند تے کوہرے نے
سارے کم ہی پربھاوت کر دتے۔ لوک بند کمریاں چ ہی رجائیاں
دی نگھ ماندے۔ سنگھنی دھند سورج توں جت جاندی، سورج
تھوڑا جیہا دکھائی دیکے پھر لک جاندا۔ کھیت چ ڈیڈھ گٹھ ودھیاں
کنکاں نوں پانی لاؤندا نیکی ‘ ٹھروں ٹھروں’ کردا ۔ دند وجدے
تاں موٹے کھیس دی مٹکی جہی مار لینی۔ نکا موڑ کے کمبل جاں
کھیس دی بکل مار کے سویر توں دھکھدی دھونی تے ہتھ پیر
سیکدا۔

* * *

کڑھاکے دی ٹھنڈ وچ سرجن ہوراں لئی ہن بوڑھ دے تھڑھے
ہیٹھ آؤنا مشکل ہو گیا۔

181
تتر توں تاں پوہ دی ٹھنڈ سہاری نہ گئی۔ اوس نوں نمونیاں ہو
گیا۔ منجے ہیٹھ بٹھل چ اگ پا کے وی رکھی گئی، رجائی اتے
کمبل وی جوڑ جوڑ پائے پر تتر دا کانبا نہ ہٹیا۔ منڈیاں نوں کہندا
“بس، مینوں بنگالی دے لیجو، میں ٹلی ورگا ہوجونگا۔”
منڈیاں نے بوہا بنگالی ڈاکٹر دے وی داخل رکھیا پر بڈھے
سریر توں نمونیئے دی مار جھلی نہ گئی تے اوہ چل وسیا۔
تتر دے چارے منڈیاں نے رل کے باپو نوں وڈا کیتا۔
بھوگ والے دن کؤلے نال لگے بیٹھے سرجن ہوراں نوں بہت
دکھ ہویا۔
“جیوندے جی کسے نے پانی نی پچھیا، ہن کرتا وڈا۔” سرجن
تتر دے وڈے منڈے ول کوڑ کوڑ جھاکیا۔
“لائتا ویڑھے چ ٹینٹ، جیویں تتر دا ویاہ رکھیا ہووے۔”
وساکھے نوں ویڑھے چ لایا ٹینٹ اکا چنگا نہ لگا۔
“لوک کھا کے کھیر جلیبیاں، ڈھڈ تے ہتھ پھیری جاندے نے”
“نالے کھاندے نے، نالے نخرے کردے نے، اکھے جلیبیاں
ٹھنڈیاں نیں۔”
انتم ارداس چ شامل ہون لئی آئے لوک کھانے والیاں پلیٹاں نکو
نکو بھر بھر کھا رہے سی پر وساکھے ہوراں دے جلیبیاں جیویں
سنگھ وچ ہی اٹک گئیاں۔
“چل وساکھیا، فتح گڑھ چلیئے، منیرام ٹھیک ہوجو۔”
ٹینٹ دے کھونجے چ رکھی چاہ والی کیتلی ‘ چوں چاہ لیندیاں
سرجن بولیا۔

182
“فتح گڑھ کمیں، بائی ؟” وساکھے نوں پوہ دی ٹھنڈ نال زور دی
کانبا چھڑیا۔ اوہ چنگی طرحاں بول وی نہ سکیا۔
“چھوٹے ساہبجادیاں دا میلے، جگر دا ٹرک جاؤگا۔ چل درسن
میلہ کر آماں گے۔” وساکھا نیڑے پئی لال رنگ دی کرسی نوں
اگانھ کھچدا بیٹھ گیا۔
“ہاں بھائی، جگر تاں ٹرک آلاہو گیا۔ ہن تیرتھاں دی یاترا ٹرک
تے کرایا کرو۔”
کمبل دی مٹکڑی ماردا سوہناں وی وچ بول پیا۔ اوس نوں یاد
آیا، اجے کل ہی جگر نواں ٹرک لیایا۔ سارے پنڈ چ چرچہ چھڑ
گئی۔
“بئی، فتح گڑھ صاحب چھوٹے ساہبجادیاں دے میلے تے
جگر اپنے نویں ٹرک تے ، پنڈوں سواریاں مفت لے کے جاؤگا۔”
جگتو عملی ستھ چ کہندا “سالا، ٹرالی تے سواریاں ڈھودھاں
ڈھودھاں ٹرک لیایا۔ ہن تاں سارے پنڈ نوں بابیاں دے درسن کرا
کے ہٹو۔”

* * *

جگر نے پہلاں دی طرحاں گورو گھررو توں سوچناں کروا
دتی
“واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کیہ فتح،
بھائی جگر دا پریوار ٹرک لیایا۔ پرماتما اوہناں دی کمائی چ
برکت کرے۔ فتح گڑھ صاحب شہیدی جوڑ میلے تے جگر دا
منڈا چھندا، ٹرک لے کے جاؤ ۔ آؤن جان دا کوئی کرایہ نہیں۔ جس

183
ویر بھائی نے جانے، جا سکدے۔ واہگورو جی کا خالصہ،
واہگورو جی کیہ فتح۔”
نیکی دا وی جی کیتا، شہیدی جوڑ میلے تے جان لئی۔ منجے
تے پئی لاجو نوں آکھن لگا
“بے بے، میں تاں آپ جاؤں۔”
“چل کر آ پت، درشن میلہ۔ جمیں تیرا منیں رام مندے۔”
“میں دیگ وی کرا کے آؤں بے بے۔”
“چنگا بھائی، رب تیری عمر وڈی کرے۔”
لاجو نے لسڑو جیہا ہتھ نیکی دے موڈھے تے دھریا۔

* * *

بابے دی سوچنا کنیں پیندیاں ہی ہر گھر ‘ چوں کئی کئی جنے
جان لئی تیار ہو گئے۔ ٹرک نکو نکو بھر گیا۔ ودھی سنگت ویکھ
کے لکڑ دے پھٹے جوڑ کے دوہری چھت بناؤنی پئی۔ پھر وی
کجھ سواریاں چھڈنیاں پئیاں۔
ساری سنگت نے تن دن میلہ ویکھیا، دیوان سنے، سیوا کیتی،
سارے گرودواریاں دے درشن دیدار کیتے۔
تیجے دن ساری سنگت واپس آ گئی سی۔
چھندے نے سبھاوک ہی نیکی نال گل کیتی
“چھڈ کھہڑا سیر دا، میرے نال ٹرک تے چل۔”
“مناں، ایتھے کھیتاں چ دن رات پھردے آں، سپاں دیاں سریاں
مدھدے۔ ایہہ کم ودھیئ۔ ٹرک تے دور دور گھماں گے۔ ڈھابیاں

184
تے بھانت بھانت دیاں روٹیاں کھاماں گے۔” چھندے دی گل سن
کے نیکی نے ٹھنڈے دماغ نال سوچیا۔
“کویں سوچیں پے گیا ! دیساں پردیساں دی سیر کریں گا۔”
چھندے نے نیکی دی چپ توڑی تے اس دا موڈھا وی تھاپڑیا۔
“میں تیار آں بائی۔” نیکی نے ہاں چ سر ہلا دتا ۔
“گھریں وی پچھ لینداں۔”
“گھریں کیہدے توں پچھنے۔ ساری عمر ہوگی باپو دیاں جیباں
بھردیاں، بے بے نوں تاں کوئی ‘ تراج نی۔ اوہ نی کوئی ودھمی
گھٹمی کردی۔”
بس پھر کیہ ؟ سیر والا کم وچ وچالے ہی چھڈ دتا۔ بگھیلا تاں
بتھیرا پٹیا ۔
“سانوں ادھ وچالے ڈوبتا۔ تیرے باپو نے تاں کدے دھوکھا دتا
نی۔”
چھندا ہک تان کے کھڑ گیا ۔
“بگھیلیا، پیسے میں اوٹدیں۔”
چار پیسے جیہڑے بگھیل سونہ دے ودھے، نیکی نے چھندے
توں پھڑ کے اتار دتے ۔
اس دن توں چل سو چل۔ پنجاب توں اتر پردیش، بہار، بنگال،
آسام تے اودھروں پنجاب۔ نیکی تاں پکا کنڈکٹر بن گیا سی۔ سر
تے ڈبیاں والا موکا تے لک دوآلے چادرا۔ ہن تاں اوہ مچھاں وی
کنڈھیاں کرکے رکھن لگ پیا ۔ اوہ وی سماں سی، کھیتاں دے

185
کماں چ رجھے ہوئے نوں کئی کئی مہینے وال کٹاؤن دا سماں
نہیں سی ملدا۔
نیک چھندے نال ڈھابیاں تے بھانت بھانت دیاں روٹیاں کھاندا۔
جدوں کدے بنگال جاں آسام دا گیڑا لگدا تاں روٹی کھان نوں نہ
ملدی۔ چول کھا کے ڈنگ ٹپاؤنا پیندا۔
* * *

ویہہ دن بعد نیکی واپس پنڈ آیا تاں رمداسیاں دی دھرم شالہ چ
منڈیر ‘ کٹھی ہو گئی۔ سارے نیک دے دوالے اکٹھے ہو کے بہہ
گئے۔
گودھو نے سلفے دی چلم تن تن کے بھر لئی۔ واری سر سارے
سوٹے لاؤندے رہیے۔ پر دھیان ساریاں دا نیکی دیاں گلاں چ سی۔
نیکی نے وی مسالہ لا لا کے ساریاں نوں نہال کر دتا
“ماں دیو پتو، وڈے وڈے جنگلاں وچوں دی جد ٹرک لنگھدے
نے تاں لٹیرے گھیر لیندے نیں۔”
“سچیں ...... !” تارے نے سوٹا لاؤن توں بعد حیرانی نال سر
ہلایا۔
“پھیر بئی ملا !” میلو کانے نے لتاں نسالیاں۔
اسدی اک اکھ چ بج ہے۔ جد نیانا ہوندا سی، کھیڈدے جواکاں
توں اس دی اکھ چ لوہے دی مکھی وجی، تے اسدی سجی اکھ
چلی گئی سی۔ ہولی ہولی اس دا ناں میلو کانا ہی پک گیا۔ اوہ پنج
جماعتاں پڑھ کے ہی اوہ ہٹ گیا سی۔ ماسٹر دے ڈلا مار کے بھج
آیا، پھر ڈردا سکول ہی نہ وڑیا۔ پنج جماعتاں پڑھیا ہون کارن،

186
نیکی ہوراں چ اسدی ‘ انیاں چ کانا راجا’ والی گل ہے۔ بس اڈیاں
تے وکدیاں بھڑکیلیاں کتاباں اوہ بڑے چاء نال پڑھدا ہے تے
مسالہ لا لا ساریاں نوں سناؤندا ہے۔
“پھیر کیہ ؟ کئی کئی گڈیاں ‘ کٹھیاں چلدیاں نیں۔ تکڑے مالک
تاں ڈب چ پستول رکھدے نیں۔ پھیر مارو میرے سالے ڈاکواں نوں
بھجدیاں نوں راہ نی تھیاؤندا۔”
“میں سنئیں، اودھر زنانیاں سستیاں نے بیراں آنگو۔” گودھو نے
بلھاں تے جیبھ پھیردے نے کیہا۔
“آئے ....... ہائے ....، اوئے مینوں وی لیادے اک۔”
نیکی دا جواب جانے توں پہلاں ہی سودھاں دائی دا منڈا چڈیاں
چ ہتھ دے کے ترلو مچھی ہویا۔ اس دے اندروں دھڑدھڑی جہی
اٹھی۔ اوس نوں ویاہ دی کاہل پئی سی۔
“اوئے، سودھاں آلیا، پہلاں میری گلی تاں دن پے جاندے۔”
نیکی نوں تاں آپ اگے کوئی چانن دسدا نظر نہیں سی آؤندا۔
“نہ سچی .....! اودھر کنیاں کو سستیاں نے؟” تارے نے لمبی
چپ توڑی۔
“ادھر تاں اک اک کلومیٹر تے کوئی نہ کوئی بئیا رانی ہتھ
دے دندی اے۔”
“پھر ڈنگ لیا کنجر دیا اودھروں ای۔”
میلو نے اپنی سجی اکھ نوں ملدے نے رائے دتی۔
“ایتھے تاں آپاں نوں کون دؤ ڈولے، اودھروں ہی لؤنی پؤُ۔”
نیکی نے بھنگ نال رجے سادھ وانگ سر ہلایا۔

187
“اوئے بئی، آہ تیری کتاب ‘ چوں تاں سنا دے کوئی کہانی۔”
تارے نے میلو نوں کیہا۔ ‘ رات دی مستی’ ناں دی کتاب اوہ
اپنی کچھ چ لئی پھردا سی۔
“اج رات نوں پڑونگا، کل نوں ساریاں نوں سنآؤں گا۔ ایدے چ
تیمیاں وس چ کرن دے تاریخے نیں۔”
“پھیر تاں چھوٹیا ضرور سنائیں۔ کوئی اک ندی آپاں بی وس چ
کرلاں گے۔”
گودھو نوں وی اچوی لگی ہوئی سی۔
ساری منڈیر باراں وجے تک ادھر ادھر دیاں گلاں کردی رہی۔
لوک چاننی رات ہیٹھ گھوک ستے پئے سی۔ ٹکی رات نوں روٹی
دے ٹکڑے ورگا چن پہرہ دے رہیا سی۔ جدوں سڑک توں کسے
ٹریکٹر ٹرالیر جاں ہور سادھن نے لنگھنا تاں سڑکاں کنڈھے ستے
پئے کتیاں نے اک دم اٹھ کھڑوناں تے بھوکنا شروع کر دینا۔
“چلو بائی ....، سویرے ملانگے۔” نیکی دیاں اکھاں چ نیند
رڑک رہی سی۔ اسدے اٹھن سار ہی ساری منڈیر آپو اپنے ٹکانیاں
ول چل پئی۔

188

اُنی

ایس وار کیلیاں دا لدیا ٹرک لے کے چھندا تے نیک پنڈ پہنچے۔
ایتکی اوہ ڈیڈھ مہینے بعد واپس پرتے۔
‘ آہ کیہ !’
نیکی نوں ویکھ کے سارا پنڈ دنداں تھلے جیبھاں دبا کے
ویکھن لگا۔ لوکاں دے سریر ہی سن ہو گئے۔ نیکی دے ہتھ چ ہتھ
پائی اک ساڑھی والی عورت ٹرک توں اتری۔ ویڑھے دیاں
عورتاں گلاں کرن لگیاں
“نپتیاں دیؤ ! ایہہ تاں بنگالن لیایا۔”
“ایہہ تاں جگر کے چھندے دی کرامات اے۔” جنے مُونہہ انیاں
گلاں۔
“بئی اہنے تاں غار ‘ چوں گاں کڈھتی۔”
سارے پنڈ چ گل اڈ گئی۔
“نیکی مل دی تیمیں لیایا۔”
جگتو دے گھر ‘ کٹھ بجھ گیا جیویں اس دے گھر کورو دے
خزانے دی دس پئی ہووے۔
نیکی نوں تکدیاں سار ہی، منجے تے پئی لاجو دے مرجھائے
چہرے تے رونق پرت آئی سی
“چل آہ کم تاں پت توں بلانئیں سوہنا کیتا۔” اس نے بوہے تے
کھڑے نیکی تے بنگالن دا سر پلوسیا۔
“تسیں کھڑو پت، میں پانی تاں وار لاں۔”

189
اسدے سریر چ ہن ساہ ست نہیں سی رہیا، پھر وی اوہ گڑوی چ
پانی پا لیائی۔ میلو تھڑھے ‘ توں بوڑھ دے پتے توڑ لیایا۔
لاجو نے چاواں نال نونہہ پت دے سر توں پانی واریا۔ دو چار
آنڈھناں گوانڈھناں نے وی پانی وارن دی رسم پوری کیتی۔
“ہن میری جان سوکھی نکلجوگی، پت۔”
منجے تے بیٹھی لاجو وار وار نیکی نوں اسیساں دے رہی
سی۔
لوک جتھے جگتو تے لاجو نوں ودھائیاں دے رہے سی، اتھے
چھندے نوں وی ودھائیاں مل رہیاں سی۔
“پت تینوں ودھائیاں، چل ایہدا گھر وسدا کرتا۔”
“پھیر ڈنگ ہی لیایا نیک سیاں۔” میلو نے بلھاں تے جیبھ
پھیردے نے کیہا۔
میلو ہوراں نوں جیویں ہی خبر ملی، اکٹھے ہو کے پہنچ گئے ۔
“کنے دی لیایا اوئے ؟” تارے نے زردا بلھاں چ دھردے نے
پچھیا۔
“بائی، دکی نی لگی۔”
“جگت سیاں، منڈے نے واہوا ہمت ماری۔”
دلے نوں جتھے نیکی دے گھر وسن دی خوشی ہوئی، اتھے ہی
اپنے رنڈے ہون دا پچھتاوا وی ہویا۔
“پنڈ چ تاں کسے نے ہولا پھکیا نی۔ چل اپنی ہمت نال وسدیاں
چ ہو گیا۔” جگتو بولیا۔

190
دن ڈھلدے تک جگتو دے گھر لوکاں دا آؤن جان بنیا رہیا۔ ہر
کوئی بنگالن نوں ویکھن لئی کاہلا سی۔ سورج ڈھلن توں بعد تیویاں
دی بھیڑ کجھ گھٹ گئی سی۔ نصیراں سبھ کجھ ویکھ کے حیران
سی تے ڈری ہوئی وی۔ پگاں والے سردار ویکھ کے اوہ ہور وی
حیران سی۔
“آجا ہن، ساڈے بی پلے پا دے کچھ۔”
تارہ، میلو، گودھو ہوریں نیکی نوں کھچ کے باہر ول لے گئے۔
“سالیا، مُونہہ تاں مٹھا کرا دے۔” میلو نے نیکی نوں قراری
جہی گال وی کڈھی۔
“کوئی نہ بھراوو، آپاں پالٹی کراں گے۔”
“آجو اوئے، سکول چ چلدے آں، اوتھے گلاں کراں گے، نالے
نیکی دیاں سناں گے۔”
تارے نے ساریاں نوں صلاح دتی۔
“تھیائی چ نی چلدے ؟” نیک نے پچھیا۔
“نہ یر، اوتھے تاں ہن گیٹ نوں زندہ لا کے رکھدے نیں۔
پنچائت کہندی، آہ لادھڑو گند پاؤندے نیں۔ آپاں نوں ای کہندے
سی۔”
گودھو نے نیکی نوں ساری گل دس دتی۔
“چلو پھیر، سکول چلدے آں۔”
نیکی نے ہنگارا بھریا تاں سارے سکول نوں ہو ترے۔

* * *

191
اوہ نویں بنے کمرے دی اوٹ لے کے بیٹھ گئے۔ گودھو نے
تاں بیٹھن سار چلم بھرنی وی شروع کر دتی۔
“پھیر بنگالن کمے پٹی اوئے ؟”
میلو اٹ ہیٹھاں رکھ کے، بیٹھ گیا۔
“رپییا پنج جارھ لگیائی۔ چھندے نے گن کے اگلیاں دی تھیلی
تے دھر تے۔ نصیراں دا ہتھ میرے ہتھ چ پھڑا تا۔”
“اچھیا ! ساڈی نمیں بھابی دا ناں نصیریں۔”
سوٹا لا کے دھوآں پرانہہ چھڈدا تارہ بولیا۔
“نہ پھر، گل کمیں بنی بائی ؟”
سودھاں دائی دے منڈے نے پچھیا۔ اوہ نیکی دا پرانا آڑی اے۔
“موگے دا پنجابی ریندھے اودھر۔ اوہنے گل چلائی سی۔ اوہدا
کلکتے ڈھابے، نال آا کتے بلے بی کردے۔”
گودھو نے چلم دا سوٹا لا کے، چلم نیکی موہرے کر دتی۔
“لے بائی۔”
“نہ بئی گودھو۔ چلم دی بھل نی ہن اٹھدی۔ ہن تاں کالی ناگنی
حلق تھانیں ٹپائی دی اے۔” نییکی نے سوٹا لاؤن توں صاف نہ کر
دتی سی۔
گلاں کردیاں شام ہو گئی۔ سلفے دے سوٹے لا کے گودھو
ہوراں تاں اپنی بھل پوری کر لئی سی۔
* * *

192
سویر ہون تے سارا ٹبر جاگ پیا۔ جگتو تاں بابے دے بولدیاں
سار ہی باہر چلا گیا۔ نیکی نے آپ ہی اٹھ کے چاہ بنائی، باٹیاں چ
پا کے، منجے تے بیٹھیاں لاجو تے نصیراں نوں پھڑا دتی۔
“نصیراں، اگے توں ماں نوں چاہ، توں بنا کے دینی اے۔”
“ہوں “ اوس نے ہنگارا بھریا۔ چاہ پیندی نصیراں، نیکی دی گل
سمجھ گئی۔
“ہور بے بے، ہن تاں ٹھیک ایں ؟”
چاہ دا گلاس لے کے نیکی وی ماں والے منجے تے بیٹھ گیا۔
“ٹھیک آں پت، تھونوں دیکھ کے۔ اوں ہن میتھوں جادے تریا
پھریا نی جاندا۔”
“دوائی کتھوں لیاندی اے، بے بے ؟”
“دوائی تاں نیکو پتا، جسونت ہوریں دوا لیائے سی۔ ایدھروں
.... جے روئے دا کیہ ناں اے ... ہاں سچ ... بیکانیر ۔”
“جسونت بی ودھیا بندے، بے بے۔ بگھیلا اونئی ماڑا کہندے
اوہنوں۔”
“آپاں تاں پت، اوہنے بچا تے رب ورگے بندے نیں۔ میں تاں
ساری عمر نی اوہدا گن بھلدی پت۔”
“پرماتما اوہدے بچڑے جیوندے رکھے۔” پھر لاجو نے دوویں
ہتھ اپر ول کر کے جسونت لئی دعاواں منگیاں۔ کول بیٹھی
نصیراں دے ایہہ گلاں سمجھ نہیں سی آ رہیاں۔
“دوائی دا نانگا نہ پایا کر، ٹیم سر لے لیا کر۔”

193
“کی کراں پت ! مینوں تاں گولیاں دیکھ کے الٹی اون آلی ہو
جاندی اے۔”
“حونصلہ رکھ بے بے، ٹھیک ہوجیں گی۔ میں سرہند دیگ تاں
کرا کے آیا سی۔”
“ایہہ تاں دوئی بماری، کئیاں نوں چمبڑگی، پت۔ بانگرو نوں،
چھندو کھالسنی نوں تے ہور بی کئیاں نوں۔”
“سبھ دا بھلا ہوؤُ، بے بے۔”
* * *

سچ مچ ہی پِیراں والی چ کینسر دی بیماری نے اپنیاں جڑھاں لا
لئیاں ۔ ایس بھیانک تے جانلیوا بیماری دی مار جھلدے کئی مریض
منجے چ پئے ہن۔ پنڈ چ عورتاں سر جوڑ جوڑ گلاں کردیاں ہن
“نیں بھینے ! تیلو نائی دے گھروں باگروں نوں تاں دوجی
بماری اے۔”
“کلی بانگروں کیہ ! اپنی لاجو، روپ دی ماں بسنتی تے را
سکھاں دے مندی دی بہو چھندو تے نرنجن خالصے نوں وی
دوجے۔ اں.... ہوں.... اوں.... بس دیکھیاں نی جاندیاں۔” دسن والی
نے مُونہہ چ چنی تھن لئی۔ جیویں اوس نوں الٹی آؤندی ہووے۔
“لاجو دا تاں کہندے پھس گیا۔”
“ہوں ! خون دیاں الٹیاں وی لگ گیاں۔”
“کہندے، دو چار دن ای کٹو۔”
“ایہدا تاں کہندے بھائی لاج وی بیکانیر اے۔”

194
“اینی دور غریب غربہ کتھے وگجو بھائی۔ سر دکھدے دی
گولی تاں لئی نیں جاندی۔”
ہن تاں ایس بیماری دیاں گلاں دا سلسلہ نرنتر چلدا ہی رہندا ہے۔
جسونت نے اپنی جان پچھان والے پترکار نوں سدا دتا
“جتندر صاحب، اک وار ساڈے پنڈ چ آ کے تاں ویکھو۔”
“کی گل جسونت جی، سکھ تاں ہے۔”
“کوئی پین والے پانی دی سہولت نی۔ مریض منجیاں چ پئے،
بناں علاج توں تڑپھ رہے نیں۔ سرکاراں نی ساڈی بانہہ پھڑدیاں۔”
جسونت دے سدے تے پترکاراں دی ٹیم پنڈ آئی۔ گھر گھر جا
کے کینسر پیڑت مریضاں دی خبرسار لئی۔
سارا پنڈ ‘ کٹھا ہو گیا۔ خبر فیل گئی ۔
“پنڈ چ دھوتنیاں والے آئے نیں۔”
جسونت پترکاراں دی ٹیم دی اگوائی کر رہیا سی۔
“تسی حال تاں ویکھو، جتندر جی، ایہناں لوکاں دا۔”
“ہوں .....، بہت ماڑی جون ہنڈھا رہے نیں۔” جتندر پترکار اپنی
روزانہ ڈائری چ ساری جانکاری درج کردا بولیا۔
“کوئی خبر بنا سوار کے لاؤ کہ پرشاشن دیاں اکھاں کھل جان۔”
“جسونت جی، آپاں کسر نی چھڈدے۔ باقی رہی، سرکار دی
گل۔”
“چلو، غریباں نوں کوئی مداد ملجے جی۔”
جگتو نے پترکار دے نیڑے ہوندیاں، ہتھ جوڑ کے بینتی کیتی۔
اس دیاں اکھاں چ بے بسی تے چہرے تے آس دی کرن سی۔

195
اگلے دن کئی اخباراں چ پوری وڈی خبر چھپی “پنڈ پِیراں
والی کینسر دی مار ہیٹھ مریضاں دی گنتی ودھ کے دس ہوئی
سرکار توں معاوضے دی منگ۔”
کینسر پیڑت پریواراں دے من چ آس دی کرن جاگی
“چلو ........، ہن تاں سرکار مداد ضرور کرو۔”
پر خبر، صرف اخباری خبر بن کے رہِ گئی۔
* * *
نیکی نے ایس وار چھندے نوں جان لئی جواب دے دتا
“بائی، بے بے واہوا کنڈم لگدی اے۔ اک گیڑے واسطے کوئی
ہور پربندھ کرلے۔”
“توں چاچی نوں سمال، اپنا تاں رنڈی رونا چلدا ای رہو۔”
چھندے نے نیکی دی پٹھ تھاپڑ کے اس نوں بے فکر کر دتا۔
نیکی ہن گھر سی، ماں دی دیکھ بھال لئی۔
“تائے جسونت نوں پچھ کے آ، بی بنو کچھ ؟ خبراں تاں لگیاں
سی۔”
نیکی نے جگتو نوں جسونت کول جان دی صلاح دتی۔
“ہوں ہوں ، میں پش کے اؤنے۔”
جگتو جسونت دے گھر گیا تاں اگوں ہردیپ ملی۔ اوہ کہن لگی
“اوہ تاں شہر گئے نے، چاچا حویلی چ اے، اوہنوں پچھ لے۔”
ہردیپ دے کہن تے جگتو حویلی ول چل پیا۔ گھوتر پھوڑھے
نال گوہا کھچ کے ہٹیا سی۔
“بنوں چاچا سیاں، کش ؟”

196
“غریباں دیاں ہوکاں کون سندے، جگتیا۔” گھوتر بولیا۔
“ایہہ وی میرےسوہرے ووٹاں ویلھے ای آؤندے نیں۔”
“ادوں تاں عملیا، تیرے نال وی پگ وٹاؤن نوں پھردے ہوندے
اے۔”
“ہوں، آہ گل تاں تیری سولاں آنے سچی آ۔”
آکھدا ‘ ہویا جگتو گوڈیاں تے ہتھ رکھدا تکلیف چ بولیا۔
“آتھنے آؤں بائی۔”
“ہوں، آتھنے ہی آئیں، جسونت تاں بوہا گیئے، اوہی دسو، کیہ
گل بات اے ؟”

197

وِیہہ

جگتو ڈھلا جیہا مُونہہ لمکائی گھر پہنچ گیا۔
لاجو اجے وی منجے تے کھیس لئی پئی سی۔ جگتو نے
نیڑے ہو کے ویکھیا، اسدے پیر سجے پئے سی، ڈھڈ توپ ورگا
ہو گیا، سر دے وال سارے جھڑے پئے سی، کن دیاں پیپڑیاں
مڑیاں گئیاں۔ جگتو نے اسدے موڈھے نوں ہلونیاں۔
“کمیں ایں لاجو، ٹھیک ایں ؟”
اوہ پاسہ پرت کے جگتو ول جھاکی، بولی کجھ وی نہ۔ شاید
اسدا بولن دا من نہیں سی۔ اوس نے صرف سر ہلایا، جس توں
جگتو اسدی ‘ ٹھیک آں’ نوں سمجھ گیا۔
“دلیہ بنادے بھائی، کوئی دو چمچے کھالوگی۔”
جگتو نے چلھے کول پھردی گولو نوں آکھیاں تاں اوہ دلیہ
بناؤن چ رجھ گئی۔ اوہ اج دوپیہرے ہی آئی سی، اپنی ماں دا پتہ
لین۔
پاتِھیاں دی اگ تے دلیہ چھیتی ہی بن گیا۔ گولو نے دلیہ ٹھنڈا
کرکے لاجو دے سرہانے رکھ دتا تے اپنے جوگی روٹی دا آٹا
گنھن لگ پئی۔ جگتو نے لاجو نوں بانہوں پھڑ کے بٹھا دتا تے
دلیئے والی باٹی اوس نوں پھڑا دتی۔ مساں ہی اسدے اندر دو
چمچے گئے۔
جگتو نوں پتہ نہیں کیوں، اج لاجو دا موہ آ رہیا سی۔ اج لاجو
دی پیڑ اس توں سہاری نہیں سی جا رہی۔

198

“چل، رام کرلے بے بے۔”
نیکی نے دلیئے والی باٹی، اس توں پھڑ کے ہیٹھاں رکھ دتی،
اوس نوں آسرا دے کے پہلاں دی طرحاں لٹا دتی۔
شام ڈھل گئی سی۔ سورج وی ڈب گیا۔ اج سارا دن اگ ورھدی
رہی۔ اچانک پچھوں ول دی ہنیری ریتا چک لیائی، جس نال سارے
واتاورن وچ کھکھ چڑھ گئی۔ تیز ہنیری رکھاں دے سکے پتیاں
نوں ہونجھ کے دور تک لے گئی۔ اکاش چ اڈدے پالیتھین پنچھیاں
دا بھلیکھا پا رہے سی۔
ہنیری رک گئی۔
پیاسی دھرتی نے مُونہہ ٹڈ لیا۔ اکدم موٹی کنی دا مینہہ پین لگا،
جس نال دھرتی ‘ چوں بھڑداء مارن لگی۔
نیکی تے نصیراں نے چک کے، لاجو دا منجا اندر کر دتا۔
گولو نے دوائی والا لفافہ چک کے ماں دے سرہانے رکھ دتا تے
اس دے نال ہی بیٹھ گئی۔ جگتو تے نیکی نے روٹی کھا لئی سی۔
نصیراں بھانڈا ٹینڈا اکٹھا کرن لگی۔
گولو اجے وی ماں دا سر گھٹ رہی سی۔ لاجو تاں موک ستی
پئی سی۔ گولو نے بلا کے وی ویکھی
“بے بے.. نی بے بے..، کیہ گل بولدی نی، ٹھیک ایں ؟”
لاجو نے کوئی جواب نہ دتا۔ اوس نے پھر ہلا کے ویکھی، پر
کوئی ہل جل نہ ہوئی۔ اوہ تاں نڈھال پئی سی۔ سریر مٹی بن گیا
سی۔ پنکھیرو سنسار روپی پنجرے چوں آزاد ہو گیا سی۔
گولو نے جگتو تے نیکی ہوراں نوں آواز ماری

199

“دیکھیو، بے بے نوں کیہ ہو گیا ؟ بولدی ای نی۔”
جگتو نے لاجو نوں گھوتھلیا۔ اوس نوں تکدیاں ہی جگتو دے
بلھ سک گئے، اکھاں دے چھپر ہیٹھاں ڈگ پئے۔ اوس نے کھیس
اپر ول کھچ کے اسدا مُونہہ ڈھک دتا۔
“بھائی گولو، تیری ماں تاں پوری ہوگی........”
آکھدیاں ہی جگتو دی بھب نکل گئی، اکھاں چوں ہنجھو ڈلھک
پئے۔ متھے تے ہتھ ماردا اوہ پرانہہ جا بیٹھا۔
“ہے ...بے بے....اسیں اجڑ گے۔”
نیکی کنا ہی چر، روندا پٹدا منجے دی باہی نال چمبڑیا رہیا۔ اج
لاجو بولی نہیں سی۔
گولو نے پٹنا شروع کر دتا۔ اسدے مگر ہی نصیراں وی لگ
گئی۔ اسدا من وی ولوندھریا گیا سی۔
ویڑھے ‘ چوں آؤندیاں کرنامئی چیکاں نے چپ توڑی۔ آنڈھی
گوانڈھی اکٹھے ہو گئے۔
“چل وصی بھائی۔” سویلھا رون کرلاؤن دی آواز سن کے آ گیا۔
“ہوں، اج خاصی ڈھلی سی، نہ ہی چج نال بولی۔”
جگتو نے گھگی آواز چ جواب دتا۔
“کھاہدا پیتا وی نی کچھ۔” نک ‘ چوں پانی پونجھدا نیکی بولیا۔
رونا دھونا سن کے، جس نوں پتہ لگیا، سبھ آؤندے گئے۔
“چپ کرو.....بھائی۔ کمل کیوں کٹئ۔ اوہدی آ لگی وچاری دی۔”
پورن نے وین پاؤندیاں عورتاں نوں دلاسہ دیندیاں چپ رہن
دی صلاح دتی۔

200
“گھروں پلڑ چک لیا سوہلیاں۔ سارے بیٹھ جان گے۔” پھر اس
نے سوہلے نوں گھروں وڈا پلڑ لین بھیج دتا۔
ویڑھے ستھر وچھ گیا سی۔ آنڈھ گوانڈھ والیاں نے ساری رات
جاگدیاں کٹی۔
دن چڑھدے تک ساریاں رشتے داریاں چ سنیہے گھل دتے
گئے۔ پنڈ’ چوں مُونہہ متھے لگدا ہر کوئی دکھ دی گھڑی چ
شریک ہویا۔
“جسونت سیاں، کوئی ماوجا مووجا ملو ؟” ستھر تے بیٹھے
سوہلے نے جسونت سنگھ توں پچھیا۔
“کوسش کرکے ویکھلاں گے، جے چار آنے ملدے ہوئے۔”
“اپنے پنڈ چ ای اینے کیس کیوں نے ؟” پورن نے جسونت توں
ایس بیماری دے کارن جاننا چاہیا۔
“ایہہ کلا اپنے پنڈ دا دکھ نی۔ ساری مالوا پٹی ایس بماری دی
لپیٹ چ اے۔ پانی سارا یورینیم والے۔”
“کوئی ہور کارن وی اے جی ؟” سوہلے نے پرنا ٹھیک کردیاں
اکھاں پھرکائیاں۔
ستھر تے بیٹھے سوگی جسونت دیاں گلاں دھیان نال سنن
لگے۔ لاجو بارے گھٹ تے ایس بیماری بارے چرچہ ودھ ہو رہی
سی۔
“گرمکھو، سبھ کاسے دے اسیں دوشی آں۔ اپنے پیراں تے آپ
کہاڑا مار رہے آں۔”
“اوہ کویں ؟” پورن جسونت دی گل سن کے تربھک پیا۔

201
“ہور ! کنکاں تے جھونیا چ دو دو، تن تن گٹے کھاداں دے پائی
جانے آں۔ کہندے جھاڑ ودھ گیا۔ پچھن والا ہووے، کملیو ! جھاڑ
تاں ودھ گیا تے آہ جیہڑی کنک تے چولاں چ زہر بھرگی۔”
“پشو ڈنگراں دا دودھ وی زہریلہ ہو گیا۔” پورن بولیا۔
“ہاں سرپنچا، پٹھے وی کیہڑا ریہاں سپریہاں بناں ہوندے نیں۔
پشو تاں آپ زیرھ کھاندے نے ۔”
“میرے پت دا، پھلاں سبجیاں چ وی پہلاں والا سواد نی رہیا۔”
کافی چر توں چپ بیٹھا گھوتر بولیا۔
“آپاں تاں بھائی نرا زہر کھائی جانے آں۔ سریر اینا زہر کتھے
ہضم کرو !” جسونت بولیا۔
“لے ویکھ لے جسونتیا ! جیہڑے کدے دشمن توں نی ہارے،
اوہ وی ایس بیماری موہرے ہتھیار ڈیگ گئے۔” پورن نے نرنجن
خالصے دی گل چھیڑی۔ اوہ وی پچھلے ہفتے کینسر نال سنگھرش
کردیاں ایس سنسار توں فانی ہو گیا۔
“اوہدیاں اوہ جانے۔” گھوتر نے نیلے اسمان ول انگلی کیتی۔
باراں وجے تک دور نیڑے دے سارے رشتے دار پہنچ گئے۔
“چلو بئی نیک سیاں ! دؤ ارتھی نوں موڈھا۔”
موہرلے بندیاں ‘ چوں کوئی بولیا۔ شاید دُلا سی۔
ارتھی گھر ‘ چوں اٹھدیاں ہی لاجو گھر نوں سنا کر گئی۔

اِکی

202
بھوگ والے دن رشتے دار تے شریکے قبیلے والے جڑ گئے۔
سوگ مئی آوازاں تے افسوس مئی گلاں دے چلدیاں اک وجے
بھوگ پے گیا۔ بھوگ سمیں اکٹھ زیادہ نہیں سی۔
چوناں دے رنگ چ رنگے لوک شاید لاجو دے بھوگ والا دن
وی بھل گئے۔ اخبار دیاں سرخیاں تے ٹی. وی. چینلاں نے
پنچائتی چون دنگل بھکھا دتا سی۔
سارا پنڈ ہی پنچائتی چوناں ول الر گیا۔ لوک اگاؤں انومان لگے
“ایتکی دیکھو بئی، پِیراں والی دا سرپنچ کیہڑا بنوں ؟”
“پھردے تاں کئی نے، ہتھاں تے تھکی۔”
“لیہ پاڑاں دا ٹیٹو وی کہندھے، پھنگھ جے ماری جاندے۔ اوہ
تاں گھر گھر پھرن بی لاگیا۔”
“بگھیل نے تھاپی دتی اے، اوہنوں تاں۔”
“نترو تاں کوئی وڑیمیں کھانی۔”
آخر پنچائتی چوناں دا اعلان ہو گیا۔ پنڈ چ دو دھراں مکھ روپ
چ ابھر آئیاں اک دھر بگھیل سنگھ دی تے دوجی جسونت دی۔
آدھونک ڈھنگ دی کھیتی کرکے پنڈ دے کساناں نے کافی پیسہ
کما لیا۔ اوہ جسونت دے گن گاؤندے نہیں تھکدے
“جسونت نے بچا تے ۔ کلے چوں تیہہ ہزار دی تاں سبزی ہی
ویچتی۔”
سکول دی کمیٹی نال جڑے ممبر وی جسونت دا پربھاو قبولن
لگ پئے۔ اوہ آپس چ گلاں کردے ہن۔ “بئی، سکول دی تاں نہار

203
بدلگی۔ جے آپاں بگھیلے نوں چیئرمین بنا دندے، اوہ تاں سکول
دیاں اٹاں وی کھا جاندا۔”
“لے بولے ہو گئے تسیں ! اوہنے تاں کملیو، پیو دی زمین نی
چھڈی۔”
کمیٹی ممبراں نے جسونت نوں ہک تھاپڑ کے کہہ وی دتا
“بائی، اسیں تیرے نال آں۔ آپاں رل مل پنڈ دا مُونہہ متھا
سماریئے۔”
بگھیل وی پچھلے پنج چھیج مہینیاں توں اپنی دھر نوں مضبوط
کرن تے لگیا ہویا سی۔
نوٹیفکیشن جاری ہندیاں ہی پنڈ چ چون دنگل بھکھ گیا۔ سانجھی
تھاں تے سارے پنڈ دا اکٹھ وی ہویا۔ جسونت دی دھر نے
بتھیرے یتن کیتے، سروسمتی ہو جاوے۔ بھائی چارا وی بنیا رہے
گا تے کوئی چنگا ویکتی چن کے پنڈ دا وکاس وی ہو جاویگا۔
بھرے اکٹھ چوں دس جنے کھڑے ہو گئے۔ ہر کوئی آکھن لگا
“سرپنچی میری جھولی پاؤ۔”
بگھیلا کہندا “ٹیٹو تے سروسمتی کردو۔ میں سہمت آں۔”
پر رمداسیاں دا پورن کہندا
“ٹیٹو دا لانا تاں لیہپاڑ اے۔ایہہ تاں سارے پنڈ توں الٹ چلدے
نیں۔ اسیں نی ٹیٹو تے سہمت۔”
گھوتر نے لوکاں نوں بتھیرا سمجھایا
“کیوں کمل ماردے اوں۔ وہڑیاں چوں دو دو بندے لے کے
کمیٹی بنالو۔کمیٹی جو فیصلہ کرو، سارے منان گے۔”

204

ٹیٹو دے گھوتر دی ایہہ گل ہضم نہ ہوئی۔ کہندا
“میں چھ مہینیاں دا محنت کریں جانے۔تسیں مینوں سرپنچ بناؤ۔”
سروسمتی والی گل کسے طرحاں سرے نہ چڑی۔
ٹیٹو بگھیل نوں لے کے ایم. ایل. اے. کول جا پہنچیا۔ بگھیل جا
کے کہندا
“تسیں اپنی پارٹی دے ورکراں نوں کہو بئی ٹیٹو تے سروسمتی
کراؤن۔”
ٹیٹو وی ہلکا ودھائک نوں کہندا
“تسیں مینوں سرپنچی دوا سکدے او جی ۔”
“ہور کیہڑا اچھک اے، سرپنچی لئی ؟”
ایم. ایل. اے. نے بگھیل توں پچھیا۔
“حاکم اے جی، گلاں دا۔ جسونت ہوراں نے کھڑا کیتائے۔”
“جسونت اوہی، جیہڑا قدرتی کھیتی دا راگ الاپدے۔”
“ہاں جی.. ہاں جی، اوہی اے ساماں۔”
ٹیٹو نے ترتو پھرتی جواب دتا۔
“بگھیلیا، تسیں اپنی تیاری کرو، لامانگے کوئی صاب کتاب۔”
ہلکا ودھائک نے بگھیل نال نظر ملا کے گجھا بھیت سانجھا کیتا۔
بگھیل ہوریں اٹھ کے جان لگے تاں ہلکا ودھائک نے اپنی
سیاست دا اک ہور پتہ کھیڈیا۔
“بگھیل سہاں، سرپنچ میں نیں بناؤنا۔ سرپنچ بناؤنے بھائی
چارے والیاں نیں۔ پنڈ چ بھائی چارا وی بنا کے رکھو۔”
“ہاں جی.. ہاں جی، بھائی چارا تاں پہلاں اے جی۔”

205
آکھدے ہوئے دوویں وڈا گیٹ لنگھ کے پنڈ ول ہو تریے۔
جد سروسمتی نہ ہوئی تاں بگھیل نے ٹیٹو دے سرپنچی لئی
کاغذ بھرا دتے۔
جسونت دی دھر اوس نوں کہن لگی
“سرپنچی تینوں دے دنے آں۔ تیرے توں ودھ یوگ، ہور
کیہڑے، پنڈ چ ؟”
پر جسونت کہندا “ساڈے گھر تاں اک وار سرپنچی آ گئی۔ وار
وار وی چنگا نی لگدا۔ ایس وار گلاں دے حاکم نوں بنا دیندے آں۔”
لمی چوڑی بحث توں بعد حاکم گل تے سہمتی بن گئی۔ وچوں
کئی کہندے
“چلو سیانا بندے۔ ایماندار اے تے ساریاں دا بھلا سوچدے۔”
کاغذ بھرن گئے تاں جسونت نے حاکم نوں چیتاونی دتی
“کاغذاں چ گھاٹ نہ رہجے۔ وکیل توں چنگی طرحاں چیک
کرواواں گے۔”
جسونت دی صلاح تے سارے دستاویز وکیل توں چنگی
طرحاں چیک کروا کے کاغذ بھرے گئے۔
چار دناں بعد چون نشان مل گئے۔ پنڈ دی راجنیتی ہن ہور وی
بھکھ گئی سی۔ کھیتاں کھلیاناں، ستھ، بس اڈا، سانجھیاں تھاواں سبھ
کتے ووٹاں دی ہی گل ہوندی۔سارا پنڈ رنگ برنگے بینراں اتے
پوسٹراں نال بھر گیا۔
موجودہ پنچائت نے ٹیٹو نوں سمرتھن دے دتا۔ ہلکا ودھائک نے
وی سموہ پنچائت تے دباء پایا۔ دوجا کارن، سرپنچ نے ممبراں

206
نال رل کے وڈے پدھر تے گھپلے کیتے۔ پنچائتی زمین تے
چھپڑ دا ٹھیکہ، درکھتاں دی بولی دا پیسہ ساری پنچائت رل کے
ہضم کر گئی سی۔ پنڈ دیاں گلیاں اجے تک کچیاں ہن۔ تھوڑھا جیہا
مینہہ پین تے وی گلیاں چ چکڑ ہو جاندا ہے۔ پنچائت سیکٹری
نال رل کے سرپنچ جائلی حاضریاں لا کے نریگا دی راشی وی
ہڑپ گیا۔
سرپنچ تے پنچاں نے بیٹھ کے وچار کیتا
“جے حاکم گل جتدے تاں اڑ کے صاب کتاب لؤ۔ ایم. ایل. اے.
وی چھتر مارو۔ ٹیٹو دی سپوٹ دا پھیئدے۔”
شرابیاں دے وی دن پھر گئے۔ شام نوں پیاکڑ ٹیٹو دے گھر آ
پہنچدے۔ شراب دا لنگر شروع ہو گیا سی۔ پیاکڑ شراب دے نال نال
بھجیا تے سلاد وی بھالدے۔ اک اک بوتل شراب دی وی ہر پیاکڑ
دے گھر بھیجی جاندی۔ پیاکڑاں نوں موجاں لگ گئیاں۔ اوہناں دی
تاں پراہنیاں وانگ سیوا ہون لگی۔ کئی تاں لوئی پاٹدی نال ہی ٹیٹو
دے گھر آ پہنچدے ہن۔ بوتل دی منگ وی کردے نے تے اپنی
تسلی وی پرگٹاؤندے نیں۔
“بائی مورھ سینکل تے ای لاؤں۔ چاہے اپنے ہتھ نال پھڑ کے
پوالیں۔”
حاکم دے سمرتھکاں نے وی حاکم نال رائے کیتی
“بائی، آپاں کمے کریئے ، شراب دا ؟”
حاکم نے سپشٹ شبداں چ کہہ دتا سی
“میں ہردا ہر جاواں، سراب دی تپ نی چلاؤندا۔”

207
“شراب دی گھٹ نیں دینی کسے نوں۔ ٹھنڈے چلا دیو۔ نالے
کڑیاں بڑھیاں تے جواک وی جھاک کردے نیں۔ اوہ وی پی لین
گے۔” جسونت وی حاکم نال سہمت ہو گیا۔
شام نوں حاکم دے گھر بیٹھے سمرتھک ووٹر سوچیاں لے
کے، ووٹاں دا جوڑ توڑ لاؤن لگے۔ گپت راجنیتی گھڑی جا رہی
سی۔ حاکم جسونت توں پچھن لگا
“پریمیاں دی کیہ سنبھاونا اے ؟”
“پریمیاں دیاں ووٹاں تاں آپاں نوں پین گیاں۔ جگنے ہوراں دی
آپاں بتھیری مداد کیتی اے۔ اوہنوں جا کے ملدے آں۔”
“ہنے چلیئے پھیر ؟” حاکم بے چین سی۔اسدی بے چینی نوں
بھانپدیاں، جسونت نے رات دے ہنیرے ‘ چ، حاکم نوں نال لے کے
آسا پاسہ ویکھ جگنے دا دروازہ جا کھڑکایا۔
“آجو بائی، اندر آجو۔” بوہے تے جسونت ہوراں نوں کھڑے
ویکھ جگنے نے اوہناں نوں اندر بلا لیا۔
“بیٹھو۔” آکھ اوہ پانی لین چلا گیا۔
“ہن دسو۔”
پانی دے کے اوہ آپ وی اوہناں دے ساہمنے والے منجے تے
بیٹھ گیا۔
“ووٹاں دا کویں کرنی، جگنیاں ؟” جسونت نے پچھیا۔
“میں بھنگیداس نال ریء کروں گا۔ نالے ہک ٹھوک کے کہوں
گا، بئی جسونت ہوراں نے ساڈی بہت مداد کیتی سی۔” جگنا گل چ
پائے لوکٹ نوں ٹھیک کردا بولیا۔

208

“کدوں دسینگا ؟” حاکم بولیا۔
“دو کو دناں تک۔”
“پرسوں نوں آمانگے، تیرے کول۔” آکھ جسونت ہوریں جگنے
دا ٹین والا گیٹ لنگھ کے رات دے ہنیرے چ الوپ ہو گئے۔
اگلے دن جگنے نے بھنگیداس نال گل کیتی۔ بھنگی داس نے
اگے ساری سنگت نال وچار وٹاندرا کیتا تاں سارے حاکم دے ناں
تے سہمت ہو گئے۔ جگنے دے گھر رکھی سپیشل نام چرچہ چ
اوہناں دی کمیٹی نے فیصلہ لیا
“ووٹ اوہنوں پاؤنی اے، جو نشہ مکت اے تے نشیاں دا ورودھ
کردے۔”
بگھیل نے حاکم نوں ہک تان کے کیہا
“میں وی پیو دا پت نی، جے توں جت گیا۔ موت نال داڑھی
مناؤنی منجور۔”
اس نے اندر کھاتے بلیکیے تے عملی بلا لئے۔ اوہناں نوں کہندا
“جے حاکم جت گیا، ایہناں نے پنڈ چ کوئی ٹھیکہ نی رہن دینا۔
مترو پھیر نی فیم بھکی ملنی۔ سچیا، پھیر تاں دھندا ٹھپ ہوجو۔”
پنڈ دے عملی، پیاکڑ، بلیکیے شریام ٹیٹو دے حق چ نطر آئے۔
ستھ چ بیٹھے وساکھے ہوریں وی ہن تاں ووٹاں دیاں ہی گلاں
کردے نے
“وساکھیا ٹیٹو جتو۔” سرجن بولدے۔
“تینوں بڑا پتے۔ ٹیٹو دی تاں بگھیلا پھٹی پوچو۔ بگھیلے کرکے
نی ووٹ پیندی۔” وساکھا ڈونگھی راجنیتی توں پردہ چکدا ہے۔

209
“سنیٔے، ہزار ہزار چ ووٹ وکی جاندی اے۔” سرجن بولیا۔
“گڑدی توں میرا دوہتا آیا سی۔ کہندا، نانا ساڈے تاں پنج ووٹاں
مگر فرج دیئی جاندے نیں۔”
“توں دور کیوں جانے، تترا۔ آہ ٹوڈرپر پنج ووٹاں مگر موٹر
سینکل دیئی جاندے نیں۔” وساکھا بولیا۔
گلاں دا ایہہ سلسلہ چلدا ہی رہندا۔ ہن تاں ووٹاں چ پنج دن ہی
بچے سی۔ پنڈ چ ڈرماں دے ڈرم شراب لگ گئی۔ حاکم گل نے
اپنے سمرتھکاں دے کہن تے ٹھنڈیاں دا بھریا چھوٹا ہاتھی ونڈ
دتا۔ ٹیٹو دے گھر ہر روز پندرے ویہرے ڈبے شراب دی لاگت ہے
۔تسلی ووٹراں دی اجے وی نہیں۔ ووٹر دوویں پاسے ہی پیر
پساری بیٹھے ہن۔ اج دی گھڑی کسے وی دھر دی جت نظر نہیں آ
رہی ۔
امیدوار ووٹراں کول گھر گھر جا کے ووٹاں وی منگن لگ پئے۔
ہر کوئی آپو اپنیاں ووٹاں پکیاں کرن تے لگا پیا سی۔
نت اوپرے جہے بندے گھر آیا کرن، نصیراں گھبرا جایا کرے۔
“پنڈ دے بندے نے بھائی، ووٹاں منگن آؤندے نیں۔ توں نہ ڈریا
کر۔”
جگتو نے نصیراں نوں فکر نہ کرن دی تاکید کیتی۔
کئی دن تاں نصیرا دا من وی اکھڑیا اکھڑیا رہیا۔ ہن تاں اس دا
دل لگ گیا۔
نصیراں دا کنک ونا رنگ، مدھرا قد، موٹیاں اکھاں تے نمبو
جڈا نک۔ سریر دی واہوا بھاری اے۔

210
لاجو دی موت توں بعد نصیرا نے چلھا چونکاا سنوار کے،
ڈگوں ڈگوں کردے گھر دی لپا پوچیا وی کر لئی ۔
آنڈھنا گوانڈھناں نال نصیرا گھل مل گئی ۔ کم دھندا نبیڑ کے
اوہناں کول جا بہندی۔ اپنے بیتے نوں یاد کردی۔ گھر دی غریبی
دیاں گلاں سبھ نال سانجھیاں کردی۔
دلیپو جلاہی کولوں لنگھدی اس دا حال چال پچھ لیندی ہے
“ہور بھائی نصیراں، ٹھیک ایں ؟”
“عامی بھالو آچھی تائی ٹھیک ٹھیک۔”
ہن تاں اوہ ٹٹی فٹی پنجابی وی سکھ گئی ۔ شروع شروع چ تاں
اوہ ونگ تڑنگیاں روٹیاں ہی پکاؤندی سی۔ اک ہفتہ دلیپو نے اس
نوں سکھلائی دتی۔ ہن اوہ روٹیاں پکاؤننیا وی سکھ گئی۔
نصیراں نوں روٹی کھانی اوکھی لگدی اے۔ بنگال چ تاں اوہ
دال چاول ہی کھاندی سی۔پنڈ کولوں لنگھدی چھوٹی ندی چوں
مچھیاں پھڑ کے وی اوہ لیاؤندی سی۔ اوہ دسدی اے
“روٹی تاں ساڈے مریض کھاندے نیں۔”
نیکی پندراں دناں بعد آیا تاں نصیراں ‘ بسر بسر’ کرن لگی۔
نیکی دی انہوند چ ہنڈھائی ویاکلتا بارے بھرے من نال دسن لگی۔
جی نہ لگن دا وی اوس نے پج لایا۔ نیکی نے وی نصیراں نوں
جھوٹھا جیہا دلاسہ دتا
“میں ہن ٹرک تے نی جاندا، تیرے کول ای رہون گا۔”
انجھ اوہ جاندا سی، ‘ ایہہ ہو نہیں سکدا۔ چھندے نوں کیہڑے
مُونہہ جواب دیوانگا ؟’

211
نیکی دے پنڈ آؤن تے ہن تاں ساری ٹولی نیکی دے گھر ہی آ
جاندی سی۔ نصیراں ساریاں نوں جانن وی لگ گئی سی۔
نیکی پنج دن رہِ کے، ٹرک لے کے جان لگا تاں نصیراں پھر
اکھاں بھر آئی۔ اسدا من کیتا، نیکی نال ہی بنگال ول اڈ جاوے،
اپنے ماں پیو، بھین بھراواں کول چلی جاوے۔ پر اوہ ایہہ وی
جاندی سی، ہن ایہہ ہو نہیں سکدا۔
میلو تاں ہن نیکی دی غیر حاضری چ وی نصیراں کول آ جاندا
ہے۔ نصیراں وی تاں اس نال گھل مل گئی۔ ہن اس نوں نیکی دی
گھاٹ محسوس نہیں ہوندی۔میلو اک دوک ہور منڈیاں نوں کدے
کدے لے آؤندا ہے۔ ہولی ہولی بھیت کھلن لگے۔ آنڈھی گوانڈھی
بڑک رکھن لگے۔ اوہ ہن نصیراں تے میلو ہوراں تے کچیچیاں
وٹن لگے۔ ویڑھے دیاں تیویناں گلاں کرن
“کتھوں پپل لگی اے ؟ نکلی ادھلی کسے تھاں دی۔”
“ایہہ تاں بھائی، اپنیاں کڑیاں نوں وی وگاڑو۔”
“جگتو تاں گھریں نی کھڑدا۔ اوکھا تاں آپاں نوں ہویا پئی۔”
“رات نوں تاں گھریں ہندے، آہ میلو میں رات نوں بی کئی وار
دیکھئی۔”
“تھونوں نی پتہ بھائی، نیند آلیاں گولیاں دیندے نے جگتو نوں۔
اوہ بی بھننا، کمب کرن مانگوں سوں جاندے۔”
“نیکی نال گل کراں گے بھائی، ساتھوں دھیاں پتاں آلیاں توں
نی ایہہ دیکھیا جاندا۔”
آنڈھ گوانڈھ والے نیکی دے آؤن دی اڈیک کرن لگے۔

212
جیہڑے لوک کدے چھندے براڑ نوں ودھائیاں دیندے سی، ہن
اس نوں گالاں کڈھدے سنے گئے ۔
“جڑھ ماری آلا، کتھوں لیائی چھانٹ کے۔”
“کتی، حرامن، پھردی اے ہرل ہرل کردی۔ تھاں تھاں سنگھدی
پھردی اے ۔”
جگتو نوں تاں ہن اپنا گھر وی اوپرا اوپرا لگن لگا۔
لاجو دی موت توں بعد اوہ کملاء گیا، ڈھیری ڈھاہ بیٹھا۔ اس
نوں لاجو دی گھاٹ محسوس ہون لگ پئی۔ گولو دا وی پنچائت چ
راضی نامہ ہو گیا سی۔ گھوتر ہوراں نے کہہ کہا کے مسئلہ حل
کر دتا۔ کڑی نے تاں لاجو دے گزر جان توں پہلاں ہی، اپناسوہرا
گھر سنبھال لیا۔
جگتو سویر دی روٹی کھا کے ستھ چ جا بہندا ہے۔ ستھ چ وی
ہن اس دی پہلاں والی تڑھ نہیں رہی۔ شام نوں جدوں ڈھڈ بھرنا
ہندا، پھر گھر پرتدا۔
نیکی ہن کنڈکٹر توں ڈرائیور بن گیا۔ مہینہ مہیینا گھر نہیں
آؤندا۔ ووٹاں توں پنج کو دن پہلاں آیا تاں ویڑھے والے اس نوں
ٹٹ کے پے گئے۔ اوہ تاں بھرے پئے سی۔
“بھائی نیک سیاں، تیری پدمنی نوں سنبھال۔”
“کیوں ! ایہنے کیہ کرتا ؟”
“سانوں تاں دسدیاں نوں بی شرم آؤندی اے، بھائی۔”
“آہ میلو کانا تاں تھوڈے گھروں باہر نیں نکلدا۔ باقی توں سمجھ
ای گیا ہونا۔ اینی ک سمجھ تاں تینوں بی رب نے دتی اے۔”

213

نیکی ساری کہانی سمجھ گیا۔
“بھین دیا یارا، کانیاں، تینوں نی چھڈدا۔ ڈھوکنا اودھا بی کٹوں۔”
کچیچیاں وٹدا نیکی گھر نوں چل پیا۔ میلو نوں بھنک پے گئی
سی۔ اوہ تاں نوں دو گیاراں ہو گیا۔
نیکی تاں جان سار نصیراں نال گھسن مکی ہو گیا۔ نصیراں
موہرے ہتھ کردی پھرے۔ پیریں ہتھ وی لائے پر نیکی ٹکن والا
نہیں سی۔
جگتو باہروں آیا، اس نے چھڈائی۔
“اوئے بھلے لوکا ! کیوں ماری جانیں۔”
“اج نی ایہنوں شڈدا، مار کے ای ہٹوں، سالی لنڈر تیمی نوں۔”
“اوئے کوئی گل تاں دس ؟”
“ایہہ میلو نال کھیہہ کھاندی پھردی اے، توں کہنے، کیوں
ماری جانے ؟”
“میں تاں کدے گل سنی نیں، نیک سیاں۔”
“مینوں گلی آلے کیندھے اے۔ پھر اوہ جھوٹھ ماردے اے ؟”
جگتو دے چھڈاؤندیاں 2 وی نیکی نصیراں دے کئی تھپڑ مار
گیا۔
پاسے بیٹھ نصیراں ڈسکن لگی۔
“لوکاں دا کیہ مُونہہ پھڑلاں گے آپاں، نیک سیاں!” جگتو نے
منجے تے بیٹھدے سمیں نیکی نوں کیہا۔
نیکی نے سر تے پرنا لپیٹیا۔ نصیراں نال گتھم گتھی ہوندیاں
اس دا پرنا وی ادھڑ گیا سی۔ منجے تے بیٹھ اس نے ٹھنڈے

214
متے نال سوچیا، ‘ کتے لوک، سالے اوئیں نہ بھکائی ماردے ہون۔
سالے میرے تے راضی نی۔”
جگتو دے آکھن تے وی اوہ شانت ہو گیا سی۔
اوہ اجے لڑھ کے ہٹے ہی سی، ووٹاں والی پارٹی آ پہنچی۔ دس
باراں جنے سی، ٹیٹو ہوریں۔ بگھیل وی نال ہی سی۔ آواز سن کے
جگتو بار کول آ گیا سی۔
“جگت سیاں، پھر تیار رہیو۔ آہ اے اپنا چون نشان۔”
ٹیٹو نے جگتو دے نیڑے ہو کے ڈمی بیلٹ پیپر وکھایا۔
“آپاں کیہ تھوڈے توں باہر آں، بائی۔” جگتو نے وشواس دوایا۔
“توں وی بھائی، نیک سیاں، ووٹ پا کے جانئیں۔” بگھیل نے
منجے تے بیٹھیے نیکی نوں کیہا۔
“میں تاں کل نوں جانا سی، مال لدیا پئی۔”
“ہیں کملا! پرسوں نوں تاں ووٹاں نے، پرسوں نوں جانئیں،
ووٹ پا کے۔ پتندرا، ساڈا کلی کلی ووٹ تے زور لگیا پئی۔” ٹیٹو
نے نیکی نوں سمجھاؤن دا جتن کیتا۔
* * *
دوویں دھراں نے چھندے نوں بتھیرا روکیا، پر مال ہی ایسا لدیا
ہویا سی، دوواں نوں ووٹاں توں اک دن پہلاں چلنا پیا۔
“آہ تاں بئی، نیک سیاں ووٹاں آلی بس لگدی اے۔”
چھندے ہوراں نوں ملازماں دی بھری بس سیم نالے کول ملی۔
“ہوں، وچ ووٹاں آلیاں ڈھولیاں جیاں بی پئیاں نیں۔”
بس کول دی لنگھی تاں نیکی نے جھات ماری۔

215

* * *

شام نوں چون عملہ بس تے ، صندوقڑیاں لے کے سکول چ
پہنچ گیا۔ خبر ملدیاں ہی دوویں دھراں دے بندے، آؤ بھگت لئی،
ٹھنڈے دیاں بوتلاں لے کے پہنچ گئے۔
سکول دے سیوادار نے دو کمرے کھول دتے۔
بگھیل آپ افسراں نوں ٹھنڈا ورتا لگا۔ دس کو منٹ دے فرق نال
ہی چاہ آ گئی۔ چاہ پانی پین توں بعد کئی ملازم سکول والی موٹر
چلا کے ایسنان کرن لگے۔ پریزائیڈنگ افسر اندر بیٹھا کاغذی
کاروائی پوری کر رہیا سی، بگھیل اندر جا کے کول پئے بینچ
تے بیٹھ گیا۔
“جناب جے کوئی ڈکت آئی تاں دس دیو۔ میں بگھیل آں جی۔
ساڈا بندہ ٹیٹو اے جی۔”
“کوئی نہ بھائی، ساڈے لئی تاں سارے اک نیں۔ اسیں تاں اپنی
ڈیوٹی کرنی اے ۔” بگھیل دی گل سن کے اس بھاری چہرے والے
گنجے جہے افسر نے جواب دتا۔
“ویکھ لو جناب، جے کوئی ہیٹھ اتا ہو سکدے۔”
“میں وی جواک پالنے نے، میں اج تک نہ کوئی غلط کم
کیتائے تے نہ کرنی۔”
بگھیل شرمندہ ہوندا ہویا باہر آ گیا۔
سمچے عملے دی خاطرداری چ کوئی کسر باقی نہیں سی۔
دوویں دھراں افسراں نوں خوش کرن تے لگیاں ہوئیاں سی۔ شام

216
ڈھلی توں دوویں دھراں دے بندے چون عملے دا مُونہہ سنگھدے
پھردے سی،
“ہاں جی، کیہڑے کیہڑے پین آلے نے ؟”
دو پارٹیاں چوں پنج کو اہلکار ہی کھان پین والے سی۔ اوہناں
دے کہن تے انگریزی تے گھر دی شراب دیاں بوتلاں حاضر ہو
گئیاں۔ مرغے دا تری والا میٹ تے انڈیاں دی بھرجی ویکھ کے
ملازماں دے مُونہہ ‘ چوں لالاں ٹپک پئیاں۔
سوفی ملازماں نے کہہ کہا کے منجے بسترے تے اپنے لئی
کھانا کہہ کے منگوا لیا۔ سرکھیا عملے دی چھتر چھایا ہیٹھ باقی
اہلکار گھوڑے ویچ کے سوں گئے۔
سویر دے ست وجے تک چون عملہ تیار بر تیار سی۔ ووٹاں
بھگتنیاں شروع ہو گئیاں۔ سویر ویلے ووٹراں دی رفتار کجھ ڈھلی
سی۔ پولنگ بوتھ سکول توں دور بس اڈے کول سی۔ دوویں دھراں
دے چہیتے، ووٹراں نوں گھیر گھیر سمجھا رہے سی
“بے بے، مورھ ایتھے لائیں۔”
دوپہر ویلے دوویں دھراں دے ورکر آپس وچ بھڑ پئے تاں
پولیس نوں لاٹھی چارج کرنا پیا۔
پنج وجے تک ستر فیصدی ووٹ بھگت گئی۔ پندرے منٹ دے
وقفے نال دوویں بوتھاں دی اکٹھی گنتی شروع ہو گئی۔ دوویں
دھراں دے سمرتھک سکول دیاں کندھاں تے چمگدڑ وانگ
چمبڑے بیٹھے سی۔ اک دوک وار پولیس والیاں نے ڈراوا دے کے
بھجائے پر پھر آ کے بیٹھ جاندے۔ اندر ٹیٹو تے حاکم مڑھکو

217
مڑھکی ہوئے بیٹھے سی۔ گنتی ہوندیاں کردیاں رات دے نوں وج
گئے۔ چون عملے نے کلی کلی ووٹ دوویں دھراں نوں وکھائی۔
جد ٹیٹو دی تسلی نہ ہوئی تاں اسدے کہن تے تیجی وار وی گنتی
کیتی۔
حاکم جت گیا۔ بیاسی ووٹاں دا فرق سی۔
“لؤ جی، دسخط کرو۔”
پریزائیڈنگ افسر دے کہن تے ٹیٹو نے بھرے من نال دستخط
کیتے۔
باہر لوکاں دی امڑی بھیڑ ویکھ کے پریزائیڈنگ افسر نے
ڈرائیور نوں بس سٹارٹ کرن لئی فون کیتا۔ سرکھیا عملے سمیت
چون عملے نے سارا سامان بس چ رکھ لیا۔
ٹیٹو دے سمرتھکاں نوں جد اس دی ہار دا پتہ لگا تاں بکھلائے
ہوئے سمرتھکاں نے بس تے پتھراء کر دتا۔ اک دو سرکھیا
اہلکار وی پھٹڑ ہو گئے۔ سرکھیا عملے نے ہوائی فائرنگ کیتی
تاں کتے جا کے بھیڑ کھنڈی۔
حاکم گل نوں اسدے سمرتھک پھلاں دے ہار پا کے گھراں ول
لئی آؤندے سی۔ بھاوے توں ڈھول والا بوریا وی بلا لیا سی۔
سمرتھک ڈھول موہرے نچ نچ دوہرے ہوئی جاندے سی۔ اوہناں
نے دھرتی پٹن والی کر رکھی سی۔ میلو کانا نچاراں وانگ نچدا
پھردا سی۔ ڈھول دی ‘ دینگڑ دینگڑ’ سن کے بگھیل ہوراں دا
کالجا باہر نوں آ رہیا سی۔

218
حاکم نوں ہر پاسیوں ودھائیاں مل رہیاں سی۔ اس دے گھر
رونقاں لگ گئیاں۔ فوٹوگرافر وی آ گیا۔ اس نوں پتہ نی، کس نے
بلا لیا سی ؟ سارے وار وار حاکم نال کھڑ کے فوٹو کھچوا رہے
سی۔
دس وجے تک سارے سمرتھک جاندی وار پھر حاکم نوں
ودھائیاں دے کے گھراں نوں جان لگے۔
* * *

حاکم دے گھروں روٹی کھا کے، میلو کانا ہنیری رات نوں،
پولے پولے پیر دھردا جگتو دے گھر نوں چل پیا۔
جگنا پریمی پیشاب کرن اٹھیا ۔ اس نوں ہنیرے دی بکل چ
چھپے میلو دی پچھان نہ آئی ۔
“کون اے ؟” جگنا ڈوکل کچھے دا نالہ بنھدا دوروں ہی بولیا ۔
میلو بولیا نہ ۔ جگنا گنڈاسا لے کے کول آ گیا ۔
“کیہڑے ؟ بولدا ای نی ؟” جگنے نے گنڈاسا اگاسیا ۔
“میلو آں بائی ۔” میلو وی ڈر گیا ۔
“ایس ویلے کدھر ؟” جگنا نرم پے گیا ۔
“جنگل پانی آیا سی ۔ کھرل جا پے گیا ۔”
جگنے نے سوچیا “چلو بندہ تاں گھردے۔ ووٹاں چ ٹھنڈے ودھ
پی گیا ہونا، ہضم نی آئے۔”
جگنا آپ وی ہنیری رات چ گواچ گء ۔
میلو جگتو دے گھر کول پہنچ گیا۔ ککر دے پھٹاں دا بنیا دروازہ
بھیڑیا پیا سی۔ میلو نے ہلکے ہلکے دھکے مارے۔ دروازہ کھلیا

219
نہ۔ پھر اوہ پلیا اٹاں دی کندھ چ پیر اڑاندا لنگھن لگا تاں دو وار
ڈگ پیا۔ اوس نے دروازے دیا جھیتھاں تھائیں دھیمی آواز ماری ۔
“نصیراں....نصیراں....، بار کھولیں ۔”
نصیرا جاگ پئی۔ اہ پساب کرن دے بہانے ویڑھے چ آ گئی۔
میلو دے من چ لڈو فٹے ۔
نصیرا نے دروازے نال لگی اٹ پیر نال پراھ ہٹائی۔ سنگلی والا
کنڈا کھولیا۔ ساہمنے پنج فٹ دا میلو تیار بر تیار کھڑا سی۔
“تیرا تایا جاگدے ۔” نصیرا دا جواب سی ۔
“اوں ....... تائے نوں بڑا پتہ لگو ۔”
میلو وی ہنڈھیا ہویا سی ۔ نصیراں دے بہانے نوں اس نے
انگولیا کر دتا۔ نصیراں دے مگر ہی اوہ اندر وڑ گیا ۔
نصیراں نے پہلاں دی طرحاں دروازہ بھیڑیا تاں ‘ چوں ‘ دی
آواز ٹکی رات نوں گولی وانگ وجی۔
رات دے ہنیرے چ اک وار اس نے نیڑے ہو کے جگتو نوں تکیا ۔
اوہ مُونہہ ٹڈیں، نسل ہو کے پیا سی ۔ اس دیے گھراڑے بینڈیاں دی
آواز دا بھلیکھا پاؤندے سی۔میلو بے فکر ہو کے نصیراں دے وان
دے منجے تے جا پیا۔ سرہانے رکھی گڑوی ‘ چوں نصیراں نے
پانی دی گھٹ بھری تے اوہ وی میلو نال آ پئی ۔ ڈبیاں والا کھیس
لے کے اوہ گئی رات تک گھوڑے بھجاؤندے رہے ۔
بابے دے بولن توں پہلاں میلو نصیراں دی بکل ‘ چوں اٹھ آیا ۔
ٹیٹو دے گھر کول دی لنگھن لگا تاں ٹیٹو اس ول ٹیڈھا ٹیڈھا
جھاکیا۔

220

* * *

چوناں توں دو دن بعد ہی پنڈ چ تناء ودھ گیا۔ ٹیٹو اپنی ہار
برداشت نہ کر سکیا۔ بگھیل تے ٹیٹو نے حاکم دے سمرتھکاں دا
سماجک بائیکاٹ کر دتا۔ بگھیل دے گھر سودھاں دائی لسی لین
گئی تاں بگھیل نے ڈولو وگاہنا ماریا
“مڑ کے وڑیں ایتھے، حاکم کے ای وگجا۔”
“ہلے آؤندے رماں گے تھوڈے !” سودھاں اس ول کوڑ کوڑ
جھاکی۔
“دیکھ، کمیں متر متر جھاکدی اے ؟” بگھیل دے گھروں بولی۔
“ہن متر متر وی کھوہینگی۔” ڈولو دا ڈھکن لاوندی ہوئی
سودھاں، انھی پیریں واپس مڑ آئی۔
پنڈ چ سوڑی راجنیتی دی اگ مگھن لگی۔ ہولی ہولی ایس اگ
دے سیک نے سارے پنڈ نوں اپنی لپیٹ چ لے لیا۔ بھائی چارک
سانجھ ٹٹن لگی۔ گھوتر نے اپنی سرت چ بھائی چارک سانجھ چ
اینی لمی تریڑ پہلاں کدے نہیں سی ویکھی۔ اوس نے جسونت نال
اپنی گل سانجھی کیتی۔
“بھتیج، پنڈ پاٹی جاندے۔”
“دو چار مہینیاں نوں آپے ٹھیک ہوجو، چاچا۔”
“نہ شیرا، میری کنی عمر ہوگی، اہے جے حالات، میں نی اپنی
زندگی چ کدے ویکھے۔”
“ہولی ہولی سبھ ٹک جان گے ۔”
پر اگ دن ب دن بھکھدی جا رہی سی۔
بگھیل تے ٹیٹو اپنے سمرتھکاں نوں لے کے ڈی. سی. دے
شکایت کرن جا پہنچے

221
“جناب ! ساڈے نال چوناں چ دھکہ ہوئٔے۔ پرجیڈنگ نے ساڈے
توں دھکے نال دسخط کرائے نیں۔”
“حاکم دے بندیاں نے ساڈے گھراں چ آ کے ہلڑبازی کیتی۔
ساڈیاں زنانیاں نوں گند مند بولیا۔”
“ہوائی پھائرنگ وی کیتی اے جی۔”
ڈی. سی. نے ٹھرمے نال گل سن کے شکایت درج کر لئی سی۔

بائی

دُلا وی بگھیل ہوراں نال ڈی. سی. دفتر گیا سی۔ شکایت کرکے
واپس آئے تاں اوہ گڈی توں اترن سار ہی پیر دی سمادھ ول چل
پیا۔ اج پیر دی سمادھ تے بھاری میلہ لگیا سی ۔ دوروں نیڑیوں
ون ون دی لکڑی ‘ کٹھی ہو رہی سی۔ منیاری والیاں نے میلے دی
رونق ہور وی ودھا رکھی سی۔ سیوادار ‘ چلدے رہو ویر جی’
دے ہوکرے مار کے بھیڑ گھٹاؤن دے یتن کر رہے سی۔ لاؤڈ
سپیکر توں ‘ پیر نگارے والا’ دے گیت دور دور تک کنیں پے
رہے سی۔ وچ وچالے سیتا جگاڑی اپنے ہتھ وچلا مائک چالو
کرکے دانی سجناں دی سوچی بول رہیا سی۔ اوہ ودھ توں ودھ
لوکاں نوں لنگر وچ دان پن کرن تے اپنا جیون سفل بناؤن لئی
پریرنا دے رہیا سی۔ لنگر لئی اکٹھی ہوئی راشی تے اناج دا حساب
کتاب اس کول ہی ہے۔

222
اس نے سبھ توں پہلاں جان سار لنگر چھکیا۔ تن جلیبیاں اپنے
پرنے دے لڑھ نال وی بنھ لئیاں سی۔
پھر اس نے تر پھر کے میلہ ویکھیا۔ اس نے باہر مسیت کول آ
کے نظر ماری۔ لکھی ونجارے دی دُکان کول اک سائیکل کھڑا
سی ۔ اس نے آسا پاسہ ویکھ کے سائیکل روڑھ لیا تے سوئے
سوئے پے گیا۔ سیتے دی آواز اجے وی اس نوں سنائی دے رہی
سی۔
“ہوں ! شالہ، خربوزیاں دی راکھی گدڑ بٹھا رکھیئے۔ لوکاں
نوں کینئدا، دان پن کرو، آپ آودے پنڈے دی جوں نی دیندا۔”
سیتے بارے بولدا بولدا اوہ میلے دے ادھیئے والے کھیت پہنچ
وی گیا سی۔ ساہمنے سویلھا تے روپ کھوہ پکا کر رہے سی ۔
سوہلے نے دُلے نوں دوروں ہی آواز ماری
“اوئے عملیاں، آ جا چاہ پی لے۔ کلا ای بولدا جانے۔”
کچے پہے تے سائیکل کھڑاؤندا ہویا دُلا سوہلے ہوراں کول
پہنچ گیا ۔
سوہلے ہوریں چار جنے باٹیاں چ چاہ پائی بیٹھے سی ۔
“بائی، تھونوں اک گل دساں !”
دلا پیراں بھار بیٹھ گیا ۔
سارے بولے “ دس۔”
“پہلاں پانی دیاں چولیاں بھرو، کسے نوں دسدے نی ۔”
دلے نے چاہ والی باٹی اپنے ول کھسکائی۔ سارے اکدم چپ ہو
گئے ‘ اجیہی کیہ گل ہونی ؟’

223

سویلھا کہندا “چل بھر لیننے آں ۔”
دلے نے ساریا توں پانی دیاں چولیاں بھروا لئیاں۔
کہندا “بھائی، آ سینکل مییں میلے چوں لیائیایں، چک کے۔
رتیئے ویچن جانے۔ جے کوئی ایدھر آوے تسیں دسنا نی۔”
سوہلے ہوراں دے ہتھاں دے طوطے اڈ گئے ۔ کہندے
“سالیاں، سانوں ساریاں نوں چار گیا۔ چار جنیاں نوں بنھ ‘ تا۔”
دلا سائیکل روڑن لگا، سوہلے نے پھر بلا لیا۔
“دلا سیاں، سنئیں، بنگالن دا پیر بھاری ہو گیا۔”
“ہوں، سچی گل اے، بھراوو۔ بس نکا نیانا ہون آلے۔” دُلے نے
حلق چ پھسیا تھک واپس کھچ کے پرانہہ سٹیا۔
“چنگا بائی، پھیر دسو آ کے۔” اوس نے سائیکل پھر روڑھ لیا۔

* * *

نصیراں گربھ وتی ہو گئی سی۔ تیویناں سر جوڑ جوڑ کے گلاں
کرن
“لے دس بھینے ! ہن ایہدی ‘ لاد نوں کیہ کہیئے۔ نسل بیرڑی
ہوگی۔”
نصیراں نوں پورا مہینہ لگ گیا سی۔ اج دوپہر دا منھا منھا درد
ہو رہیا سی۔ میلو نصیراں دے آکھن تے سودھاں دائی نوں بلا
لیایا۔ ویڑھے دیاں عورتاں نے تاں کئی وار سودھاں نوں وی کیہا
“بھائی سودھاں، توں نصیراں دے مُونہہ کیوں لگدی ایں ؟”
سن کے سودھاں نے بھولا جیہا مُونہہ بنا کے ویڑھے دیاں
تیویناں نوں کیہا

224
“کی کراں بھائی، میتھوں رہیا نی جاندا۔ چل پن ای سعی،
پردسوں آ کے وصی اے، اپنے توں بی جھاک کردی اے۔”
دائی نے آن سار نصیراں نوں ٹوہ کے ویکھیا تے پچھن لگی
“کڑے تینوں مینھا پورا لگئ ؟”
“پورے تائی، داس دین اتوں دی لانگھ گئے۔” درد نال
کرلاؤندی، اتریا چہرہ لئی بیٹھی نصیراں ڈھلا جیہا بولی۔
“کڑے نصیراں، بچے دا راہ تاں بنیا پئی۔ آتھن تائیں ہوجو۔”
سودھاں نے پوری نرکھ پرکھ کیتی۔
“کپڑے لیڑیے دا پربندھ کر کھئ ؟” کھبی اکھ میچدی سودھاں
نے پچھیا۔
“ہوں۔” نصیراں نے سر مار دتا۔
سودھاں اندر پئی نصیراں نوں چھڈ کے باہر آ گئی تے وان دے
منجے تے بیٹھے جگتو نوں سمجھاؤن لگی
“بھائی جگت سیاں، آتھن تائیں بھلو بھلی ہوجوگی۔ آپاں گڈی کرا
کے ایہنوں بلاڈے لے ای چلدے آں۔”
“اوہنوں پچھ بھائی، نیکی کوئی پیسہ ٹکا دے کے گیئے کے نہ
؟”
جگتو نے اندر پئی نصیراں ول بانہہ کیتی۔ سودھاں اندر جان
لگی تاں جگتو دے کول بیٹھا میلو بول پیا۔
“پیسے تاں نیکو مینوں دے گیا۔ کہندا سی، پتہ نی کد ڈھل مٹھ
ہوجے۔”

225
“میرے تے تاں سالے نوں ‘ تبار ای نی۔” جگتو نوں نیکی تے
کھجھ جہی چڑھی۔
“چلو، مرضی اے بھابی اودھی۔ جمے اوہنوں ٹھیک لگدے۔”
سودھاں نال گلیں لگ کے اوہ بند دی بند چ شانت وی ہو گیا۔
“جایا پھر میلو سیاں، جوپے جھیور کولے۔”
جگتو نے میلو نوں گڈی لین لئی تور دتا۔ سودھاں کپڑے لیڑیے
سنبھالن لئی، پھر اندر چلی۔ جگتو ویڑھے چ گیڑے کڈھدا رہیا،
جیویں اس نوں اچوی لگی ہووے۔
میلو جوپے نوں لے کے آ وی گیا سی۔
“چلو بھائی، چکو کپڑا لتا۔ جان تے وی ٹیم لگو۔ سڑک وی
ماڑی اے۔”
سودھاں دے آکھن تے میلو اندروں، کپڑیاں والا جھولا چک
لیایا۔
“ٹھیک ایں بھائی ؟ جیادھے (زیادہ) تکلیف تاں نی ؟”
سودھاں نے جان توں پہلاں اک وار پھر نصیراں نوں پچھیا۔
نصیراں نے سودھاں نوں کن وچ سبھ سمجھا دتا سی۔ سودھاں
نے آسرا دے کے اس نوں گڈی وچ بٹھا دتا۔ آپ وی نال ہی سیٹ
تے بیٹھ گئی۔ جگتو تے میلو پہلاں ہی گڈی چ آ بیٹھے سی۔
“چلاں بھابی ؟” جوپے نے گڈی دی ریس دیندیاں سودھاں نوں
چلن بارے پچھیا۔
“چل بھائی، ٹوئے ٹبے دیکھ کے چلیں۔ بس سمائی نال وگیا
چل۔”

226

سودھاں دے کہن تے جوپے نے گڈی تور لئی۔
ٹٹی سڑک تے ، جھولے ماردی گڈی، اک گھنٹے چ بڈھلاڈے
دے سول ہسپتال دے گیٹ موہرے جا رکی۔
سودھاں نے آسرا دے کے نصیراں نوں وڈے بینچ تے بٹھا
دتا۔ میلو نے کپڑیاں والا جھولا نصیراں کول رکھ دتا۔ جگتو تے
جوپا گڈی کول ہی رک گئے۔
“جا پت، آہ نال آلے کمرے ‘ چ، نرس بیٹھی ہونی۔ اوہنوں
ڈاکٹرنی بارے پش کے آ۔” سودھاں نے ساہمنے شیشے لگے
کمرے ول اشارہ کرکے، میلو نوں ڈاکٹرنی دا پتہ کرن لئی بھیجیا۔
“چار وجے آؤ ڈاکٹرنی تاں۔” میلو انھے پیرینے پچھ کے واپس
وی مڑ آیا سی۔ اس نے نصیراں ول تکدیاں اندازہ لایا، اوس نوں
تکلیف ودھ رہی سی۔
“کنا کو ٹیم ہو گیا، بھلاں ؟” سودھاں نے کپڑیاں والا جھولا
ٹھیک کردی نے پچھیا۔ بھاری جھولا ڈھلک کے ہیٹھاں ڈگ گیا ۔
“ویہہ ک منٹ ریگھے، تائی۔” میلو اندروں ٹائم وی پچھ آیا سی۔
“پرچی تاں بنوا لیئے۔ مینوں اندر بیٹھی نرس نے کہے۔” میلو
نے اکھ ملدے نے پرچی بنواؤن دی صلاح دتی۔
“چلو پت۔ جگتو ہوریں کدھر گئے ؟”
سودھاں نے نصیراں نوں وی اٹھا لیا۔ گڈی ول ویکھیا، اوس
نوں جگتو تے جوپا نظر نہ آئے۔
“باہر گئے نے، کینہدے سی، چاہ پی کے آؤنے آں۔”
او. پی. ڈی. اندر داخل ہو کے میلو ہوراں نے پرچی بنوا لئی۔

227
“کمرہ نمبر چار چ اک بیڈ خالی اے، اوتھے جا کے بٹھاؤ
ایہنوں۔ میڈم آؤن والی اے۔” پرچی والے کاؤنٹر تے بیٹھی تکھے
نین نقش والی میڈم نے سودھاں نوں سبھ سمجھا دتا۔
سودھاں نصیراں نوں لے کے کمرے چ جان لگی تاں میلو نے
پچھوں آواز ماری
“تائی، جے کوئی لوڑ پئی تاں اسیں گڈی کول آں۔”
“چنگا پت۔ سودھاں نے ہتھ دا اشارہ کیتا۔
میلو گڈی کول کھڑے جگتو ہوراں ول چل پیا۔ اوہ چاہ پی کے
مڑ آئے سی۔
“کی بنیاں منڈیا ؟” گڈی دی پچھلی طاقی دا آسرا لئی کھڑے
جگتو نے پچھیا۔
“ڈاکٹرنی نی آئی حالے۔”
“ایہہ کیڑھا بھنوناں، ٹیم تے آؤندیاں نیں۔ جدوں جی کریا، آ
جاندیاں نیں۔” سجی ہتھیلی تے زردا رگڑدا جوپا بولیا۔ نال دی نال
ہی اس نے ملھے ہوئے زردے دی چونڈھی بھر کے جیبھ ہیٹھ
دھر لئی۔ انگوٹھے نوں جھگے دے لڑ نال صاف کرن لگا۔
“ایتھے کیڑھا کوئی راجا بابو اے، جوپا سیاں ! اپنے ورگیاں
نوں تاں کوئی ایتھے ڈیلیاں وٹے نی سیاندا۔” جوپے دی ریسو
ریسو جگتو نے وی بیڑی کڈھ لئی۔
“آجا وے میلو، ڈاکٹرنی آگی۔”
سودھاں نے لمی آواز ماری تاں ساریاں دا دھیان زنانہ وارڈ
والے پاسے ہو گیا۔

228
“جا بھائی منڈیا، دائی ہتھ ماری جاندی اے۔ ساڈا تاں کوئی کم،
ہے نی۔”
جوپے دے آکھن تے میلو سودھاں ول چل پیا۔ اوہ ہتھ چ پرچیاں
جہیاں لئی کھڑی سی۔
“آہ رپوٹاں کرون نوں کہے۔ ڈاکٹرنی کیندھی، پیلھاں کوئی
ٹیسٹ نی کرایا، ہن آہ کرا کے لیاؤ۔ ایتھے تاں کوئی پربندھ نی۔”
“کرا لینے آں تائی۔”
ڈاکٹر دی صلاح انوسار، ہسپتال دے باہر نقر تے بنی
لیبوریٹری توں نصیراں دے سارے ٹیسٹ کرواؤن چلے گئے۔
ٹیسٹاں دے نمونے لے لئے گئے۔
“چلو تائی تسیں تاں، میں رپوٹا لے کے آیا۔”
میلو دے کہن تے اوہ پہلاں والے ٹکانے ول چل پئیاں۔ میلو
نتیجہ ملن تک اتھے ہی رک گیا۔ جگتو تے جوپا وی لیبوریٹری
کول آ گئے۔
ادھے گھنٹے بعد رپورٹ مل گئی۔ میلو نے اپنی جیب چوں کڈھ
کے بندی رقم ادا کر دتی۔
“تائی ہوریں ‘ ڈیکدیاں ہونیاں۔” آکھدا اوہ زنانہ وارڈ ول چل پیا۔
“ساڈے گھریں تاں سالا ایہی پردھان بنیا پھردے۔”
جگتو نوں اک وار پھر میلو تے غصہ آیا۔
“مینوں تاں لگدے عملیا، ایہدا تاں جواک چ وی سیر اے۔” گڈی
ول آؤندا جوپا بولیا، پھر شرمندہ وی ہویا ‘ مناں، میں کیہ کڈھ
ماریا !’

229
“آپاں تاں کش کیہ ای نیں سکدے۔ اگلا جدوں گھر دا مالک ای
ایس نوں بنا گیا، پھیر میں بی جوپ سیاں، کیہ کر سکدیں۔”
جگتو نے ساہمنے نظر ماری، میلو سودھاں کول پہنچ وی گیا
سی۔ رپورٹاں لے کے سودھاں انھے پیریں، واپس مڑ گئی۔ میلو
اتھے ہی گیڑے جہے کڈھن لگا۔
“دیکھ خاں جوپ سیاں، سالے نوں کمیں اچوی لگی اے۔”
“سوئے بھیڈ، تنگھے میڈھا۔ ایہہ پتندر اوئیں اوکھا ہوئی
جاندے۔”
میلو نوں ویکھ جوپا وی ہسیا۔
نرس نے ٹیسٹاں دی رپورٹ ویکھی، ویکھدیاں ہی حیران ہو
گئی۔ نصیراں نوں ایچ. آئی. وی. پوزٹو سی۔
“ایہنوں ایتھے ہی رہن دیو، تسیں میرے نال آؤ۔”
نرس نے دائی نوں اپنے کمرے چ چلن نوں کیہا۔
“تسیں وی ایتھے ہی رہو۔” نرس نے اپنی سہائک نرس نوں
نصیراں کول ہی رکن دی صلاح دتی۔
“ایہدے نال کون کون اے ؟” نرس اپنے کمرے چ جا کے گھمن
والی کرسی تے بیٹھ گئی سی۔
“سہرے جی، اک منڈا گھراں ‘ چوں اے۔” آکھدی سودھاں کول
پئے گول سٹول تے بیٹھ گئی۔
“ایہدے گھر والا کیہ کم کردے ؟”
“اوہ تاں جی ٹرک چلاؤندے، باہر ہی رہندے۔”
“ہوں، اے گل اے۔” نرس نے دو تن وار سر اپر ہیٹھ گھمایا۔

230
“کی گل ہوگی جی، کوئی جائدے وڈی تکلیف تاں نی ؟”
“تکلیف تاں وڈی اے، ایہنوں ایڈز اے۔”
“ایڈج ! اے کوئی نمی بماری اے جی !” سودھاں حیران ہو
گئی۔
“ہن پھر کیہ بنو ؟” سودھاں نے نال دی نال ہی سوال کیتا۔
“کیس بہت ساودھانی نال کرنا پؤُ، چھیتی کیتے کوئی ہتھ نیں
پاؤندا، پر میں کدے پرواہ نی کیتی۔”
“چلو کرو کوئی حل جی، غریب پروار اے۔سوہرا تاں عملی
اے۔ اوہنوں تاں چڑھی اتری دا کوئی فرق نی۔”
سودھاں وڈی نرس نوں چنگی طرحاں جاندی سی۔ تیجے
چوتھے دن کوئی نہ کوئی کیش لے کے آؤندی ہے۔ میڈم نال واہوا
واقفی ہے اسدی۔
“کیس تیرے کرکے کر رہی آں، سودھاں کور۔” اپنے
سٹیتھوسکوپ نوں ٹھیک کردی میڈم بولی۔
“رب بھلا کرو جی، تھوڈا وی۔”
“چل پھر۔”
میڈم دے آکھن تے اوہ زنانہ وارڈ ول چل پئیاں۔

* * *

میلو، جوپا تے جگتو گڈی کول کھڑے، آؤندے جادے مریضاں
نوں تکدے رہے۔
“ایتھے آ کے ایں لگدی، بئی ساری دنیاں ای روگی ہوئی پئی
اے۔”

231

او. پی. ڈی. ول تکدیاں جگتو بولیا۔
“ہوں، دیکھ لے جگت سیاں، دو تن سواتاں جیاں تاں مریضاں
نال ای بھریاں پئیاں نیں۔ کسے دے پلستر لگیا پئی، کسے دے
گلوکوج آلیاں بوتلاں۔ آہ دوائیاں دی مشک جی اڈ ماری جاندی
اے۔” جوپے نے زنانہ تے مردانہ وارڈ ول تکیا۔
“حالے تاں چاچا تسیں ایمرجنسی آلے پاسے نی گئے، اودھر
تاں والھیاں چنگھیاڑاں پیندیاں نیں۔ سارے وڈھے ٹکے آؤندے نیں۔
میں وی گیا سی اودھر، میتھوں تاں دیکھے نی گئے۔ کئی تاں
چنڈیگڑ بھیجتے۔ والھے سیریئس سی “
“اک گڈی جی ہن لنگھی سی شیرا، ‘ گھوں گھوں’ کردی۔ اوہ
کھڑی، چٹی جی۔” جگتو نے ایمرجینسی وارڈ موہرے کھڑی
ایمبولینس ول اشارہ کیتا۔
“ایکسیڈینٹ ہو گیا، بوہا کول۔ تکڑی سٹ وجی۔ اتھے کھڑے
بندے گلاں کردے سی۔” میلو نے اپنی جانکاری سانجھی کیتی۔
“مشینری وی والی ہو گئی، چھوٹے بھائی۔ سڑکاں توں لارا نی
ٹٹدا۔”
جگتو نے اپنی سمجھ انوسار گل کیتی۔
اپنیاں گلاں چ رجھے جگتو، جوپ تے میلو ہوریں بھل ہی گئے
سی، اوہ کس کم آئے ہن ؟
“آجو بھائی، جگتوآ۔” زنانہ وارڈ کول کھڑی سودھاں نے آواز
ماری۔

232
“لے وی عملیا، ہو گئی بھلو بھلی۔” جوپے دے آکھن تے جگتو
دا چہرہ کھڑ گیا۔
“کیہ بنیا بھابی ؟” کول پہنچ کے جگتو بولیا۔
“منڈے ...۔” سودھاں وی پوری خوش سی۔ منڈا جمن دی خوشی
چ اوہ بھول ہی گئی سی، نصیراں نوں ایڈز وی ہے۔
“ودھائیاں بھائی۔” سودھاں نے پھیر ساریاں نوں ودھائی دتی۔
پھر سودھاں اکدم خاموش ہو گئی۔
“ہن نصیراں دا کیہ بنو ؟” اس دے من نے سوال کیتا۔
پھر سودھاں اوہناں تناں نوں اک پاسے لے گئی۔
“بھائی، ایہنوں تاں چندری نوں بھیڑی بماری اے، ڈاکٹرنی
کیس نی کردی سی، میں منت ترلات کیتا، تاں کتے جا کے کیس
کیتا۔” دل تے پتھر دھر، اس نے ساری گل دس دتی۔
“کیہڑی بماری اے، تائی ؟” میلو حیران ہو گیا۔
“نمیں جی بماری اے، پہلاں تاں اپنے پنڈ چ کدے آئی نی۔ اوں
ڈاکٹرنی کیندھی سی بئی منڈا تاں ٹھیک اے۔”
“کتے ایڈج تاں نیں تائی ؟” میلو دا دل پھڑاک پھڑاک وجن لگا۔
“ہاں پت، آہی اے۔”
“چل آہ بماری وی ٹھیک ہوجو بھابی، کوئی دوائی بوٹی لے
کے۔”
جوپے نوں کوئی زیادہ حیرانی نہ ہوئی۔
“ٹبی آلے بابے توں ‘ لاج کرامانگے۔” جگتو وی بے فکر سی۔

233

تئی

نصیراں نوں تیجے دن چھٹی مل گئی۔
نصیراں نوں ایڈز والی گل سارے پنڈ ‘ چ، جنگل دی اگ وانگ
پھیل گئی ۔ ستھ ‘ چ، عورتاں کول، کھیتاں چ کم کردے مزدوراں
ذمہ داراں کول، سبھ کول ایس گل دی بھنک پے گئی۔ ویڑھے
دیاں عورتاں مُونہہ تے چنیاں دھر کے گلاں کرن لگیاں
“بھائی، بنگالن کول تاں منڈا ہو گیا۔”
“کڑے، نصیراں نوں تاں کیندھے، دوجی بیماری اے ۔”
“نی کیہڑی !”
“کیہ ناں اے اوہدا، ہاں سچ ، ایڈس اوڈس۔”
“پہلاں تاں اپنے پنڈ چ کسییے نوں آہ بماری سنی نی۔”
“لے بھننی ! کتھوں لیائی اے بنگال ‘ چوں ۔”
“ایہہ کاہنوں لیائی اے، لیائییے ایہدا خصم۔”
“ویر، ترئ پھردے ٹرکاں تے ، بھانت بھانت دیاں نال کھہندا
ہونا ۔”
“میں سنیٔے، ٹبی آلے بابے کول گئے نے، کوئی اوڑھ پوڑھ
کرون۔”
“کیڑھے کیڑھے ؟”
“جگتو تے نصیراں، نصیراں نے منڈا کچھڑ چ آپ لپیٹیا ہویا
سی، اوہ جے رویا میلو بی نال سی۔”
“خبرے بھائی، ٹبی آلابابا ای ٹھیک رکدے کوئڑھن نوں۔”

234
بڑھیاں توں تردی تردی گل ستھ چ بیٹھے سرجن ہوراں کول وی
پہنچ گئی۔ سرجن جسونت نوں پچھن لگا
“جسونت سیاں ! سنیٔے اوہ بئیا رانی نوں ایڈز اے ؟”
“ہوں.....، میں وی سنیٔے، گل سچی اے ۔ میں رپورٹ ویکھی
اے ۔”
“کتیے پلیگ وانگوںں سارے پنڈ چ نہ پھیل جاوے !”
سوہنا اکھاں ملدا چنتت ہوندا بولیا۔
“ایں تاں کاہنوں پھیلدی اے۔ جیہڑا اوہدے نال کھیہہ کھاؤ، اوہی
مرو۔” جسونت نے سوہنے دی گل دا جواب دتا ۔
“آہ جیہڑے دو چار منڈے جاندے سی، اوہدے کول، اوہناں دا
پھر کیہ بنو ؟” سوہنے نے اپنا وہم دور کرن لئی سوال کیتا۔
“بننا کیہ اے ! مانجے گئے۔ برے کماں دے برے نتیجے ۔”
“ہن تاں سالیاں دے مُونہہ توں مکھی وی نیں اٹھدی۔” وساکھا
بولیا۔
سچ مچ ہی پنڈ دی منڈیر دے ساہ سوتے گئے۔ اوہناں نوں روٹی
پانی، کجھ وی چنگا نہ لگدا ۔ اک دوجے کول بیٹھدے تاں ایہو
گلاں کردے
“اوئے کانیا، توں وی گیا سی ؟”
“ میں تاں اک واری گیا سی ۔”
گلاں گلاں چ پتہ چلیا کہ پنج ست منڈے نصیراں کول جاندے
سی ۔
ہن سارے نصیراں تے کچیچیاں وٹن لگے

235

“مارتے..... بھین چو........ بئیا رانی نے ۔
“بئی آپاں نوں نی کش ہندا۔” میلو نڈر بنیا کھڑیا سی۔”
“کیوں ؟ سالیا تینوں کیوں نی کش ہوندا ؟”
“میں تاں بائی، کتاباں چ پڑھیا سی، ایڈج بارے، بئی ایڈج لا
الاج بماری اے۔ آپاں تاں پھیر ساودھانی رکھدے سی۔”
میلو دا اتر سن کے اسدے ساتھی نراتر ہو گئے۔ اوہناں دے
چہریاں تے پسینہ آ گیا۔ پر میلو بیخوف سی۔
“چلو جنک دی صلاح لینے ایں، جا کے۔” میلو نے ساریاں نوں
صلاح دتی تاں اوہ جنک دی دُکان ول چل پئے۔ جنک نے دھیرج
نال گل سن کے صلاح دتی
“ ٹیسٹ کروا کے ویکھلو، پتہ لگجو۔”
اسدی صلاح مندیاں منڈے نیڑلے شہر لیبوریٹری تے ٹیسٹ
کرواؤن گئے۔ اوہناں سبھ تو پہلاں ایہو سوال پچھیا
“ایہہ کویں ہو جاندی اے جی..........؟”
“میں تاں اک وار گیا سی.........؟”
“اک واری نال تاں نی ایڈز ہوندی ..........؟”
لیبوریٹری سہائک نے اوہناں نوں دلاسہ دتا
“گھبراؤ نہ، سبھ ٹھیک ہوجو ۔ اگے توں پرہیج رکھو ۔”
نتیجہ پوزٹو ہون تے دو منڈے تاں چپ ہی ہو گئے، مُونہہ تے
جندرا لگ گیا ۔نفسیاتی توازن اینا زیادہ وگڑ گیا، اوہناں نے ‘
کٹھے ہو کے بھاکھڑا نہر چ چھال ماری تے جان توں ہتھ دھو
بیٹھے۔

236

پنڈ ‘ دے کئی سیانے بندے کہندے
“ایہنوں گندی تیمی نوں پنڈ ‘ چوں کڈھو۔ آہ میلو ورگیاں دے
وی مارو گولی ۔ سالے بیہا دلیہ کھاندے سی ۔”
جسونت نے ایس گل دا ورودھ کیتا ۔ کہندا
“ایہناں نوں وی جین دا حق اے۔ بس، اپنی بچت رکھو ۔”
بگھیل ہور پہلاں ہی اپنی ہار کرکے بکھلاہٹ چ سی۔ کہن لگے
“آ گیا وڈا سیانا۔ سارے پنڈ دے اوئیں گولی مار۔”
پر جسونت نے کسے دی پرواہ نہ کیتی۔ سول ہسپتال توں
ڈاکٹراں دی ٹیم سدی۔ اوہناں نال ساری گل بات سانجھی کیتی۔
ڈاکٹراں دی ٹیم نے پِیراں والی چ ایڈز جاگروکتا کیمپ لایا۔ گپت
روگاں دے ماہر ڈاکٹر وجیندر روحیلا نے پورا اک گھنٹے دا
بھاشن دیندیاں ایڈج دے کارن، لچھن تے بچاء دے اپاء بارے دسیا۔
جاندے سمیں بچت لئی لوڑیندی دوائی وی ونڈ کے گئے ۔
ستھ چ بیٹھا جگتو وی بھاشن سندا رہیا۔ اچانک خاموش ہو گیا۔
اٹھ کھڑا ہو گیا۔ کپڑے جھاڑ کے سدھا ہی ڈاکٹر جنک کول جا
پہنچیا۔ پھینوٹل دیاں دو پڑیاں لے لئیاں۔ اک پڑی کھول کے اسے
سمیں ہی پھکا ماریا ۔ کھونجے چ پئے گھڑے ‘ چوں ربڑ دے
ڈبے نال پانی پی لیا ۔
پھر اس دے من چ پتہ نہیں کیہ اؤڑی، دھرمپرے والے سوئے دی
پٹڑی چل پیا۔ اسدے بلھ سک رہے سی ۔ وار وار پانی دی تیہ لگ
رہی سی ۔ سوئے چ اتر کے پانی پین لگا ڈگ پیا۔ اسدا گٹ اتر گیا
۔ اوہ سوئے دی پٹڑی تے ہی نڈھال ہویا پیا سی ۔ کول دی

237
ٹریکٹر ٹرالیاں لنگھدیاں رہیاں۔ شاماں پے گئیاں ۔ گوانڈھی پنڈ دا
زمیندار اپنے ٹریکٹر ٹرالیر تے پِیراں والی دے دہاڑیاں نوں
چھڈن لئی آ رہیا سی۔ اس نے جھاڑیاں چ پئے جگتو نوں تکیا۔
ٹریکٹر روک لیا ۔ ساریا نے پچھان لیا ۔ کہندے
“ایہہ تاں اپنے پنڈ آلاجگتو اے۔”
کجھ منڈیاں نے چک کے ٹرالی چ سٹ لیا۔ جدوں جگتو نوں
چکیا تاں کہندا “اوئے مینوں چھڈ دیؤ، اوئے ۔”
اسدے پیر چکڑ نال لبڑے پئے سی۔ سجے ہتھ دا گٹ سج گیا۔
مُونہہ ‘ چوں جھگ آ رہی سی۔ ویڑھے دے منڈیاں نے جگتو نوں
لیا کے منجے تے سٹ دتا۔
“کتھیے پیا سی ؟” میلو نے منڈیاں نوں پچھیا۔
“سوئے تے ...... بھاوے کول....۔”
میلو نے ہلا کے دیکھیا۔ جگتو کجھ نہ بولیا۔
پھر اوہ ڈاکٹر جنک نوں بلا لیایا ۔
“اوئے جگتو، لے گولیاں کھا لے ۔” جنک نے روز دی طرحاں
چہیڈ کیتی۔
ڈاکٹر نے اس نوں ہلونیا۔ پھر اسدی نبض ٹوہی۔
“ایہدا تاں ٹٹو پار ہو گیا ۔ اتے کپڑا پا دو۔”
جگتو دے ساہ پورے ہو گئے سی۔
سویر ہندیاں سار ہی پنڈ چ خبر پھیل گئی
“رات جگتو چولا چھڈ گیا۔”
“بھنگ دے بھانے گیا۔”

238

دلا اس نوں وار وار گھوتھل کے ویکھ رہیا سی
“اوئے یارا ! توں دھوکھا کر گیا ۔ جے جانا سی تاں مینوں وی
نال لے جاندا۔”
شریکے قبیلے والے تے رشتے دار پہنچنے شروع ہو گئے۔
ستھر تے بیٹھے لوک گلاں کرن
“کوڑھی نوں لاجو دا ہیروا مار گیا۔”
“اوں جمیں مرضی سی، لاجو نوں نی کدے ماڑا بولیا۔”
“توت دی چھمکی لے کے جانی تریا پھردا سی۔”
“پتندر نے میلہ نی کدے کوئی چھڈیا، ساریاں توں موہرے ہوندا
سی۔”

* * *

جسونت سویرے اٹھیا ہی سی، گورو گھروں واپس آئی ہردیپ
بولی
“جگتو پورا ہوگیا، اودھر منڈے لکڑاں کٹھیاں کردے پھردے
نیں۔”
“ایں کوہڑی نوں کیہ ہوگیا ؟” جسونت حیران ہویا۔
“اوئے بھائی، گولی گٹا ودھ چھک گیا۔ جھلیا گیا نی، دھرمپرے
آلے سوئے چ ڈگ پیا سی۔ کہندے بس پانی دے بلبلے وانگوں فٹ
گیا۔” جگتو دے گھر ولوں آئے گھوتر نے ساری گل کھول کے
دسی۔
“پتندر نے سارے گھر دا بیڑا مودھا مارتا۔ دیکھ لے چاچا
سیاں، نسیاں دے کارے۔”

239
“نشے کاہنوں چھڈدے نے شیرا، نشیاں دا پٹیا نی کوئی تاب
آؤندا۔”
“چل چاچا، دو گھڑی بیٹھ آئیے۔”
جسونت دے آکھن تے اوہ جگتو دے گھر نوں چل پئے۔
پنڈ دی ستھ کول دی لنگھن لگے تاں ستھ وی سنی پئی سی۔
“اج وساکھے ہوریں وی نی آئے شیرا۔”
“تتر دا ہیروا کرگے چاچا، نالے وساکھا وی دسدا سی، کیندھا
ہن ساڈے سریر نیں رہے، ترن پھرن والے۔”
بوڑھ کولوں اوہ لنگھن لگے تاں زور دی ہوا دا بلھا آیا، جس
نال بوڑھ دے پتے دور تک اڈ گئے۔
جسونت ہوراں دے پہنچن تک جگتو دی ‘ نہائی دھوئی’ ہو
گئی سی۔
“چلو چکو بئی۔”
آکھن دی دیر سی، ارتھی گھر ‘ چوں اٹھ گئی۔
“کوہڑی نوں نیکی دا موڈھا وی نصیب نیں ہویا۔”
بھیڑ چ شامل ہندیاں گھوتر نے جسونت نوں کیہا۔
نیکی تے چھندا آسام دا گیڑا لے کے گئے سی۔ اجے تک واپس
نہیں آئے۔ جگر نے فون کرکے چھندے نوں جگتو دی موت بارے
دس تاں دتا سی پر چھندا کہندا
“حالے تاں اسیں سلیگڑی نی ٹپے، سسکار تے تاں اپڑیا نی
جانا۔”

* * *

240
جگتو دے سسکار ہون تک ہر کوئی اپنی سیانپ گھوٹدا رہیا
“بندہ تاں بھائی اونئی میری میری کردے پھردے، پر بندے چ
ہے کش نی ؟”
“کمے بھجیا پھردے، دن رات دھیاں پتاں واسطے، دھیاں پت
کیہڑا نال جاندے نیں۔”
“اپنے وی بھائی دھرم کرم دیاں گلاں ایتھی یاد آؤندیاں نیں۔
جدوں گھریں واگھے، پھیر اوسے گدھی گیڑ چ پیجان گے۔”
“ہوں، آہ گل ایں، جماں سچی۔ موہ مایا توں کاہنوں پینڈا سٹدے۔”
اپنیاں گلاں چ کئی بندیاں نوں تاں پتہ ہی لگا، کد گورو گھررو
والے بابے نے ارداس وی کر دتی سی۔ اگ دیاں لپٹاں اسمان ول
مُونہہ وی ٹڈن لگ پئیاں سی۔ ڈکے توڑدے تے سمشان گھاٹ والے
نلکے توں ہتھ دھو کے سبھ پنڈ ول چل پئے۔

* * *

جگتو دے گوانڈھ چ شام تک گھسر مسر ہوندی رہی۔ گلی والے
نصیراں بارے آپس وچ وچار کرن لگے
“ایہنوں بماری نوں پنڈ ‘ چوں باہر کڈھو اوئے ۔”
میلو نوں بھنک پئی تاں نصیراں کول جا پہنچیا۔ نصیراں
گمبھیر مدرا چ بیٹھی سی۔ اوہ تاں اتیت نال جا جڑی سی۔ بیتے
نوں یاد کردیاں اس نوں پتہ ہی نہ رہیا، کد میلو آ پہنچیا سی۔ اپنی
زندگی دے کالے دن یاد کردیاں اس نوں کمبنی جہی چھڑی۔ اوس
نوں یاد آیا، اوہ چھوٹی جہی ہوندی سی، اس دے ماں پیو بچپن
عمرے ہی چھڈ ترے سی۔ اس دا پالن پوشن اسدے چاچے نے کیتا

241
سی۔ لالچی چاچے نے اس نوں بچپن عمرے ہی مزدوری ول
دھک دتا۔ جوان ہوئی تاں اس دا تن ویچن لگ پیا۔ نصیراں اپنے
اپنے نوں ریل دی پٹڑی محسوس کردی، جس دی ہک تے کنیاں
ہی گڈیاں دوڑیاں سی۔ پھر اسدے چاچے نے پیسیاں دے لالچ چ
نصیراں پنج ہزار چ نیکی نوں ویچ دتی۔
پنجاب آئی تاں سوچیا، شاید نویں زندگی شروع ہوویگی، اک
سنہری زندگی۔ پر وقت بیتدیاں اسدی زندگی کالی ہوندی گئی۔ ہر
اک نوں خوش کرن لئی اوہ کپڑے دے تھان وانگ وچھدی رہی
تے آپ دنوں دنوں سنگڑدی رہی۔ اس نوں اج اپنی زندگی گولھ
گنڈھ ورگی جاپی، جیہڑی کسے طرحاں کھلن دا ناں ہی نہیں سی
لے رہی۔ اس دیاں اکھاں بھر آئیاں، اکھاں وچ ڈلکدے ہنجھو گود چ
پئے بلور دے مدھے تے جا ڈگے۔ میلو نے آن کے ہلونی تاں اوہ
ڈر گئی۔
“نصیراں، پنڈ آلے تینوں پنڈوں کڈھن نوں پھردے نیں۔ توں
بھاجا کدھرے۔”
“میں اب کتھے جانا میلوآ، اب میں کتھے جاماں گی ؟”
نصیراں دا من ہور وی بھر آیا۔
اچانک میلو دے کناں چ گلی ‘ چوں تکھی آواز سنائی دتی۔ میلو
نے چور نظر نال باہر آ کے ویکھیا، ہن گلی وچ پورا اکٹھ ہو گیا
سی۔ کئی موہتبر بندے آکھن لگے
“اج تاں کٹا کٹی کڈھ کے ای ہٹاں گے۔”
“چلو جسونت دی وی صلاح لینے آں۔”

242
جگنے نے صلاح دتی تاں سارے جسونت دے گھر نوں چل
پئے۔

* * *

جسونت تاں شام ہندیاں ہی کھیت جا چکا سی۔ گھوتر وی نال
سی۔ جسونت دا من ٹھیک نہیں سی، تاں اوہ کھیت گیڑا مارن آ
گئے۔
“چاچا سیاں، آپاں پنڈ چ قدرتی کھیتی دا بیز بیجئ تے آہ نیکی
ہوراں نے ایڈز دا بیز بیجتا۔” کھیت ول جاندا جسونت دکھی سی۔
“ایہہ بی تاں شیرا، چگنا وی بہت اؤکھے۔” گھوتر نے وی
دکھی ہردے نال سر ہلایا۔
گھوتر نے ویکھیا، کھیتاں چ فصلاں لہرا رہیاں سی۔ چارے
پاسے ہریالی ہی ہریالی سی۔ ہریاں بھریاں فصلاں وچ سورج
مکھی دے پھل وی وکھائی دے رہے سی۔ سورج مکھی وی کنی
وڈی ہو گئی ! ہن تاں بندہ وی لکودیں ہے۔ بدلاں دی چھاں ہیٹھ
جسونت نوں سورج مکھی دے پھل اج بھدے لگ رہے سی۔
گھوتر اچے لمے سفیدیاں نوں ویکھدا پھردا سی۔
کناں ہی چر اوہ چپ چپیتے، فصلاں نوں نرکھدے پرکھدے
رہے۔
جسونت نے چھپدے ول نظر ماری۔ سورج گندلے آکاش وچ
گھلدا جا رہیا سی۔

243
اچانک پنڈ والے پاسیوں ہوا دا تیز بُلا آیا، جس نال گھوتر نوں
کمبنی جہی چھڑی۔ ‘ شاں شاں’ کردی ہوا جسونت کول دی گزر
گئی۔
گھوتر نے اپنی چٹی داڑھی دے الجھے وال ٹھیک کیتے تے
جسونت نوں آکھن لگا
“شیرا ! مینوں لگدے، پنڈ روئی جاندے، آپاں نوں بلائی
جاندے۔”
“ہاں چاچا، پنڈ ولوں آئی ہوا وی ایہی سندیش دے کے گئی اے۔
چل چاچا، پنڈ نوں اپنی لوڑ اے۔”
“ہاں شیرا، اگلیاں نشلاں آپاں نوں طعنے ماریا کرن گیاں، بئی
تسیں ساڈے لئی کیہ کیتائے ؟”
گھوتر دے آکھن دی ہی دیر سی، جسونت نے موڈھے تے کہی
رکھی تے کاہل قدمیں گھوتر دے مگر مگر چل پیا۔
“کہی تاں رکھ دے چاچا، ایسدی لوڑ تاں کھیتاں نوں ای اے۔”
“ہوں، توں سولاں آنے سچ کہے۔”
آکھدا گھوتر موٹر والے کمرے چ کہی رکھن چلا گیا۔ وڈی وٹ
توں ہوندا ہویا اوہ جسونت نال آ وی ملیا سی۔ ہن اوہناں نوں صرف
پِیراں والی ہی وکھائی دے رہیا سی۔صرف پِیراں والی.......

* * *

(ختم)

244

ناول بارے وچار

آدرش مئی دھراتل دی تلاس کردا ناول ‘ کیہی وگے ہوا’

عزیز سروئے دے ناول ‘ کیہی وگے ہوا’ وچ زندگی دے وبھن
پہلوآں نوں درشٹی گوچر کردے ہوئے اک سارتھک سماجک
جیون دی کامنا کیتی گئی ہے۔ زندگی دیاں انیک پرتاں نوں اکو
بندو اپر کیندرت کردے ہوئے کسے روچکتا بھرپور لہجے وچ
پرگٹاؤنا اپنے اپنے وچ اک چنوتی ہے۔ عزیز سروئے نے ایس
چنوتی نوں سویکار ہی نہیں کیتا سگوں باخوبی نبھایا وی ہے۔
بڈھلاڈا دے پِیراں والی پنڈ دی داستا راہیں ناول کار نے جتھے
پنڈاں دی رہنی بہنی تے اتھوں دے واتاورن دا چترن کیتا ہے،
اتھے سمیں دے نال آ رہی تبدیلی سبندھی وی ڈونگھی چنتا ظاہر
کیتی ہے۔ ناول دے مکھ پاتر وجوں ابھرے جگتو دی زندگی تے
اس دے آلے دوآلے واپردیاں گھٹناواں پاٹھک دی سوچ نوں ٹمبدیاں
ہن۔ جگتو دی پتنی، لاجو دی سنگھرش بھری زندگی وچ دکھاں دی
داستا نہ ختم ہون والی ہے تے اوہ اپنے دکھانت ‘ چوں ابھرن دی
کوشس وچ ہی پوری زندگی جی لیندی ہے۔ جگتو دی کڑی ویاہی
جان پچھوں جدسوہریاں دی ستائی واپس پیکے گھر آ جاندی ہے
تاں پریوار لئی مشکل بن جاندی ہے۔ پنڈ دی پنچائت پنڈ دی دھی دا
مسئلہ حل کردی ہے۔ انج پنڈ وچ نیاں ووستھا دا سچجاپن نظر آؤندا
ہے۔ پر دوجے پاسے بگھیل سنگھ ورگے اپنے کامیاں توں

245
ودھیرے کم لین دے لالچ وچ اوہناں نوں نشے دیندے ہن جو ہولی
ہولی اوہناں دی عادت بن جاندے ہن۔ جگتو تے دُلا عملی ایسے
پرکار دے حالاتاں دا ساہمنا کردے ہن۔
پنڈاں وچ سردے پجدے کسان وی ‘ گھر دی کڈھی’ شراب نوں
پسند کردے ہن تے کسے افسر توں اپنا کم کڈھواؤن لئی ایس ‘
پہلے توڑ دی’ نال سیوا کردے ہن۔ ایس طرحاں دے شوق کارن
ہی پنڈاں وچ نشیاں دا رجحان ودھدا رہیا ہے۔ غلط تاریخے اپناؤن
نال بھلا گھٹ لوکاں دا ہوندا ہے پر نقصان بہو گنتی دا ہو جاندا
ہے جیویں ناول کار 1982 ویلے دے ہڑھاں دی گل کردے ہوئے
دسدا ہے
“سرکار ولوں پیڑتاں لئی معاوضے دا اعلان کیتا گیا۔ پٹواری
نے سرپنچ دی مدد نال سروے کیتا۔ پندرھاں دناں دے اندر،
کلونیاں دے لوڑبنداں دی سوچی تیار کر لئی۔ سرپنچ تے بگھیل
نے آکھ کے، اپنے بندیاں دے ناں پیڑتاں والی سوچی چ درج کروا
دتے۔ لوڑوند پھر رہِ گئے سی، ٹلیاں وجاؤندے۔”
سماج وچ برائی پھیلاؤن والے عنصر اپنے گھراں وچ وی
کوئی ودھیا بھومکا نہیں نبھاؤندے۔ جنہاں لئی پدارتھک سکھ
ودھیرے اہمیت رکھدے ہون اوہناں لئی بھاوناتمک پہلوآں دی مہتتا
زیرو ہوندی ہے۔ ناول وچ بگھیل دے پتا بھگتے دا جس طرحاں
شوسن ہوندا ہے اس بارے ناول کار لکھدا ہے
“پریتم سنگھ اس سمیں پنڈ دا پٹواری سی۔ بگھیل دا اس نال
ودھیا موہ ملاجھا سی۔ پٹواری تے نمبردار نال مل کے بگھیل نے

246
اپنے باپو بھگتے دے حصے دی زمین وی ہڑپ لئی سی۔ بڈھے
ٹھیرے نوں دسدا بھالدا گھٹ سی۔ کاغذاں تے انگوٹھا لوا لیا۔
جیویں ہی باپو والے پنج کلے واہن مل گیا، بزرگ دی جون کتیاں
ورگی ہو گئی۔ ویلے کویلے روٹی مل گئی تاں ٹھیک، نہیں پھر
ڈھڈ نوں گنڈھاں دے کے سوں جانا۔ بھگتا وی رووے، پٹے
“اوئے لوکو ! اپنا خون چٹا ہو گیا بھائی۔ میننوں بگھیلا ڈوبا دے
گیا۔”
پنڈ وچ کسے اپر ودھیکی ہووے تاں پنچائت اپنی بھومکا نبھاؤندی
ہے پر جتھے اک دھر ودھیرے ظالمانہ تے تکڑی ہووے تاں
اتھے دڑھ وٹن دی کوشس وی کیتی جاندی ہے۔ پنڈاں وچ اک توں
بعد پھیلدی دوجی برائی اک چنتا نوں درساؤندی ہے۔
جگتو دا سریر جدوں نشیاں کارن بے کار ہو گیا تاں اس نے
سیرپنا چھڈ دتا تے اپنی جگہ اپنے منڈے نیکی نوں سیری رکھوا
دتا۔ عملیاں دیاں عورتاں دی پروارک حالت ودھیرے ترس یوگ
ہوندی ہے۔ لاجو ایسے گل دی گواہی بھردی ہے۔ اس دی زندگی
دے انتم سمیں نوں ناول کار انج بیان کردا ہے
پنڈ دے کئی سماج سیوی بندیاں نے ہمبھلا مار کے پیسے اکٹھے
کیتے، لاجو دے ٹیسٹ کروائے۔ افسوس ! ساری عمر گھٹا ڈھون
والی، عملی دا گولپنا کرن والی لاجو منجے تے نڈھال پئی موت
دے قریب آ گئی سی۔ اس نوں کینسر سی۔
کینسر دی شکار لاجو مرن توں پہلاں اپنیاں زمیواریاں نبھاؤن دی
اچھک سی۔ ایسے کارن اس نوں ودھیرے چنتا اپنے منڈے دے

247
ویاہ دی سی۔ نیکی جدوں ٹرک کنڈکٹر بن کے ہورناں صوبیاں وچ
جان لگا تاں اس دا رہن سہن وی بدل گیا۔ اوہ نصیراں ناں دی
بنگالن ویاہ کے پنڈ لے آیا تاں پنڈ وچ ایس سبندھی چرچہ ہون لگی
پر لاجو تے جگتو نوں اپنے پت دا گھر وس جان کارن خوشی
ہوئی۔ نیکی دے کئی کئی مہینے گھروں باہر رہن کارن نصیراں
دے پنڈ دے منڈیاں نال بنے سبندھاں نے اس سمیں پنڈ وچ سہم دا
ماحول بنا دتا جد اس دی ‘ ایڈج’ سبندھی رپورٹ آئی۔
عزیز نے جتھے پنڈ وچ وگدیاں تتیاں ہواواں دے سیک وچ
جھلسدیاں جنداں دا ذکر کردے ہوئے اک چنتا ظاہر کیتی ہے اتھے
ایہناں ہواواں دے سیک توں پنڈ دی حفاظت کرن دے اچھک
جسونت سنگھ ورگے پاتراں راہیں امید پیدا کیتی ہے۔ جسونت
سنگھ ورگا پڑھیا لکھیا، آدرشوادی پاتر پنڈ دی بھلائی وچ جو
بھومکا نبھاؤندا ہے اوہ کسے وی پنڈ وچ سکھاویں ماحول دی
سرجنا وچ اہم بھومکا نبھا سکدا ہے۔ اوہ نویں تاریخے، نویاں
ودھیاں اپنا کے کھیتی کرن تے ودھیرے منافع کماؤن دا راہ
دکھاؤندا ہے۔ پنڈاں وچ سماج سیوی سنستھاواں بنا کے ہی اگے
ودھیا جا سکدا ہے۔ چیتنتا پیدا کرن لئی لوکاں نوں پڑھائی ول
پریرنا ضروری ہے۔ آرتھک پکھاں نوں دھیان وچ رکھ کے ہی
خوشیاں غمیاں نال جڑیاں رسماں نبھائیاں جان تاں زندگی
ودھیرے سکھالی ہو سکدی ہے۔
ناول کار نے اپنے ایس ناول وچ جتھے انیکاں برائییاں دا شکار
ہوئے لوکاں دی پریشانی دے کارناں نوں ابھاریا ہے اتھے ایہناں

248
برائییاں نال نجٹھن لئی رستہ وی دکھایا ہے۔ اک آدرشوادی دھراتل
دی تلاش کردا ایہہ ناول تھوڑے وچ بہتا سمیٹن دی کوشس ہے۔
چھوٹیاں چھوٹیاں انیکاں گھٹناواں ناول دی وشا لڑی نوں توڑدیاں
ضرور ہن پر موقع میل بن کے ناول وچ روچکتا بھر دیندیاں ہن۔
چنتا توں شروع ہویا ناول اک امید بھری کوشس تے ختم ہوندا ہے
جس توں پاٹھک دی سوچ نوں اک سکون پراپتی تاں ہوندی ہی ہے
سگوں سماج دے ہتاں لئی کجھ کرن دی پریرنا وی ملدی ہے۔
عملیاں دی ترس یوگ حالت جتھے نشیڑیاں پرتی چنتا پرگٹاؤندی
ہے اتھے اوہناں دیاں حرکتاں راجسی تے سماجک تتاں تے
کٹاکھس کردیاں نظر آؤندیاں ہن۔ نکیاں نکیاں برائییاں نوں جے
قابو ہیٹھ نہ کیتا جاوے تاں بھوکھ وچ ایہو وڈی مصیبت بن جاندیاں
ہن۔ ناول کار ایسے پہلو نوں درشٹیگوچر کردا ہے۔ پاتراں دی
صاد مرادی زندگی تے سنجمتا بھری وارتالاپ، کتھانک دی گتی
نوں اکسرتا وچ اگے توری رکھدی ہے اتے ایس لے وچ جنمیا
ناول پاٹھک لئی سدا اتسکتا بھرپور بنیا رہندا ہے۔
شالہ ! عزیز سروئے دی کوشس سارتھکتا دی دھارنی بنے۔
ڈاکٹر. سمرجیت گل
6/666 ساہمنے گل ہسپتال ، دسانجھ روڈ موگا

249
ناول ‘ کیہی وگے ہوا’ بارے وکھ وکھ ودواناں دیاں ٹپنیاں

عزیز سروئے دا ایہہ دوسرا ناول ہے۔ انج پہلے ناول ‘ ہنیری
رات دے جگنوں’ توں ہی ایہہ آبھاس ہوندا سی، سروئے دے اندر
پرتبھا ہے تے اس کولوں بھوکھ وچ چنگیاں رچناواں دی امید
رکھی جا سکدی ہے۔ ایس سوچ اپر کھرا اتردا ہے، اسدا نواں ناول
‘ کیہی وگے ہوا’ ایس ناول راہیں سروئے نے پینڈو وسیبے دے
اوہناں سارے پہلوآں نوں چھوہیا ہے جیہڑے پنڈاں وچ وسدے
سادھارن لوکاں دے سدا انگ سنگ رہندے ہن۔ ان پڑھتا، غریبی،
اندھ وسواش اتے جاتی جماعتی وکھریویں کارن اتپن ہندیاں
سمسیاواں تے سنکٹاں دا سروئے نے باخوبی چترن کیتا ہے۔ نشیاں
دے رجحان وچ گرست نوجوان پیڑھی اتے اس پچھے کارناں نوں
اجاگر کرن دا وی سروئے نے ذکر کیتا ہے۔ پنڈاں وچ اک پاسے
جگتو، لاجو تے دُلے عملی ورگے حاشیے توں باہر دھکے پاتر
وی ہن تے دوسرے پاسے بگھیل سنگھ جہے گھاگ وی ہن، جنہاں
کول آرتھک تے سیاسی ہتھیار ہن تے اوہ جو چاہن کر / کروا
سکدے ہن۔ سرکاری گرانٹاں چھک سکدے ہن، سرکاری معاوضے
اپنے چہیتیاں نوں دعا سکدے ہن۔ بڈھلاڈے پاسے دے پنڈ پِیراں
والی وچوں پنجاب دا ہر پنڈ جھلکدا ہے۔ میں ایس نوجوان ناول
کار دے ارتھ بھرپور یتن دی شلاگھا کردا ہویا، پنجابی پاٹھکاں
نوں ناول ‘ کیہی وگے ہوا’ پڑھن دی اپیل کردا ہاں۔

250
بلدیو سنگھ سڑک ناما

پینڈو جیون دا گتی شیل یتھارتھ کیہی وگے ہوا

نوجوان ناول کار عزیز سروئے دا ایہہ ‘ کیہی وگے ہوا’
دوسرا ناول ہے۔ آکار پکھوں بھاویں ایہہ لگھو ناول ہے پر ایس
وچ پینڈو جیون نوں کئی رنگاں، پرتاں، سندربھاں اتے پرپیکھاں
وچ ریکھانکت کیتا گیا ہے۔ حیرانی جنک تے غورطلب پکھ ایہہ
ہے کہ سروئے نے پینڈو جیونو دے وشالتر دھراتل نوں اینے
سنکھیپگت اتے سرلگت ڈھنگ نال جیویں پرستت کیتا ہے، ایہو
ایس ناول دی پراپتی ہے۔ ایس ناول دا کھیتر بھاویں اک پنڈ ہے پر
ایہہ پنڈ مانسا، برنالہ، سنگرور اتے بٹھنڈہ دے پنڈاں دا چہنک ہے۔
ایس کھیتر دیاں جو سماجک سبھیاچارک، آرتھک، دھارمک
ستھتیاں پرستھتیاں ہن، اوہناں دے ویروے ہی ایس ناول وچ اپلبھدھ
نہیں، سگوں ایہناں سرنچناواں وچ ہوئے پرمکھ پرورتناں اتے
روپانترناں نوں وی درسایا گیا ہے۔ پونجیوادی ماڈل دی ہری
کرانتی کارن جس قسم دی پنجاب دی ویاپک بربادی ہوئی ہے،
جس قسم دیاں لاعلاج علامتاں ودھیاں ہن، سروئے نے اوہناں دا
بیورا مانوی درشٹی توں ناول چ انکت کیتا ہے۔ سنکٹگرست
کرسانی ( قرضے دے جال وچ پھسی اتے کھدکشیاں کر رہی )
لئی اک رستہ قدرتی کھیتی دا وی دسیا ہے۔ بھاویں کہ ایہہ کارج

251
اسنبھو ہے پر سروئےسوہردتا تے امان داری نال پنجاب دی
کسانی نوں سنکٹ وچوں کڈھن لئی ایس ناول راہیں سجھاء نما
چیتنا دیندا ہے۔ پنجاب دی نکی اتے سیمانت کسانی دے سنکٹ نوں
ہی نہیں سروئے پنجاب دے پینڈو مزدوراں دی غربت دی وی
دردناک تصویرکشی کردا ہے۔ پنجاب دا مزدور طبقہ غریبی دی
ریکھا توں دن کٹی کرن لئی بے بس ہے۔ نرسندیہ پنجاب دی
کسانی اتے مزدور ورگ جتھیبندک پہنچ اپنا کے سنگھرشرت ہن
پر اجے ایہہ ورگ کوئی جماعتی لہر کھڑی نہیں کر سکے۔
سروئے نے ایس ناول وچ نرما پٹی چ پھیل رہے کینسر دا
نوٹس وی لیا ہے۔ بے لوڑیاں ریہاں سپریاں کرکے جتھے کساناں
نے اپنی دھرتی، ہوا اتے پانی زہریلے کر لئے ہن، اتھے کینسر،
کالے پیلیئے تے ایڈز ورگے بھیانک روگ وی خرید لئے ہن۔
پنجاب دا واتاورن پوری طرحاں پردوشت ہو چکا ہے۔ ایس گمبھیر
مصلے ول سروئے نے اپنی قلم سیدھت کیتی ہے۔ اویں ہی
سروئے نے نشیاں دے ودھ رہے رجحان اتے پرکوپ دا مسئلہ وی
ایس ناول چ ابھاریا ہے۔ راجنیتی تے سمگلر پنجاب دے لوکاں نوں
نشیاں دی چاٹ تے لا کے بربادی دے دہانے تے لے آئے ہن۔
پنجاب دے سوجھ وان، بدھیوان لوک ( سروئے ورگے ) نشیاں
کارن ہو رہی بربادی کارن چنتت ہن اتے اوہ نرنتر لوکاں نوں ایس
توں بچن لئی پریرت اتے سچیت کر رہے ہن۔ ناول وچ اک ہور اہم
مدعے نوں اٹھایا گیا ہے۔ اوہ ہے کہ بھارت وچ لڑکیاں عورتاں دا
اتپیڑن، شوشن بھاو اوہناں دی بدتر ستھتی دا بڑے ہی کرنامئی

252
ڈھنگ نال ورنن کیتا گیا ہے۔ کڑیاں نوں زبری ویسواگری دی
جہلن وچ سٹیا جاندا ہے، ویسواگری سمچے دیش دا دیرگھ مسئلہ
ہے جس دا کوئی سمادھان تاں کیہ سگوں ایس نوں ہور پرپھلت
کیتا جا رہیا ہے۔ اویں ہی بے بس، مجبور اتے غریب لڑکیاں دی
کھریدو پھروکھت وی ہوندی ہے۔ پیسے لے کے لڑکی نوں ویچنا
اک گھنیاؤنا، نہ موافییوگ اپرادھ ہے۔ ایس امانوی ورتارے نوں
وی سروئے نے ناول چ اٹھایا ہے۔ ایس ناول وچ ہور وی بہت
کجھ پرستت کیتا گیا ہے جس بارے پھر کدے صحیح پر پاٹھک
ایس ناول ‘ چوں اک پنڈ دی پوری زدگی دے یتھارتھ دے درشن
کر سکدے ہن۔ ایس ناول دی بھاشا، بولی اتے شیلی اپنے آپ وچ
مارمک ہے۔ ناول دی پڑھنیوگتا کارن وی ایہہ ناول ولکھن اتے
مہتوشالی ہے۔ مینوں آس ہے کہ ایس ناول دی ناول کھیتر وچ آمد
دی شلاگھا ہوویگی اتے سروئے اک ناول کار دے طور تے
ستھاپت ہوئےگا۔

ڈاکٹر. سرجیت براڑ

ناولکاری اوکھا کارج ہے۔ ایس اوکھ دے کارن ناولی سرجنا
دی ویونتکاری اتے گھٹناواں دے اتہاسک انترال وچلے پھیلاء نال
جڑے ہوئے ہن۔ ایس سرجناتمک چنوتی نوں سویکار کرنا ہمت
والا کارج ہے۔ عزیز سروئے ایس چنوتی نوں سویکار کرکے
ناولکاری دے کھیتر وچ پیر دھردا ہے۔ اوہ ناولی ماحول سرجن
لئی مالوے کھیتر نال جڑھے جیون دی چون کردا ہے۔ اوہ ایس

253
بھوگولک خطے راہیں سمچے کسانی جیون دے سنکٹاں نوں
سنبودھت ہوندا ہے۔ ایہناں وچ پینڈو بنتر وچ ستا سنگھرش،
شریکیبازی، رشتیاں دا پتن، عورت مرد رشتے دے شنکٹ،
نشاکھوری، واتاورن پردوشن، کینسر، ایڈج ورگے بھیانک روگ
اتے آرتھک سنکٹاں تے آدھارت ہور سماجک سنکٹ سامل ہن۔
سروئے ایس ناول دی ویونتبندی دی ٹیک وارتالاپ ودھی دی
پربھستا اتے رکھدا ہے۔ اوہ گھٹناواں وچلی وتھ نوں پورن لئی
لیکھکی ٹپنیاں دی ورتوں کردا ہے۔ ایہناں ٹپنیاں وچوں ہی سروئے
دی ناولی درشٹی ابھر کے ساہمنے آؤندی ہے۔ ایہہ درشٹی مانوواد
دے موکلے سوتراں دوآلے اساری گئی ہے۔ اوہ ناول وچ جتھے
کتے وینگ اتے مشکری دی ودھی دے مشرت روپ دی ورتوں
کردا ہے، اتھے بہت کامیاب ہے۔ سروئے جنے مثلیاں نوں ہتھ
پاؤندا ہے، اوہناں بارے کھوج آدھارت جانکاری پراپت کرنا اتے
پھر ایس جانکاری تے آدھارت منکھی وہار نوں سبھیاچارک انتر
ورودھاں سمیت کلاتمک سنگٹھن وچ بنھن لئی بہت ساری محنت
درکار ہے۔ ایہہ ہمت مینوں لیکھک دے آؤن والے یتناں وچ نظر
آؤندی ہے۔ سروئے دی کسے ہور آؤن والی ناولی رچنا وچوں
ایسے آس نال میں اس دے ناول ‘ کیہی وگے ہوا’ دا سواگت کردا
ہاں۔
رجنیس بہادر سنگھ، سمپادک پروچن

254

پنجاب دے بدلدے ہوئے پنڈ دا چترن
پنجاب دا روائتی پنڈ ہرے انقلاب دے ورتارے نال تکھی تبدیلی
دے راہ تریا۔ مربیبندی، نویں قسم دے بیجاں، رسائنک کھاداں،
کیڑے تے گھاہ مار دوائیاں نے فصلاں دا جھاڑ اک دم ودھا دتا،
مشینری دی ورتوں نے اجاڑاں رکڑاں نوں وی واہی ادھین لے
آندا۔ وکاس دی ایس چھال نال وقتی خوش حالی وی آئی۔ لنک راہ
پکے بنے، گلیاں نالیاں بنیاں تے پنڈاں چ کچیاں دی بجائے پکے
مکان ودھن لگے، پر نال دی نال آرتھک پاڑا وی تکھا ہون لگا۔
عزیز سروئے دا ایہہ ناول ہرے انقلاب توں پچھوں دے ایس نویں
پنڈ نوں چتردا ہے۔ ایس پنڈ چ سویرے چڑیاں نہیں چوکدیاں جاں
بھائی دے سنکھ نال ہالی ہرناڑی لے کے نہیں تردے، سگوں ایہہ
پنڈ تکنیک تے ادھارت ہو گیا ہے:
‘ ‘ سویر دے ساڈھے چار وج چکے سن پر ہنیرا اجے وی کافی
سی۔ پہُ فٹ آئی سی۔ وڈے گردوارے والے پاٹھی نے نلکے توں
کوسے پانی دی بالٹی بھر کے اشنان وی کر لیا سی۔ پھر تیڑ لپیٹے
کپڑے نوں پورے زور نال نچوڑ کے کندھولی تے سکنا پا دتا
سی۔ نت دی طرحاں اس نے مائیک تے پولے پولے ٹھولے
جہے مار کے چیت مہینے دا دن، وار، تکھ تاریخ، گنڈھ مول آدی
دسدیاں سپیکر چالو کر دتا۔ ‘ کوئی بولے رام رام، کوئی خدائِ’
شبد چارے کوٹاں چ گونج اٹھیا۔ کجھ ہی سمیں بعد رمداسیاں دے
گورو گھر اتے نیڑلے پنڈاں ریوند، مگھانیاں، بھاوا دے گردوارے

255
‘ چوں آؤندیاں آوازاں آپس چ ٹکراؤن لگیاں۔ پرتویاں آوازاں سنگ
کجھ وی سمجھ نہیں آ رہیا۔ انج لگدا سی، جیویں آوازاں دا مقابلہ
چل رہیا ہووے!’ ‘
ایہہ تبدیلی دا باہری روپ ہے پر ایسنے مانسکتا چ جیہڑی
ترتھلی مچائی اوہ سانجھا، رشتیاں، ورتوں وہار دے نویں سمیکرن
سرج رہی ہے۔ ایس تبدیلی دے اثر ہیٹھ جتھے نویں پیڑی ایس ‘
چوں اپنی ہوند آسانی نال تلاش لیندی ہے (پاڑے، چھوٹے موٹے
مکینک، بساں ٹرکاں دے ڈرائیور کڈنکٹر)، اتھے پرانی پیڑی ایس
چکاچوندھ نال بھونتر گئی ہے۔ جاتاں برادریاں دے ناں تے
گردوارے اسرن دی چال ودھی ہے، نقد دہاڑی دے ورتارے نال
سیمی/سیر دا خاتمہ، مشینری تے نربھرتا نال بھائی چارک
سانجھا دا ٹٹنا، کھیتاں چ آپ کم کرن جاں جان دی تھاں بھئیاں
آسرے کم چھڈ کے موبائل نال ہوندی نگرانی نے دھنی کسان نوں
کرتی توں منیجر بنا دتا۔ کسان یونیناں دی دخل اندازی، شراب دے
ٹھیکیاں دا رجحان، ویاہاں تے ہور سماگماں چ وجدے ڈیجے،
وکدیاں ووٹاں آدی کجھ اجیہے ورتارے ہن، جناں دی ایس ناول چ
بڑی سپشٹتا نال نشاندیہی کیتی ملدی ہے۔ ایہہ ترقی/تبدیلی پنڈ نوں
جس تباہی دے مہانے ول دھک رہی ہے، اوہناں ‘ چوں پرمکھ ہن
پانی دی ستہِ دا لگاتار ڈونگھے ہوندے جانا، ایڈز/کینسر جہیاں لا
علاج بیماریاں دا مہانماریاں ول ودھن دا خدشہ۔ پنجاب دے بدلے
ہوئے پنڈ دیاں اناں سیماواں تے سنبھاوناواں دا چترن جگتو، لاجو،
نیک، جسونت، ڈاکٹر: جنک، تتر جہے پاتراں راہیں اک جیونت

256
برتانت چ ڈھل کے انج پیش ہویا ہے کہ پنڈ نوں اکھاں موہرے لیا
کھڑا کردا۔
کل ملا کے ناول پنجاب دے پنڈ دی بدلدی ہوئی نہار نوں پھڑن دی
سارتھک کوشش ہے بھاویں ایسدی سرسیدھ چ کتے کتے کجھ
کچیائیاں وی جھلکدیاں ہن۔
بلبیر پروانہ ساہت سمپادک
روزانہ نواں زمانہ، جالندھر