کھٹی لسی پین والے رام سروپ انکھی
گندر تے چند دو بھرا سن۔ گندر وڈا سی تے چند چھوٹا۔ زمین اوہناں کول ساری ہی دس گھماں سی۔ اوہناں دا پیو اکلا سی تے جوانی-پہرے وی اس توں واہی دا کم چنگا نہیں سی تریا۔ اپنیاں دو بھیناں دے ویاہ، جہڑے اس نے آپ ہی کیتے سن، کسے بانیئے توں قرضہ لے کے کیتے سن۔ قرضہ دنو-دن ٹبے دی ریت وانگ ودھی جاندا سی۔ اس نے اوہناں سمیاں وچ دو گھماں زمین پنڈ دے اک نروئے ذمیندار سرتا سنگھ کول گہنے دھر کے، اس بانیئے دے سارے قرضے دا جوڑ وڈھّ دتا سی۔
کہندے، جے جٹّ تکڑا ہووے تاں زمین نوں ساری عمر کھاندا رہندا ہے تے جٹّ ماڑا ہووے تاں زمین الٹی جٹّ نوں کھا جاندی ہے۔ حل-واہی دے کم وچ ‘چؤ’ دا کم دھرتی نوں پولا کرنا ہندا ہے۔ دھرتی نوں پولا جنا کوئی جٹّ بہتا کرے، اوہناں اس وچوں بہتا انّ-پدارتھ نکلدا ہے، جے جٹّ چؤ نوں دھرتی وچ بہتا نہ ورتے، تاں اوہ چؤ دھرتی نوں پولا کرن دی تھاں جٹّ نوں پولا کر دندی ہے۔ انّ-پدارتھ دی تھاں پھر جٹّ وچوں نکلدا ہے، ‘شاہ دا قرضہ’، ‘ڈوڈھیاں-سوائیاں’، ‘کڑیاں دے پیسے وٹنے’ اتے ‘منڈیاں نوں پیسے دے کے ویاہنا۔’
دو گھماں زمین تاں اناں دے پیو نے سرتا سنگھ کول گہنے دھری ہوئی سی، پر کدے سو، کدے دو سو کر کے ہور دو ہزار روپیہ ویاجو وی سرتا سنگھ نے اس دے سر کر لیا سی۔ ہاڑھی ساؤنی موڑ-موڑ کے وی رقم اونی دی اونی کھڑی رہندی، کدے گاں دا رسا پھڑا دتا، کدے وچھے دا رسا پھڑا دتا تے کدے کوئی جھوٹی دے دتی اتے جنا چر اوہناں دا پیو جیوندا رہا، اس توں سرتا سنگھ کولوں کدے وی کھہڑا نہ چھڈایا گیا۔ سال وچ جنا روپیہ اوہ اتاردا سی، اودوں دگنا ہور لے لیندا سی۔ گندر دا جدوں ویاہ کیتا، ادوں وی چار ہزار سرتا سنگھ نے ہی دتا سی تے جد چند دا ویاہ کیتا، ادوں دو ہزار ویاجو لیا سی تے دو ہزار دی دو گھماں زمین ہور گہنے دھر دتی سی۔ جدوں اوہناں دا پیو مریا، اوہناں دی چار گھماں زمین گہنے سی تے چار ہزار روپیہ دینا رہندا سی۔
دوویں بھرا پورے جچّ سن کہ اوہ سرتا سنگھ دا چار ہزار کویں اتارن؟ اوہناں نوں گہنے دھری زمین دا اینا فکر نہیں سی جنا جھورا اوہناں نوں ویاجو روپئیاں دا سی۔
سرتا سنگھ سبھاء دا بڑا مٹھا سی۔ دیکھن وچ ایوں لگدا جویں اوہدے نال دا پنڈ وچ دھرماتما بندہ ہور کوئی نہیں۔ ادھ کو دا ہو کے گلّ کردا، پنڈ دے ہر براہمن نوں ‘مہاراج’ بلاؤندا، سڑے توں سڑے بانیئے نوں وی ‘رام-رام’ کہندا۔ جھیور، نائی، چھیمبے، تکھان، گھمیار، مذہبی تے رمداسیئے-سبھ نوں اوہ آدر نال بلاؤندا۔ اینا مٹھا بندہ پنڈ وچ ہور کوئی نہیں سی۔ اینا سادہ بندہ پنڈ وچ ہور کوئی نہیں سی۔ پیریں کھلّ-دھوڑی دی جتی۔ جتی اس دے چلدی بہت سی۔ پنج-پنج چھی-چھی واری گنڈھا کے وی اوہ جتی ہنڈھائی جاندا۔ تیڑ، کھدر دی دھوتی۔ گل کھدر دی بوسکی دا کڑتا۔ سر اتے موٹی ویل دا چٹا صافا۔ باراں مہینے تیہہ دن اوس دے ایہی پہراوا ہندا۔ سیالاں وچ دوڑے ورگے موٹے کھدر دی جاکٹ تے ڈبیاں والے کھیس دی بکل ضرور ودھ جاندی، نہیں تاں بسّ اس دا اکو پہراوا رہندا۔ اوہدے کول اپنی زمین وی بہت سی۔ اس نے بہت ساری زمین لوکاں دی بیء وی لے رکھی سی۔ گہنے دیاں زمیناں تاں اس کول کئی گھراں دیاں سن۔ دو اوہدے منڈے سن۔ دوویں دن رات واہی دا کم ہی کردے رہندے۔ دوویں پیو نالوں چڑھدے سن، اینے کنجوس کہ کیڑی دے راہ دانہ نہیں سی جان دندے۔ دہاڑیئے، جہڑے اوہناں دے کدے-کدے کم کرن جاندے، دسدے ہندے کہ جدوں وی اسیں کدے ایہناں دے جاندے ہاں، کدے وی سانوں دال جاں سبزی نال روٹی نہیں ملی، ہمیشہ گنڈھیاں دی چٹنی جاں پچرنگے آچار نال روٹی کھادھی اے۔
نامہ-پتہ سرتا سنگھ دا پنڈ وچ بہت چلدا سی۔ اس کم وچ اوہ اینا چڑھ گیا سی کہ کوئی بانیا وی اوہدے مقابلے وچ نہیں سی؛ سگوں کئی بانیئے وی اوہدی این مندے سن۔ سرتا سنگھ پیسے دے تاں ہر اک نوں دندا سی، پر نامہ اگراہن وچ اوہ بڑا کرڑا سی۔ جے کسے نال جھگڑا ہے جاندا، تاں جھٹّ اوس جھگڑے نوں کچہری وچ لے جاندا۔ ڈردا اوہدی رقم کوئی دبدا نہیں۔ اس نے کئی گھراں دی قرقی کروائی سی۔ جس بندے دا اس نال واہ پے جاندا، اس نوں تاں اس پوری طرحاں منّ کے چھڈدا۔ جے کسے نوں سو روپیہ دینا ہندا، تاں نبے دے کے سو لکھدا تے ویاج وکھرا۔ ویاج وی اوہدا دوجیاں نالوں کرڑا سی۔
ویاجو روپیہ تاں کہندے کھبل وانگ سوئی جاندا ہے۔ گندر جھورا کردا کہ سرتا سنگھ دا چار ہزار کویں اتاریا جاوے۔ اکو سال وچ اوہ اینا روپیہ لاہ نہیں سی سکدا۔ دو بھرا سن۔ دو بندیاں دی کمائی کنی کو ہو سکدی ہے۔ اوہناں کول چھی گھماں زمین ہی تاں حل ہیٹھ سی۔ کجھ زمین اوہ حصے اتے لے لیندے تے کجھ ٹھیکے اتے۔ واہی چنگی کردے سن۔ جان توڑ کے کم کردے۔ خرچ بہت گھٹّ کردے۔ ویاہاں وچ نہ جان کر کے دو تنّ رشتے دار وی اوہناں نالوں ٹٹّ گئے سن۔ ویونت انوسار اوہ کم کردے سن۔ سنے ویاج اک-اک ہزار ہر سال دے کے، اوہناں نے چار-پنج سالاں وچ لاہ دتا۔
ہن چار گھماں زمین رہندی سی۔ دو گھماں زمین پہلاں جہڑی اوہناں دے پیو نے دھری سی، اوہ وی اوہناں نے دو کو سالاں وچ چھڈا لئی۔ اوہناں نوں ایہہ پتہ نہیں سی کہ دن کدوں چڑھدا ہے تے کدوں چھپدا ہے۔ اوہ مٹی نال مٹی ہوئے رہندے۔ ہن بسّ دو گھماں اوہناں دی گہنے رہندی سی۔ اوہناں دیاں زنانیاں وی بہت کم کردیاں: کھیتی-پتی دے کم توں بنا اوہ ہور کم وی کردیاں رہندیاں۔ دریاں بندیاں۔ تانی بنن لئی اوہناں نے گھر کھڈی وی لائی ہوئی سی۔ چھوٹی بہو گھر دے کپڑے مشین اتے آپ ہی سیوں لیندی سی۔ دوویں بہوآں نے نہ کدے رجّ کے کھادھا سی، تے نہ کدے جی بھر کے ہنڈھایا سی۔ اوہ وی اپنے آدمیاں وانگ ہی دیہہ ویلدیاں رہندیاں۔ سبھاء دیاں پجّ کے چنگیاں۔ کدے کوئی بہو کسے نال لڑدی نہیں سی۔ وہڑکی دیاں ساریاں بڑھیاں اوہناں بہوآں نوں سراہندیاں نہیں سن رجدیاں۔ کم دی دھم پا رکھی سی، انھاں نے۔ وڈی بہو تاں اندر کم وچ نڑے وانگ ادھڑدی پھردی۔ نہ گندر منڈیاں ورگا منڈا سی تے نہ چند منڈیاں ورگا منڈا سی۔ دوویں بھراواں نے شراب کدے منہ اتے دھر کے نہیں سی دیکھی۔ شراب پین التھ منڈیاں دی ٹاہنی وچ بیٹھن ‘تے اوہ بہت سنگدے۔ کسے کول کھڑھن بیٹھن دی اوہناں کول وہل وی کدوں سی۔ اوہناں نے کدے ماس-مچھی نوں منہ وی نہیں سی لایا۔ اگواڑ دے کئی چھرچھرے منڈے بکرا وڈھّ کے رنھ-رنھ کھاندے۔ گھر دی کڈھی شراب پیندے، پر گندر تے چند ہوراں دا، جے کدی بہتا جی للچاؤندا، تاں مکی جاں چھولیاں دے دانے بھناں کے گڑ نال چبّ لیندے۔ کنک دے مرینڈے، گھاٹھ، تلاں دے تلوئے تے مکے دے بھوت-پنے اوہناں لئی چھتی-پدارتھ سن۔ لویری مجھّ ہمیشہ ہی اوہناں دے کلے اتے رہندی سی۔ سارا ٹبر کھٹی لسی پین دا بہت شوقین سی۔ آتھن ویلے روٹی توں بعد سارا ٹبر کڑھیا دودھ پیندا، ڈکواں۔ اگواڑ دے چکویں منڈے دوویں بھراواں نوں کسے گلّ وچ پتیجدے نہیں سن۔ کوئی وی گلّ چھڑدی، تے جے گلّ گندر دے گھر اتے آ جاندی، تاں مخول وچ اوہ اوہناں نوں کہندے، ‘اوئے اوہ کی کرنگے، کھٹی لسی پین والے!’
دیوالی دی رات سی۔ چار پنج منڈے اک منڈے دے باہرلے گھر، گھر دی کڈھی شراب پی رہے سن تے بکرا وی اتھے ہی رجھّ رہا سی۔ گندر نوں اس رات موگھے دا پانی ملنا سی۔ اس نوں کہی دی لوڑ سی۔ اوہ اس منڈے دے باہرلے گھر کہی منگن گیا، تاں اس ڈھانی نے اس نوں اتھے ہی باہوں پھڑ لیا، ‘بائی گندرا، اک ہاڑا لا لے۔’ گندر کہندا، ‘ڈھانڈی عالی آن اے جے کدے منہ تے دھری ہووو۔’ اک شرابی جس نے سبھ تے ودھ پیتی ہوئی سی، کہندا، ‘ایدھر، عاشقاں نوں دیہہ، ایہہ کھٹی لسی پین اعلیٰ کی کرو؟’ تے گلاس پھڑ کے گٹ-گٹ چاڑھ گیا۔
اک واری چولے والے بابے دے ڈیرے، بھڑیں پاؤن سارا اگواڑ گیا۔ جد آتھن جیہا ہو گیا، منڈے ضد پئے، اکھے سبھ توں ودھ مٹی دا بھریا ٹوکرا کہڑا منڈا چکّ کے بابے دی سمادھ والے چونترے اتے لجا سکدا ہے۔ جتھوں مٹی پٹّ کے ٹوکرا بھرنا سی، اتھوں بابے دی سمادھ کوئی سو کرم دور سی۔ اوہناں کول اک ایسا تکڑا نروآ تے چوڑا ٹوکرا سی جس وچ پنج من توں ودھ وی مٹی پے سکدی سی۔ اک منڈے نے ٹوکرا خاصہ ہی بھر دتا۔ ٹوکرا اوہ کسے توں نہ ہلیا۔ سارے کھڑے دیکھی جان۔ چند نے چہوں منڈیاں توں ٹوکرا چکوا کے اپنے سر اتے دھریا تے بابے دے چونترے اتے اہُ جا کے مودھا ماریا۔ سارا اکٹھ حیران رہِ گیا، ‘سالیو، کھٹی لسی پین اعلیٰ ای نطر گیا۔’
دوویں بھرا کمائی کردے سن، بیتھاہ۔ نہ کسے دا کجھ ڈولھدے، نہ وگاڑدے۔ کسے نال کدے لڑے نہیں سن۔ کسے نال کوئی جھگڑا نہیں سی پایا۔ سارا اگواڑ اوہناں نوں سمجھدا سی کہ ایہہ منڈے تاں دیوتا ہن۔ دوویں بھرا ہن اسے فکر وچ رہندے کہ کویں دو گھماں زمین سرتا سنگھ کولوں چھڈوائی جاوے۔ دو ہزار دی ساری گلّ سی۔ جتھے اوہناں نے چار ہزار لاہ دتا سی، مگروں دو گھماں چھڈوا وی لئی سی، ہن اوہناں نوں دو ہزار دینا کی باہلا سی۔ اوہناں نے ہولی-ہولی دو ہزار اکٹھا کیتا اتے سرتا سنگھ نوں کیہا کہ اوہ اپنی رقم کھری کرے تے زمین چھڈے۔
سرتا سنگھ پر لتّ نہیں سی لاؤندا۔ اوہدا وطیرہ سی کہ جے کوئی اوہدا ویاج نہ موڑدا جاں اصل رقم وچوں بالکل ہی نہ جھڑدا، تاں اوہ اس نوں ٹھٹھّ کری رکھدا، پر جے کوئی اپنا سارا حساب-کتاب اس نال مکدا کرنا چاہندا، تاں اس نوں ستے کپڑیں اگّ لگّ جاندی۔ اس نوں اپنی سامی ہتھاں وچوں نکل گئی لگدی۔
گندر نے سرتا سنگھ نوں بہت واری کیہا کہ اوہ اپنا دو ہزار کھرا دودھ ورگا لے لوے تے زمین دا قبضہ چھڈّ دیوے، پر ہر واری سرتا سنگھ ٹال-مٹول کردا۔
کجھ دن پا کے سرتا سنگھ اپنی بہی کڈھ لیایا۔ دھیرو ملّ سیٹھ دی دوکان اتے اس نے گندر نوں بلوا لیا۔ کہندا، ‘گندر سیاں، دو سال ہو گے آپاں نوں، نامہ کرے نوں۔ اک ہزار تیرے کنیں اجے کھڑے، پہلاں ایہہ نبیڑ لے۔ جے نامہ کرنی، نامہ کر لے۔’
سرتا سنگھ دے بول سن کے گندر دیاں پاتلیاں بھکھن لگّ پئیاں۔ ایہہ گلّ جویں اس نوں سمجھ نہیں سی آئی۔ لالا وی بہی پڑھ کے ایہی گلّ کہہ رہا سی۔ سرتا سنگھ ایوں بول رہا سی، جویں سچمچ ہی اک ہزار ویاجو روپیہ اجے رہندا ہووے۔ گندر دے متھے وچ ٹھکّ-ٹھکّ ہون لگّ پئی۔ اس نوں کسے وی گلّ ‘تے یقین نہیں سی آ رہا۔ ویاجو روپئیاں دا سارا حساب-کتاب ہتھنی ورگی مہں دے کے اس نے مکا تاں دتا سی۔ ایہہ اک ہزار کتھوں نکل آیا۔ نامے-پتے دی ساری لکھت-پڑھت دھیرو ملّ ہی، سارے اگواڑ دی، کر کے دندا۔ گندر دا متھا ٹھنکیا کہ ایہہ ساری ٹھگی سرتا سنگھ نے دھیرو ملّ نال رل کے کیتی اے۔ دھیرو ملّ کہڑا دودھ-دھوتا سی؟ گندر سیونتے منہ اٹھ کے گھر نوں آ گیا۔
دو ہزار روپیہ گہنے والا اس نے سرپنچ کول ‘مانت رکھ دتا۔ دو گھماں گہنے والی زمین وچ سرتا سنگھ نے وحہ کے سہاگی مروائی پئی سی۔ زمین فصل بیجن دے وتّ سی۔ پہر دے تڑکے اٹھ کے گندر تے چند نے جا کے، اس وچ موٹے-موٹے نکّ والی مکی بیج دتی۔
مکی بیج کے دوویں بھرا گھر نوں جد آ رہے سن، تاں اوہ اچی اچی بولدے سن، جویں اوہناں نوں کسے پریت دی قصر ہو گئی ہووے۔ گندر بول رہا سی، حق دی گلّ ‘تے سیس دے دیانگے۔ چند کوک رہا سی، تلا مول پٹّ دیانگے سرتے دا۔ سمجھدا کیہ اے؟
سارے پنڈ وچ چرچہ چھڑ گئی، ‘کھٹی لسی پین والیاں نے حد کر’تی بئی۔’
