کھولھ دو سعادت حسن منٹو
امرتسر توں ٹرین سبھا دے دو وجے چلی اتے اٹھ گھنٹیاں توں بعد مگلپرا پہنچی ۔ رستے وچّ کئی آدمی مارے گئے۔ انیک زخمی ہوئے اتے کجھ ادھر-ادھر بھٹک گئے۔
سبھا دس وجے کیمپ دی ٹھنڈی زمین اتے جدوں سراجدین نے اکھاں کھولھیاں اتے اپنے چارے پاسے مرداں، عورتاں اتے بچیاں دا اک امڑدا سمندر دیکھیا تاں اس دیاں سوچن سمجھن دیاں طاقتاں ہور وی بڈھیاں ہو گئیاں اتے اوہ دیر تکّ گندھلے اسمان نوں ٹکٹکی بنہی دیکھدا رہا۔ انجھ تاں کیمپ وچّ رولا پے رہا سی، پر بڈھے سراجدین دے کنّ جویں بند سن۔ جویں کجھ سنائی نہیں دندا سی۔ کوئی اسنوں دیکھدا تاں ایہہ خیال کردا کہ اوہ کسے گہری نیند وچّ غرق ہے پر اجیہا نہیں سی۔ اسدے ہوش-ہواش غائب سن۔ اسدی ساری ہوند خلاء وچّ لٹکی ہوئی سی۔
گندھلے اسمان ولّ بغیر کسے ارادے دے دیکھدیاں سراجدین دیاں نظراں سورج نال ٹکرائیاں۔ تیز روشنی اسدی ہوند دی رگ-رگ وچّ اتر گئی اتے اوہ جاگ اٹھیا۔ اپر-تھلے اسدے دماغ وچّ کئی تصویراں دوڑ گئیاں — لٹّ، اگّ، بھجا-دوڑی، سٹیشن-گولیاں، رات اتے سکینہ … سراجدین اک دم اٹھ کھڑا ہویا اتے پاغلاں دی طرحاں اسنے چارے پاسے پھیلے ہوئے انساناں دے سمندر نوں کھنگھالنا شروع کر دتا۔
پورے تنّ گھنٹے اوہ 'سکینہ، سکینہ' پکاردا رہا، کیمپ دی خاک چھاندا رہا پر اسنوں اپنی جوان اکلوتی دھی دا کوئی پتہ نہ لگیا۔ چارے پاسے اک دھاندلی جہی مچی ہوئی سی۔ کوئی اپنا بچہ لبھّ رہا سی، کوئی ماں، کوئی پتنی کوئی بیٹی۔ سراجدین تھکّ ہار کے اک پاسے بیٹھ گیا اتے دماغ اتے زور دے کے سوچن لگا کہ سکینہ اس نال کدوں اتے کتھے الگّ ہوئی، پر سوچدے-سوچدے اسدا دماغ سکینہ دی ماں دی لاش اتے جم جاندا، جس دیاں ساریاں آنتاں باہر نکلیاں ہوئیاں سن۔ اس توں اگے اوہ ہور کجھ نہ سوچ سکیا۔
سکینہ دی ماں مر چکی سی۔ اسنے سراجدین دیاں اکھاں دے ساہمنے دم توڑیا سی، پر سکینہ کتھے سی، جس بارے اسدی ماں نے مردے ہوئے کیہا سی، "مینوں چھڈّ دیو اتے سکینہ نوں لے کے جلدی اتھوں بھجّ جاؤ۔"
سکینہ اسدے نال ہی سی۔ دوویں ننگے پیریں بھجّ رہے سن۔ سکینہ دا دپٹہ ڈگ پیا سی، اسنوں اٹھاؤن لئی اسنے رکنا چاہیا سی۔ سکینہ نے چیک کے کیہا سی، "ابا جی چھڈو۔" پر اسنے دپٹہ چکّ لیا سی۔ … ایہہ سوچدے-سوچدے اسنے اپنی ابھری ہوئی کوٹ دی جیب ولّ ویکھیا اتے اس وچّ ہتھ پا کے اک کپڑا کڈھیا، ایہہ سکینہ دا اوہی دپٹہ سی، پر سکینہ کتھے سی؟
سراجدین نے اپنے تھکے ہوئے دماغ اتے بہت زور دتا پر اوہ کسے نتیجے اتے نہ پہنچ سکیا۔ کی اوہ سکینہ نوں اپنے نال سٹیشن تکّ لے آیا سی؟ کی اوہ اسدے نال ہی گڈی وچّ سوار سی؟ رستے وچّ جدوں گڈی روکی گئی سی اتے بلوائی اندر وڑ آئے سن، تاں کی اوہ بے ہوش ہو گیا سی، جو اوہ سکینہ نوں چکّ کے لے گئے؟
سراجدین دے دماغ وچّ سوال ہی سوال سن، جواب کوئی وی نہیں سی۔ اسنوں ہمدردی دی لوڑ سی۔ سراجدین نے رونا چاہیا پر اکھاں نے اسدی مدد نہیں کیتی۔ ہنجھو پتہ نہیں کتھے الوپ ہو گئے سن۔
چھ دناں بعد جدوں ہوشو-حواس کسے حد تکّ درست ہوئے تاں سراجدین اوہناں لوکاں نوں ملیا جو اسدی مدد کرن لئی تیار سن۔ اٹھ نوجوان سن، جنہاں کول ڈانگاں سن، بندوقاں سن۔ سراجدین نے اوہناں نوں لکھ-لکھ دعاواں دتیاں اتے سکینہ دا حلیہ دسیا، "گورا رنگ ہے اتے بہت خوبصورت ہے … میرے اتے نہیں اپنے ماں اتے سی … عمر ستاراں ورھیاں دے قریب ہے۔ … اکھاں وڈیاں-وڈیاں … وال سیاح … سجی گلھ اتے موٹا جیہا تل … میری اکلوتی دھی ہے۔ لبھّ لیاؤ خدا تہاڈا بھلا کریگا۔"
رضاکار نوجواناں نے بڑے جذبے نال بڈھے سراجدین نوں یقین دوایا کہ جے اسدی دھی جیوندی ہوئی تاں کجھ دناں وچّ ہی اسدے کول ہوویگی۔
اٹھاں نوجواناں نے کوشش کیتی۔ جان ہتھیلی اتے رکھ کے اوہ امرتسر گئے۔ کئی تھاواں اتے بچیاں نوں کڈھ-کڈھ کے اوہناں نے سرکھات تھاواں اتے پہنچایا۔ دس دن گزر گئے پر اوہناں نوں سکینہ نہ ملی۔
اک دن اسے سیوا دے لئی لاری اتے امرتسر جا رہے سن کہ چھیہرٹا دے کول سڑک اتے اوہناں نوں اک کڑی دکھائی دتی۔ لاری دی آواز سن کے اوہ بدکی تے بھجنا شروع کر دتا۔ رجاکاراں نے موٹر روکی اتے سارے دے سارے اسدے پچھے بھجے۔ اک کھیت وچّ اوہناں نے لڑکی نوں پھڑ لیا۔ دیکھیا تاں بہت خوبصورت سی۔ سجی گلّ اتے بہت موٹا کالا تل سی۔ اک منڈے نے اسنوں کیہا، "گھبرا نہ، کی تیرا نام سکینہ ہے؟"
کڑی دا رنگ ہور وی پیلا پے گیا۔ اسنے کوئی جواب نہیں دتا۔ پر جدوں باقی منڈیاں نے اسنوں دم دلاسہ دتا تاں اسدی دہشت دور ہوئی اتے اسنے منّ لیا کہ اوہ سراجدین دی دھی سکینہ ہے۔
اٹھ رضاکار نوجواناں نے اس طرحاں سکینہ دی دلجوئی کیتی۔ اسنوں کھانا کھوآیا، دودھ پیایا اتے لاری وچّ بٹھا دتا۔ اک نے اپنا کوٹ لاہ کے اسنوں دے دتا، کیونکہ دپٹہ نہ ہون کارن اوہ بہت الجھن محسوس کر رہی سی اتے وار-وار اپنیاں باہاں نال اپنے سینے نوں ڈھکن دی کوشش وچّ لگی ہوئی سی۔
کئی دن بیت گئے، سراجدین نوں سکینہ دی کوئی خبر نہ ملی۔ اوہ دن بھر وکھ-وکھ کینپاں اتے دفتراں دے چکر کٹدا رہندا، پر کتوں وی اسدی دھی دا پتہ نہ چلیا۔ رات نوں اوہ بہت دیر تکّ اوہناں رضاکار نوجواناں دی کامیابی لئی دعا منگدا رہندا جنہاں نے اسنوں یقین دوایا سی کہ جے سکینہ جیوندی ہوئی تاں کجھ دناں وچّ اسنوں لبھّ لیاؤنگے۔
اک دن سراجدین نے کیمپ وچّ اوہناں رضاکار نوجواناں نوں دیکھیا۔ لاری وچّ بیٹھے سن۔ سراجدین بھجیا-بھجیا اوہناں کول گیا۔ لاری چلن ہی والی سی کہ اسنے پچھیا — "بیٹا میری سکینہ دا پتہ لگا؟"
سبھ نے اک جواب ہوکے کیہا، "لگّ جاویگا، لگّ جاویگا۔" اتے لاری اگے ودھا دتی۔ سراجدین نے اک وار پھیر اوہناں نوجواناں دی کامیابی لئی دعا منگی اتے اسدا جی کجھ حلقہ ہون لگا۔
شام دے قریب چار وجے کیمپ وچّ جتھے سراجدین بیٹھا سی اسدے کول ہی کجھ گڑبڑ جہی ہوئی۔ چار آدمی کجھ چکّ کے لیا رہے سن۔ اس نے پتہ کیتا تاں پتہ لگیا کہ اک کڑی ریلوے لائن دے کول بے ہوش پئی سی۔ لوک اسنوں چکّ کے لیائے ہن۔ سراجدین اوہناں دے پچھے ہو لیا۔ لوکاں نے کڑی نوں ہسپتال والیاں دے سپرد کیتا اتے چلے گئے۔
کجھ دیر اوہ انجھ ہی ہسپتال دے باہر لگے ہوئے لکڑاں دے کھمبھے نال لگّ کے کھڑا رہا۔ پھیر ہولی-ہولی اندر چلا گیا۔ کمرے وچّ کوئی نہیں سی۔ اک سٹریچر سی، جس اتے اک لاش پئی سی۔ سراجدین چھوٹے-چھوٹے قدم چکدا ہویا اس ولّ ودھیا۔ کمرے وچّ روشنی ہوئی۔ سراجدین نے لاش دے چہرے اتے چمکدا ہویا تل دیکھیا اتے چیکیا، "سکینہ۔"
سراجدین دے ہلک وچوں صرف انا نکل سکیا، "جی میں … جی میں … اسدا باپ ہاں۔"
ڈاکٹر نے سٹریچر 'تے پئی لاش دی نبض دیکھی اتے سراجدین نوں کیہا، "کھڑکی کھولھ دو۔"
سکینہ دے مردہ جسم وچّ ہل چل ہوئی۔ بے جان ہتھاں نال اسنے نالا کھولھ دتا اتے سلوار ہیٹھاں کھسکا دتی۔ بڈھا سراجدین خوشی نال چیکیا، "جیوندی ہے — میری دھی جیوندی ہے۔"
ڈاکٹر سر توں پیر تکّ پسینے وچّ غرق ہو گیا۔
