کھبل کلونت سنگھ ورک
ایہہ کہانی پاکستان دی ہے۔
پاکستان بنے نوں اجے تنّ چار مہینے ہی ہوئے سن۔ اتھے ہر شے اکھڑی اکھڑی لگدی سی۔ تھانیاں، چوکیاں وچ سامان دے ڈھیر لگے ہوئے سن۔ ٹرنک، پلنگھ، پنگھوڑے، میز، سوفا سیٹ، تصویراں سبھ آپو اپنیاں تھاواں توں اکھڑ کے تھانے آ گئیاں سن۔ بھلا پنگھوڑیاں تے تصویراں دا تھانیاں وچ کی کم؟ کدی ایہناں دی گھراں وچ کوئی خاص تھاں ہونی ایں۔ اس ویلے گھر والیاں دا خیال ہونا ایں کہ جے ایہہ اس تھاں توں بنا کسے ہور تھاں رکھے جان تاں بڑے کوجھے لگن۔ پر اس ویلے ایہہ اتھے اک ڈھیر وچ پئے ہوئے سن۔ گھراں دے بھانڈے، الماریاں، پڑچھتیاں تے چونکیاں وچوں نکل کے سرکاری دفتراں دے ساہمنے ڈھیر ہوئے پئے سن۔ ایہناں نوں ہن کدی کسے مانجیا لشکایا نہیں سی، گنیا نہیں سی۔ کسے استری منکھ دا ہتھ لگیا وی کئی مہینے ہو گئے سن۔
پاکستان وچ ہر شے اکھڑی اکھڑی سی۔ کئیاں گھراں وچ اپنیاں کھرلیاں توں اکھڑے ہوئے ڈنگر وی سن۔ ترٹھیاں ہوئیاں اکھاں نال اوہ دوالیوں ویکھدے تے اوپریاں تھاواں تے ڈر ڈر کے پیر دھردے۔ اس اتھل پتھل وچ کیول دھرتی ہی اپنے تھاں پکی سی تے اس دھرتی تے انیکاں اکھڑے ہوئے شرنارتھی رڑھدے پھردے۔ واہگے دے وڈے کیمپ توں ایہناں نوں اگھاں ٹھیلھ دتا جاندا تے پھر ایہہ شرنارتھی زلیوں ضلعے تے پنڈو پنڈ پیدل جاں گڈیاں وچ زمین دی بھال وچ بھون لگّ پیندے۔
شرنارتھی تے شرنارتھی، پرانے لوک وی اکھڑ گئے سن۔ برادری والیاں دیاں برادریاں ٹر گئیاں سن تے یاراں دے یار۔ مزدوراں دے ملّ مالک چلے گئے سن تے ملّ والیاں دے مزدور تے ایہناں ساریاں دی تھاں نویں لوک آ گئے سن۔ ایہہ نویں لوک کس طرحاں دے سن، گندے جہے، بونترے ہوئے! پرانے لوکاں وچ گھل مل نہیں سکدے سن۔ سلام علیکم آکھ کے کول بیٹھ کے گل بات نہیں کردے سن سگوں بوہے وچ کھلوکے جھاکدے رہندے۔ جے کواؤ وی تاں وی نہ کوندے۔ ایہناں لوکاں نے تے پنڈاں دیاں جڑھاں ہلا دتیاں سن۔ پرانے وسنیکاں نوں وی اپنے پنڈ اوپرے اوپرے لگن لگّ پئے سن۔ کیونکہ اوہ اس طرحاں دے پنڈ نہیں رہے سن جنہاں وچ اوہ جمے پلے سن۔ اوہناں دیاں حویلیاں کولوں لنگھدے نہراں رجواہے وی بگانے ہو گئے سن۔ اوہ اتھوں ہن وضو نہیں کر سکدے سن۔ کئی دن ایہناں نہراں دا پانی لال آؤندا رہا سی تے کئی ثابت مردے تے کئیاں دیاں لتاں باہاں رڑھدیاں آؤندیاں رہیاں سن۔ اس پانی نال ہن وضو کس طرحاں کیتا جا سکدا سی۔ اوہ تے اپنے اننجانیاں نوں وی ایہناں وچ نہاؤن توں ہٹک دیندے۔ اصل وچ ہر شے الٹ پلٹ ہوئی ہوئی سی تے اپنے پرانی حالت ولّ آؤن دا چارہ کر رہی سی۔ ہر شے اپنی اپنی تھاں نوں اڑان دی، پیر زمان دی کوشش کر رہی سی۔ ہر چیز پنر ستھاپن منگدی سی۔
‘‘ملک تے تباہ ہو گیا اے’’، اک گبھرو جٹّ نے اپنے آلے دوآلے دی اجاڑ ویکھ کے اپنے بڈھے پیو نوں کیہا۔’’
‘‘ہو تے حقی گیا اے، پر آہ ویکھاں دنیاں کدھرے تھاؤں تھائیں بہہ جاندی اے تے سبھ خیر مہر ہو جائیگی۔’’
‘‘ایہہ تے ایویں گلاں نے، بہہ ایہناں وچاریاں کتھے جانا اے، ایہہ تے گراہی نہیں پھڑ کے اپنے منہ وچ پان جوگے۔’’
‘‘نہیں اوئِ کملیا! ایویں جاپدا ای اے۔ آہ ویکھاں کھبل ہندا اے پیلی وچ۔ جدوں واہیدی اے کوئی فرق تے نہیں نہ کریدا اوہدے نال؟ سارا جڑھوں پٹّ پٹّ کے پیلیؤں باہر سٹی دا اے۔ پر دساں دناں مگروں پھر کوئی نہ کوئی تڑ فٹّ آؤندی اے تے مہینے مگروں اس طرحاں جاپدا اے جویں پیلی کدی کسے واہی ہی نہیں ہندی۔’’
اصل وچ کدھرے کدھرے اس بڈھے دی گلّ وچ سچائی دسّ رہی سی۔ جنہاں لوکاں نوں زمین مل جاندی اوہ کجھ ٹک جہے جاندے۔ کچیاں الاٹ ہوئیاں پیلیاں اوہناں دی روح نوں دھرواس دندیاں۔ اپنے نویاں واڑیاں دے نیڑے اوہ نکے نکے ٹوئے پٹ کے اوہناں وچ گوہیاں دی اگّ دھکھائی رکھدے تے جدوں جی کردا حقے تے رکھ کے اکٹھے بیٹھ کے پیندے۔ سہجے سہجے اوہناں دیاں مجھیں دا وی تروہ لہہ جاندا۔ واڑیاں دے اندر اوہ وناں دیاں ٹاہنیاں نال اپنے سنناں پچھلے تھاں نوں کھرک کردیاں تے کدی موج وچ آئیاں اپنے پنڈے نوں واڑے دیاں کندھاں نال گھسردیاں۔ جدوں تصیلدار جاں کوئی ہور افسر ایہناں لوکاں دے نویں پنڈ وچ آؤندا تاں اوہناں وچوں کئی اپنے آپ نوں پینچ ظاہر کرن دی کوشش کردے۔ پنڈ دے سانجھے دکھ تکلیفاں اوہ تصیلدار نوں سناؤندے تے اس طرحاں سارے لوکاں دی پرتیندھتا کر کے پنڈ وچ اپنی لیڈری دا مڈھ بنھدے۔ سادھارن جہیاں گلاں نال جویں لوکاں نوں پچھھاں بٹھا کے، ‘صرف اک آدمی بولے’ کہہ کے، افسر نوں حقہ پانی پچھ کے اوہ اس دا دھیان اپنے ولّ کھچدے۔ ایہہ گلاں دسدیاں سن کہ اس دھکے نے وی اوہناں نوں اصلوں ٹھنڈا نہیں کیتا سی۔
ایہو جہے اجڑ رہے، وس رہے، پاکستان وچ میں بھارت سرکار ولوں لیزان افسر مقرر ہویا۔
میرا کم دھکو دھکی ادھالیاں استریاں دے بدو بدی مسلمان بنائے ٹبراں نوں چھڈا کے واپس ہندوستان اپڑانا سی۔ ہندوستان فوج دا اک دستا تے پاکستانی سپیشل پولیس دے کجھ سپاہی میری سہائتا لئی سن۔
ہور گمّ ہوئیاں چیزاں دے بھالن وانگوں کڑیاں بھالن دا کم اوکھا وی سی تے سوکھا وی۔ کدی کدی تے کوئی کڑی تھوڑی جہی محنت نال ہی مل جاندی تے کئی واری کوئی کڑی بہت بھالن تے وی ہتھ نہ آؤندی۔ پاکستان پولیس والے بھاویں اوہناں نوں مڑان وچ - اوہ اس نوں برآمد کرنا آکھدے سن- تھوڑھی بہت سہائتا کر دندے پر آپ پتہ گھٹ ودھ ہی دندے۔ پھر وی جد کدی اوہ دلوں ہو کے نال ٹر پیندے تاں کم اصلوں ہی سوکھا ہو جاندا۔
جس ویر دی ایہہ گلّ ہے اس ویر علاقے دا تھانیدار نہ کیول میرے نال ہی تریا سگوں ادھالی ہوئی عورت دا پتہ وی مینوں اسے نے ہی دسیا۔ اس ایہہ وی دسیا کہ عورت اسے تھانے دے اک پنڈ دے نمبردار دی نونہہ سی۔ جس پنڈ اساں جانا سی اوہ پنڈ پکی سڑک توں بڑی دور سی۔ ڈھیر چر اسیں کچیاں سڑکاں تے پیہاں اتے کھجل ہندے رہے۔
جد اسیں پنڈ اپڑے تاں پنڈ دے چودھری تھانیدار دے سواگت لئی اکٹھے ہو گئے۔ پاکستان وچ اس ویلے سرکار دا بڑا رعب سی۔ تھانیدار نے اس عورت دا پتہ پچھیا تاں اوہناں چودھریاں نے جھٹ اس نوں اک کوٹھا وکھا دتا۔ ایہہ چھوٹا جیہا کوٹھا اک وڈے سارے ولگن دے سرے اتے چھتیا ہویا سی۔ تھانیدار تے ہور لوک باہر ہی رہے تے میں اکلا اندر چلا گیا۔ ایہہ کوئی تنّ کو منجیاں دا کچا کوٹھا سی۔ اک پاسے لکڑ دی اک پڑچھتی تے تھوڑے جہے گلاس کولیاں تھالیاں پئیاں ہوئیاں سن۔ کمرے دی اک گٹھے کجھ بسترے تے تھوڑھا بہت ہور سامان وی سی۔
اوہ تیویں منجی تے پئی ہوئی سی۔ کئیاں دناں توں اس نوں بخار ہو رہا سی۔ اس دے اک ہتھ تے پٹیاں بجھیاں ہوئیاں سن۔ شاید کوئی اٹھا اٹھیا ہویا سی۔ اس ویلے اوہ ڈاہڈی نڈھال جاپدی سی تے اصلوں ہولی ہولی بولدی سی۔ میں اس دے کول منجی تے بیٹھ گیا۔
‘‘کی گلّ اے’’؟ میں اس دا حالَ چال پچھن لئی سدھا جیہا سوال کیتا۔
‘‘تاپ چڑھدا اے، چوتھے پنجویں دن دا۔’’
‘‘ایتھے تیرے کول کوئی زنانی نہیں؟’’
‘‘نہیں نیڑے تے کوئی نہیں۔’’
پہلے جو کھوہیاں ہوئیاں کڑیاں تیویاں میں ویکھیاں سن، اوہناں نالوں اس دا چوگردا بالکل وکھرا سی۔ اوہناں دے دوآلے بندے زنانیاں ہندے سن۔ اوہ کسے دی نظر ہیٹھ کسے دی راکھی ہیٹھ رہندیاں سن تے اس طرحاں ہی مینوں وکھائیاں جاندیاں۔ مینوں اس طرحاں پرتیت ہویا جویں اس کوٹھے وچ اوہ اکلی ہی رہندی سی، جویں لوکاں نے اس نوں اپنے حالَ تے ہی چھڈّ دتا ہویا سی۔ سگوں اس توں وی ودھ، جویں لوکاں نے اس دی سہائتا کیتی سی۔ اس دے پنڈ تے گھر والے کس طرحاں ختم ہوئے ایہہ میں پہلاں ہی سن بیٹھا ساں۔ پھر دوسری ویر اس دے مونہوں سنن دا کوئی فائدہ نہیں سی۔ مینوں ودھیرے دلچسپی اس دی موجودہ حالت وچ سی۔
‘‘اتھے رہندیاں تینوں کنا چر ہو گیا اے؟’’
‘‘جس دن دا پنڈ اجڑیا اے اس دن توں اتھے ای آں۔’’
‘‘ایہہ بھانڈے تے کپڑے تینوں کس دتے نے؟’’
‘‘تسیں تاں اصلوں کملے او۔’’
میں سمجھ گیا۔ اوہ اکلی نہیں رہندی سی تے نہ ہی اتھے پیا سامان اس دا اپنا سی۔ اس کوٹھے، سامان تے اس دے جسم دا مالک کیول اکھیں نہیں دس رہا سی۔
ایہہ گلّ اتھے لکھن لگیاں تے میں سہجے ہی لکھ گیا ہاں پر اس ویلے اس گیان نے میرے من نوں ڈاہڈا دھکہ ماریا۔ پولیس تے لوکاں دی سہائتا کر کے جو چنگے خیال میرے من وچ دنیاں تے دنیاں دے لوکاں بارے سارا دن آؤندے رہے سن، اوہ سارے میتھوں پلہ چھڈا گئے۔ میرا متھا کوڑیاں اسلیئتاں نال لگا ہویا سی۔ اس کچے کوٹھے وچ کھوہی ہوئی کسے دی وہوٹی میرے ساہمنے منجی تے نڈھال پئی سی۔ میری نظر وچ انسان اتے انسان دے ظلم دی اوہ سبھ توں گھناؤنی تصویر سی۔
مدھولی ہوئی خوار کیتی ہوئی، اوہ اتھے بیمار پئی سی۔ اس دی ذات، برادری، پنڈ، دھرم دا کوئی سانجھیوال اتھے نہیں سی۔ اس نوں کدی کسے ایہہ نہیں دسیا سی کہ اوہ وچھڑے ہوئے اپنے ساکاں انگاں نوں پھر وی مل سکدی ہے۔ جے اس نوں کوئی دسدا وی تاں اوہ مننوں نانہہ کر دندی۔ آخر اڈے وڈے تے تکڑے پاکستان وچوں اس نوں کوئی کس طرحاں کڈھ کے لجا سکدا سی۔ اس گلّ تے وچار کرنا ہی فضول سی۔
اس نوں اسے ویلے واپس لجان دا کوئی سوال نہیں سی۔ پوہ ماگھ دی سردی وچ اس نوں بیماری دی حالت وچ اتھوں ہلانا ٹھیک نہیں سی۔ اوہ لوک ہن اس نوں گمّ نہیں کر سکدے سن کیونکہ اساں اس نوں ویکھ لیا سی تے اوہ لوک جاندے سن کہ اساں ویکھ لیا ہے۔
‘‘چنگا بیبی میں پھر کسے دن آوانگا۔’’ پھر آؤن توں میرا مطلب اس نوں اتھوں واپس لے جان توں سی پر ایہہ گلّ شاید اس دے سفنے وچ وی سنبھوَ نہیں سی۔
‘‘توں ہن چلیا ایں؟’’
‘‘ذرا بہہ جا، میری اک گلّ سن جا۔’’
میں پھر کول پئی منجی تے بیٹھ گیا۔
‘‘میری تیرے اگے اک عرض اے جے توں پوری کریں، اک کم اے تیرے گوچرا۔’’
‘‘کی کم؟’’
‘‘توں میرا سکھ بھرا ایں، میں وی کدی سکھ ہندی ساں۔ ہن تے میں مسلمان ہو گئی ہوئی آں۔ ایس ویلے ایس دنیاں وچ میرا کوئی نہیؤں۔ میں بڑی اوکھی آں، توں میری بانہہ پھڑ۔ میری اک ننان اے نکی۔ رڑھ گئے یاراں چکّ والے لے گئے ہوئے نی۔ اس دن حملے وچ سبھ توں وڈی دھاڑ اوہناں دی ہی سی، تے اوہ ہی اس نوں لے گئے نی۔ تیری ایس ویلے مینوں بڑی چودھر جاپدی اے۔ توں اوہنوں ایتھے میرے کول لیا دے۔ سارے تیرا لحاظ کردے نے۔ پولیس والے وی تیری مندے نے۔ میرے ولوں وی اوہناں نوں ترلا کریں۔ میں اوہدی وڈی بھرجائی آں۔ میں اوہنوں ہتھیں پالیا اے، ماں بروبر آں۔ اوہ میرے کول آویگی۔ میں اپنی ہتھیں اوہنوں کسے دے لڑ لانگی۔ میری سانجھ ودھیگی، میریاں باہیں بننگیاں۔ میں کسے نوں اپنے آکھن والی بنانگی۔’’
اس بڈھے جٹّ دی گلّ میرے دماغ وچ چکر لان لگّ پئی۔ ‘‘آہ ویکھاں کھبل ہندا اے پیلی وچ، جدوں واہی دی اے کوئی قصر تے نہیں نہ چھڈی دی اوہدے نال۔ سارا جڑھوں پٹّ کے پیلیؤں باہر سٹّ دیئی دا اے۔ پر دساں دناں مگروں پھر کوئی کوئی تڑ فٹ آؤندی ہے۔’’
