خالی بوتل بھریا دل کرشن چندر
(ایہہ شبد چتر منٹو دی موت دی خبر سن کے کرشن چندر نے لکھیا سی : )
اک انوکھی گھٹنا واپری ہے-منٹو مر گیا ہے۔ انج تاں اوہ اک عرصے دا مر رہا سی-کدی سنیاں، اوہ پاگلخانے وچ ہے ؛ کدی سنیاں، اوہ ودھیرے شراب پی جان کارن ہسپتال وچ پیا ہے ؛ کدی سنیاں، اسدے یار-متر وی اسدا ساتھ چھڈّ گئے نے ؛ کدی سنیاں، اوہ تے اسدے بیوی–بچے بھکھاں کٹّ رہے نے۔ بہت ساریاں گلاں سنیاں ؛ ہمیشہ ماڑیاں گلاں سنیاں، ہمیشہ بریاں لگیاں...پر وشواس نہیں آیا ؛ کیونکہ ادوں وی اسدیاں کہانیاں لگاتار چھپ رہیاں سن۔ چنگیاں کہانیاں وی تے 'ماڑیاں' کہانیاں وی۔ جہناں نوں پڑھ کے منٹو دا منہ ولوندھر دین نوں دل کردا سی تے اجہیاں کہانیاں وی جہناں نوں پڑھ کے اسدا منہ-چمّ لین نوں جی کردا سی۔ ایہہ کہانیاں منٹو دے ٹھیک–ٹھاک ہون دا ثبوت سن۔ میں سمجھدا ساں، اسدیاں کہانیاں چھپ رہیاں نے۔ سو منٹو خوش ہے۔ کی ہویا جے اوہ شراب پی رہا ہے ؟ کی شراب پینا صرف وڈے لیکھکاں تیک ہی سیمت ہے ؟ کی ہویا جے اوہ بھکھاں کٹّ رہا ہے ؟ اس چھوٹے مہادیپ دی تنّ چوتھائی آبادی نے ہمیشہ ہی بھکھاں کٹیاں نے۔ کی ہویا جے اوہ پاگلخانے چلا گیا ؟ اس پاگل تے مجنوں سماج وچ منٹو ورگے ہوش مند بندے دا پاگلخانے پہنچ جانا وی کوئی حیرانی والی گلّ نہیں، حیرانی تاں اس گلّ دی ہے کہ اوہ اج توں بڑا چر پہلاں پاگلخانے کیوں نہیں سی پہنچ گیا ؟ مینوں ایہناں ساریاں گلاں دی نہ تاں کوئی حیرانی ہوئی، نہ اچمبھا۔ منٹو کہانیاں لکھ رہا ہے-منٹو ٹھیک–ٹھاک ہے-ربّ اسدی قلم وچ ہور زہر بھر دیوے۔
پر اج جدوں ریڈیو پاکستان نے ایہہ خبر سنائی، کہ 'منٹو دھڑکن بند ہو جان کرکے چل وسیا' تاں دل تے دماغ چلدے–چلدے چھن کو لئی رک گئے۔ دوجے چھن ایہہ وشواس ہی نہیں ہویا۔ دل تے دماغ، دوواں، ایہہ منیاں ہی نہیں کہ انج وی ہو سکدا ہے-چھن بھر لئی منٹو دا چہرہ میریاں نظراں ساہویں اٹک گیا۔ اسدا دگ–دگ کردا چوڑا–متھا، گلّ–گلّ اتے اسدی تکھی مسکراہٹ تے لامبو وانگ بھڑ–بھڑ بلدا اسدا دل-کی کدی بجھ سکدا ہے ؟ پر دوجے چھن وشواس کرنا پیا-ریڈیو تے پترکاراں نے رل کے اس گلّ دی پشٹی کر دتی سی کہ منٹو مر گیا ہے۔ اج توں بعد اوہ نوینیاں کہانیاں نہیں لکھیگا۔ اج توں پچھوں اسدی راضی–خوشی دا کوئی خط نہیں آویگا !
اج سردی بڑی ہے تے آسمان اتے ہلکے ہلکے بدل چھائے ہوئے نے پر اس واتاورن وچ مینہہ دی اک بوند وی نہیں۔ میری اکھ وچ وی ہنجھوآں دا اک قطرہ تک نہیں۔ منٹو نوں رون–رواؤن توں بڑی نفرت سی۔ اج میں اسدی یاد وچ ہنجھو وہاء کے اسنوں پریشان نہیں کراں گا۔ چپ چاپ میں اپنا کوٹ پا لیندا ہاں تے گھروں باہر نکل جاندا ہاں۔
بڑا ادبھت سنیوگ ہے کہ جس دن منٹو نال میری پہلی ملاقات ہوئی، اس دن میں دلی وچ ساں۔ جس دن اوہ مریا ہے، اس دن وی میں اتھے حاضر ہاں۔ اسے گھر وچ ہاں جس وچ اج توں چوداں ورھے پہلاں اوہ میرے نال پندراں دن رہا سی۔ گھر دے باہر اوہی بجلی دا کھمبھا ہے، جس ہیٹھ اسیں پہلی ویر گلے ملے ساں۔ ایہہ اوہی انڈر ہلّ روڈ ہے، جتھے آل انڈیا ریڈیو دا پرانا دفتر سی، جتھے اسیں دوویں کم کردے ہندے ساں۔ ایہہ میڈین ہوٹل دا بار ہے۔ ایہہ موری گیٹ دے پردھان دا گھر ہے۔ ایہہ جامہ مسجد دیاں پوڑیاں نے ؛ جنا اتے بیٹھ کے اسیں کباب کھاندے ہندے ساں۔ ایہہ اردو بازار ہے۔ سبھ کجھ اوہی ہے ؛ اوویں دا جویں۔ ہر جگہ اوویں کم کاج ہو رہے نے۔ آل انڈیا ریڈیو وی کھلھا ہے، میڈین ہوٹل دا بار وی تے اردو بازار وی ؛ کیونکہ منٹو اک معمولی آدمی سی۔ اوہ اک غریب کہانی کار سی۔ اوہ کوئی منتری نہیں سی، جہڑا اسدی شان وچ جھنڈے جھک جاندے۔ اوہ کوئی سٹیباز جاں بلیک مارکیٹر وی نہیں سی، جس لئی کوئی بازار بند ہندا۔ اوہ کوئی ابھنیتا وی نہیں سی، جس لئی سکول تے کالیج بند ہو جاندے۔ اوہ اک غریب ستائی ہوئی بھاشا دا، غریب تے ستایا ہویا لیکھک سی۔ اوہ موچیاں، ویسواواں تے تانگے والیاں دا پیارا لیکھک سی۔ اجیہے لیکھک لئی کون روئیگا...؟ کون اپنا کاروبار بند کریگا...؟ اس لئی آل انڈیا ریڈیو کھلھا ہے ؛ جس نے سینکڑے واری اس دیاں کہانیاں دے آواز–ناٹک براڈکاسٹ کیتے نے۔ اردو بازار وی کھلھا ہے ؛ جس نے اسدیاں ہزاراں کتاباں ویچیاں نے تے اج وی ویچ رہے ہونگے۔ اج میں اوہناں لیکھکاں نوں وی ٹھہاکے لا کے ہسدے دیکھ رہا ہاں، جنہاں منٹو توں ہزاراں روپئے دی شراب پیتی ہے۔ منٹو مر گیا تاں کی ہویا ؟ وپار وپار ہے ! اک پل لئی وی کم نہیں رکنا چاہیدا۔...جسنے سانوں ساری زندگی دے دتی، اسنوں اسیں اپنا اک چھن وی نہیں دے سکدے۔ سر جھکاء کے اپنے دلاں وچ اک چھن لئی وی اسدی یاد تازہ نہیں کر سکدے۔ دھنواد دے نال، خوشامد دے نال ہمدردی دے نال اسدی تڑپھدی ہوئی آتماں لئی جسنے ہتک، نیا قانون، کھولھ دو، ٹوبھا ٹیک سنگھ جہیاں درجناں بے مثال تے امر کہانیاں لکھیاں نے۔ جس نے سماج دیاں اندرلیاں تیہاں وچ گھس کے پسے ہوئے، کچلے ہوئے، سماج دیاں ٹھوکراں نال وگڑے ہوئے پاتراں نوں اپنی قلمکاری نال عزت مان دتا ہے۔ جہڑا اصلیت تے کلاتمکتا لئی گورکی دے 'لوئر ڈیپتھس' دے پاتراں دی یاد دواندا ہے۔ فرق صرف اینا ہے کہ اوہناں لوکاں نے گورکی لئی اجائب گھر بنوائے، مورتیاں بنوائیاں، شہر بنوائے تے اسیں منٹو اپر مکدمیں چلا ئے، اسنوں بھکھا ماریا، اسنوں پاگلخانے پہنچایا، اسنوں ہسپتالاں وچ ساڑیا تے اخیر وچ اسنوں اتھوں تک مجبور کر دتا کہ اوہ کسے انسان نوں نہیں، شراب دی بوتل نوں اپنا دوست سمجھن اتے مجبور ہو جاوے۔
ایہہ کوئی نویں گلّ نہیں۔ اسیں غالب نال وی اویں کیتا سی۔ پریم چند نال ایہو کیتا سی۔ حسرت نال انج ہی کیتا سی۔ منٹو نال وی ایہی ورتائ کراںگے، کیونکہ منٹو کوئی اوہناں نالوں وڈا ودوان تاں سی نہیں...جس لئی اسیں اپنی پنج ہزار ورھے پرانی سنسکرتی نوں توڑ دیئیے۔ اسیں انساناں دے نہیں مکبرئاں (مڑھیاں–مزارعاں) دے پوجاری ہاں۔ دلی وچ مرزا غالب دی فلم چل رہی ہے۔ اس فلم دی کہانی اسے دلی دے موری گیٹ کول بیٹھ کے منٹو نے لکھی سی۔ اک دن اسیں منٹو دی تصویر (فلم) وی بناوانگے تے اس توں لکھاں روپئے کماوانگے، جویں اج اسیں منٹو دیاں کتاباں دے کئی کئی نقلی ایڈیشن ہندوستان وچ چھاپ کے ہزاراں روپئے کماء رہے ہاں۔ اوہ روپئے جہناں دی منٹو نوں اپنی زندگی وچ ہمیشہ تھڑ رہی ہے، اوہ روپئے اج وی اسدی پتنی تے بچے نوں مصیبتاں تے نموشی توں بچاء سکدے نے۔ پر اسیں اجیہی غلطی نہیں کراںگے۔ جے اسیں اکال دے دناں وچ چولاں دے ریٹ ودھا کے انساناں دے خون توں اپنا منافع ودھاء سکدے ہاں، تاں کی اس منافعے لئی اک غریب لیکھک دی جیب نہیں کتر سکدے...منٹو نے جد 'جیبکترا' لکھی سی، اس سمیں اسنوں نہیں سی پتہ کہ اک دن جیبکتریاں دی پوری دی پوری ٹولی نال اسدا واسطہ پویگا۔
منٹو اک بہت وڈی گالھ سی۔ اسدا کوئی دوست اجیہا نہیں سی، جسنوں اس نے کوئی گالھ نہ کڈھی ہووے ! کوئی اجیہا پرکاشک وی نہیں سی، جس نال اس نے لڑائی ملّ نہ لئی ہووے۔ کوئی مالک اجیہا نہیں، جسدی اس نے بے عزتی نال کیتی ہووے ! پرتکھ طور 'تے اوہ پرگتیوادیاں توں خوش نہیں سی، نہ غیر–پرگتیوادیاں 'تے۔ نہ پاکستان اتے خوش سی، نہ ہندوستان اتے۔ نہ انکل شام 'تے نہ روس 'تے-پتہ نہیں، اسدی تڑپھدی ہوئی بے چین آتماں کی چاہندی سی ؟ اسدی زبان بڑی کسیلی سی-گلّ کرن دا ڈھنگ–طریقہ تکھا تے تیر وانگ چبھواں تے بے رحم...پر تسیں اسدی گالھ نوں، اسدی کسیلی گل بات نوں، اسدے تیز، نکیلے کنڈیاں ورگے شبداں نوں ذرا ٹھرمے نال چکھو-اندروں زندگی دا مٹھا–مٹھا رس ٹپکدا لبھیگا۔ اسدی نفرت وچ پیار سی ؛ ننگیپن اپر پردہ انج پا دیندا سی کہ تن ویچن والیاں ویسواواں دے پلے وی شرم ہی دی لالی دی چمک نال بھرے جاپدے سن-جہڑے اسدے ساہت دی پوترتا دا اعلان کردے نے۔ منٹو نال زندگی نے انصاف نہیں کیتا، پر اتہاس ضرور اس نال نیاں کریگا۔
منٹو تاں بیالی وچ ہی مر گیا سی...پر اجے اس دے کجھ کہن تے سنن دے دن رہندے سن ؛ اجے زندگی دے کوڑے تزربیاں نے، ورتمان سماج دی کٹھورتا نے، مصیبت بھری زندگی دے چھنا وچ، اس دے ٹٹے–تڑکے ویکتیتو دے کرودھ تے ورودھ دے زخماں نے اس توں 'ٹوبھا ٹیک سنگھ' ورگیاں کئی ہور کہانیاں لکھواؤنیاں سن۔ دکھ منٹو دی موت دا نہیں-موت تاں ہریک نوں آؤنی ہے، مینوں وی تے تہانوں وی-دکھ تاں اس گلّ دا ہے کہ اوہنے ساہت نوں جہڑے ہیرے، پنے تے جواہرات دینے سی، اوہ ہن نہیؤں ملنے۔ اوہ صرف منٹو ہی دے سکدا سی۔ اردو ساہت وچ چنگے چنگے کہانی کار ہین تے پیدا ہونگے ؛ پر منٹو دوبارہ نہینؤں پیدا ہونا۔ ہن کوئی اسدی جگہ پور نہیں کر سکیگا۔ ایہہ گلّ میں وی جانا ہاں تے راجندر سنگھ بیدی وی، عصمت چغتائی وی تے خواجہ احمد عباس وی تے اپندر ناتھ اشک وی۔ اسیں سارے لوک اسنوں چاہن والے، اس نال جھگڑا کرن والے، اسنوں پیار کرن والے، اس نال نفرت کرن والے، اسدے ساتھی تے ہم سفر ساں تے اج جد اوہ ساڈے وچکار نہیں ہے، ساڈے وچوں ہریک نے اسدی موت دے جنازے نوں اپنے موڈھیاں اتے محسوس کیتا ہے۔ اج ساڈے وچوں ہریک دی زندگی دا اک حصہ مر گیا ہے، اسدی پورتی کدنت نہیں ہو سکنی۔ اج ساڈے وچوں ہریک جنا منٹو دے نزدیک ہے تے اک دوجے نالوں ودھ۔ اجیہے سمیں، جے اسیں ایہہ فیصلہ کر لئیے کہ اسیں منٹو دیاں زمینواریاں نوں رل کے پورا کراںگے تاں اسدی آتما بے چین نہیں رہیگی۔
اج توں چوداں سال پہلاں میں تے منٹو نے رل کے اک کہانی لکھی سی، 'ونجارا'۔ منٹو نے اج تک کسے دوجے لیکھک نال رل کے کوئی کہانی نہیں لکھی، نہ اس توں پہلاں نہ اس توں بعد۔ اوہ دن، کڑاکے دی سردی دے سن۔ میرا سوٹ بے کار ہو کے لٹک گیا سی تے منٹو دا سوٹ وی لسڑ جیہا ہویا پیا سی۔ منٹو میرے کول آیا تے بولیا، 'کرشن نواں سوٹ چاہیدے...'
میں کیہا، 'ہاں۔'
'تاں چل میرے نال...'
'کتھے ؟'
'بس، بہتی بکواس نہ کر، چل چلیئے....'
اسیں دوویں اک فلم ڈسٹریبیوٹر کول چلے گئے۔ میں اتھے کجھ بولدا تاں سچ مچّ بکواس ہی کردا، اس لئی چپّ ہی رہا۔ ڈسٹریبیوٹر، فلم پروڈکشن دے میدان وچ آؤنا چاہندا سی۔ منٹو نے پندراں–ویہہ منٹاں دی گل بات وچ ہی اسنوں کہانی ویچ دتی تے اس توں پنج سو روپئے نقد لے لئے۔ باہر آ کے اسنے ڈھائی سو مینوں دے دتے تے ڈھائی سو آپ رکھ لئے۔ اساں دوہاں نے اپنے اپنے سوٹ دا ودھیا کپڑا خریدیا تے عبدل غنی ٹیلر ماسٹر دی دوکان 'تے جا پہنچے تے اسنوں سوٹ جلدی سیوں دین دی ہدایت کیتی۔ پھیر سوٹ تیار ہو گئے۔ پا وی لئے گئے۔ پر سوٹاں دا کپڑا درزی نوں دین تے سواؤن وچکار، جنا سماں لنگھیا، اس وچ اسیں باقی دے روپئے گھول کے پی گئے۔ اس لئی عبدل غنی نال ادھار کرنا پیا۔ اسنے سانوں سوٹ پاؤن لئی دے دتے۔ پر کئی مہینیاں تک اسیں اسدا ادھار نہیں سی لاہ سکے۔
اک دن منٹو تے میں کشمیری گیٹ کولوں لنگھ رہے ساں کہ ماسٹر عبدل غنی نے سانوں آ گھیریا۔ میں سوچیا، اج بھرپور بے عزتی ہوویگی۔ ماسٹر عبدل غنی نے منٹو نوں کالر توں پھڑھ کے کیہا، 'اوہ، 'ہتک' توں لکھی اے ؟'
منٹو نے کیہا، 'ہاں،لکھی اے، پھیر ؟ جے تیتھوں سوٹ ادھار سواء لیا تاں اسدا ایہہ مطلب نہیں، کہ توں میری کہانی دا چنگا سمالوچک وی بن گئیں۔ ایہہ کالر چھڈّ۔' عبدل غنی دے چہرے 'تے اک عجیب جہی مسکراہٹ آئی۔ اسنے منٹو دا کالر چھڈّ دتا تے اس ولّ عجیب جہیاں نظراں نال دیکھ کے کہن لگا، 'جاہ تیرے ادھار دے پیسے معاف کیتے۔'
پھیر اوہ مڑیا تے تر گیا۔ کجھ چھن، منٹو چپ چاپ کھڑھا رہا۔ اوہ اس تعریف توں بالکل خوش نہیں سی ہویا...سگوں دکھ تے غصے وچ بھریا نظر آؤن لگّ پیا سی۔ 'سالا میرا، کی سمجھدے اپنے آپ نوں-مینوں پریشان کر دویگا، میں اسدی پائی–پائی لاہ دیاںگا۔ سالا سمجھدے، ہتک میری چنگی کہانی اے۔ ہتک-ہتک تاں میری سبھ نالوں چنگی کہانی ہے۔'
پر نہ میں، تے نہ ہی منٹو نے ہی عبدل غنی دے پیسے دتے...تے نہ ہی اسنے ساتھوں کدی منگے۔ اج جد مینوں ایہہ گھٹنا یاد آئی تاں میں ترنت ہی عبدل غنی نوں ملن لئی کشمیری گیٹ جا پہنچیا۔ پر عبدل غنی کئی ورھے پہلاں اتھوں پاکستان چلا گیا سی۔ کاش، اج عبدل غنی ٹیلر ماسٹر مل جاندا ! اس نال منٹو بارے دو گلاں کر لیندا...اس وڈے شہر وچ کسے ہور کول تاں اس وارتھ کم لئی وہل نہیں سی۔
شامیں میں، جو.اے.انصاری سمپادک 'شاہراہ' نال جامہ مسجد توں تیس ہزاری اپنے گھر نوں آ رہا ساں۔ رستے وچ اسیں دوویں ہولی ہولی منٹو دے ویکتیتو تے اسدی کلا اپر بحث کردے رہے۔ سڑک وچ کھڈے بہت سن، اس لئی بحث وچ بہت سارے نازک ستھان وی آئے۔ اک واری پنجابی کوچوان نے حیرانی نال تربک کے پچھیا، 'کی کہے جی، منٹو مر گیا ؟'
انصاری نے دھیمی آواز وچ کیہا، 'ہاں بھرا !' تے پھیر اپنی گلّ جاری رکھی۔
کوچوان ہولی ہولی اپنا تانگا چلاؤندا رہا پر موری گیٹ کول آ کے اسنے تانگا روک دتا تے ساڈے ولّ بھوں کے بولیا، 'صاحبَ تسیں لوک کوئی ہور تانگا کر لؤ...میں اگے نہیں جا سکانگا۔' اسدی آواز وچ اک عجیب جیہا درد سی۔ اس توں پہلاں کہ اسیں کجھ کہندے اوہ ساڈے ولّ دیکھے بنا تانگے توں اتریا تے سدھا ساہمنی بار وچ چلا گیا۔
(انوواد : مہیندر بیدی، جیتو)
