کھنے ہوئے تل چندن نیگی
کلنڈر دا نواں مہینہ بدلیا تاں میری نظر اپلک ہی اکتوبر مہینے دی پیٹنگ ’تے ٹک گئی۔ پنجہ صاحب حسن ابدال دا سٹیشن، ریلوے لائن ’تے گڈی دے بھاری-بھرکم پہیاں ہیٹھاں درڑے ہوئے سکھ۔ گورو کے باغ دے مورچے لئی سنگھرش کردے اکالی قیدیاں دی بھری گڈی جنہاں نوں اٹک جیل وچّ لجایا جا رہا سی۔ نعرے لگاؤندیاں ہوا وچّ لہراؤندیاں باہواں۔ اکالی مورچے دے سکھ دیوانیاں نوں لنگر چھکاؤن لئی گڈی حسن ابدال روکن لئی سنگتاں ولوں سنگھرش۔ پولیس، دوروں دسدا پنجہ صاحب گردوارے دا گمبد، نشان صاحب تے ولی قندھاری دی پہاڑی۔
ایہہ درش ویکھدے ہی میریاں اکھاں بھر آئیاں۔ من ہی من اوہناں سورمیاں شہیداں نوں پرنام کیتا جہڑے گڈی نہ رکن کارن گڈی دی لائن ’تے لیٹ کے شہید ہو گئے سن۔ دو چہرے میریاں اکھاں ساہویں ساکار ہو گئے۔ میں اس بابا جی دا چہرہ گڈی دے انجن دے پہیئے نال جڑے آدمی دے چہرے ’چوں بھالن لگی جو پنجہ صاحب جاندے سمیں میرے نال گڈی وچّ بیٹھے سن۔
ادوں ہالیں کنڈیالی تار دے پار وسدے بھراواں نال میل-ملاپ سی، جتھے گردھاماں دی یاترا لئی جاندے سن۔ اک-دوجے نوں ملن دی سکّ سی۔ اکو دھرتی ماں دیاں آندراں، اکو گھر وچّ وسدے، اکو بولی دے سپوت۔ سانجھا محلہ، سانجھے ویہڑے، سانجھے رکھ، سانجھے پہاڑ تے سانجھے پنج آب۔ تے جے دوہیں بھرا لکڑیاں دا اکٹھا-مٹھا نہ ٹٹن والی لوک گاتھا مندے تاں ویہڑے وچّ تھوہر دی واڑ نہ اگدی۔ نہ ڈھائی آب آر ہندے نہ ڈھائی آب پار، پورے دا پورا پنج آب ہونا سی۔ نہ کسی پوکھرن سنیا ہندا نہ چانگی۔
ادوں پنجہ صاحب وساکھی دے پرب ’تے جان لئی نہ بہتا بھیڑ-بھڑکا ہندا سی نہ دوڑ-بھجّ۔ امرتسر توں بڑے آرام نال گڈی وچّ بیٹھے ساں۔ گرودھام دی یاترا تے شردھا، بہتے لوک تاں اوہی سن جہڑے وچھڑے سن اپنے گردھاماں توں۔ نہ سیٹاں ملن دی کاہل سی نہ اک دوجے توں اگے ودھن دی دوڑ۔ گڈی وچّ میرے نال اک بزرگ بابا جی بیٹھے سن۔ اچا لما قد، چوڑی چھاتی، بھریا گتھیا جسم، سرخ تیجسوی چہرہ، چمکیلیاں اکھاں تے بھری ہوئی چٹی کھمور داہڑی۔ ڈبے ’چ بیٹھے یاترو اپنی دھارمک استھاناں توں وچھڑن تے درشناں لئی تانگھ-سکّ دیاں گلاں کر رہے سن۔ بابا جی پہلاں تاں سندے رہے تے پھر کہن لگے، ‘‘پنجہ صاحب گردوارے توں ودھ میں تاں حسن ابدال سٹیشن دی اک واری زیارت کرنا چاہندا ساں۔ اکالی مورچے دے قیدیاں والی گڈی نوں روکن لئی میں وی گڈی دی پٹڑی ’تے لیٹیا ساں۔ سارا نظارہ میں آپ ویکھیا سی، کتنا جوش سی اس ویلے سنگت وچّ۔ انگریز سرکار نوں جھکنا پیا، گڈی رکی سی۔ لنگر چھکایا گیا سی۔ پر میرے نصیب ویکھو گڈی دا انجن میرے سر کول آ کے رکیا سی۔ انجن دے اگلے پنجرے نال ساری بانہہ ترمبھی گئی سی۔’’
اوہناں چٹے کڑتے دی بانہہ چکّ کے وکھائی، عرق توں اتے بانہہ دا کھڈا ہی سی۔ پھیر اوہ اک ہؤکا بھر کے کہن لگے، ‘‘میں بدنصیب شہیدی نہ پا سکیا۔ اوہ انگریزی سرکار ورودھ گوردواریاں دے سدھار تے چابیاں دے قبضے لئی سنگھرش تے انقلاب دی پہلی جت سی۔’’ کہندے ہوئے اوہناں اک ہور لما ساہ لیا۔
‘ولی قندھاری’ پہاڑی پینٹنگ وچّ تاں بڑی دور دسی پر ولی قندھاری چڑھدا اک ہور چہرہ ساکار ہویا۔ پٹھانی بھوآ دا چہرہ۔ میں گھمن گھیری وچّ پھسی سوچدی رہی زندگی دے راہ ’تے اک واری ملے لوک… پھیر کھورے! کہڑیاں پگڈنڈیاں؟ کہڑے راہ کچھدے کدوں؟ کویں؟ کتھے مل جاندے نے؟
حسن ابدال سٹیشن ’تے ٹانگے یاتروآں نوں پنجہ صاحب گوردواریاں تیک پہنچاؤن لئی کئی-کئی پھیرے ماردے۔ کسے نے پیسہ-دھیلا نہ لیا۔ ‘‘سیوا دا موقع دیؤ بھراؤ، موتیاں والیو… تہانوں ویکھن لئی ترس گئے آں…۔’’
گردوارے متھا ٹیک، اشنان کر اسیں ولی قندھاری پہاڑی چڑھے ساں۔ ولی قندھاری پہاڑی دی اچائی توں دسدا حسن ابدال چترفیں باغ ہریالی، نرمل جل دے وگدے کٹھے-کھالاں بہت سالاں بعد ویکھ بڑا چنگا لگیا سی۔ دو دن سنگت، لنگر، کتھا کیرتن، اکھنڈ پاٹھ صاحب دا بھوگ، اودرے ہوئے متراں دا میل۔ پشاور، راولپنڈی، لاہور، جہلم توں دوستاں دا آؤنا، ملنا-رونا، وچھڑنا-رونا۔ ‘‘پھیر میلہ نصیباں نال۔’’
ہن واپس پرتن دی تیاری سی۔ میرا من بہت اداس ہو گیا سی۔ سوچیا اسیں ہالی وی کیوں نہیں ٹٹّ سکدے اس دھرتی ماں توں جس دی گود ہن ساڈی نہیں۔ منکھ دیاں جڑھاں دھرتی اندر، کتنیاں پھیل جاندیاں نے؟ شام نوں ٹرنا سی۔ میں بازار ولّ نکل آئی ساں۔ قدم اپنے آپ ولی قندھاری پہاڑی ولّ ودھ پئے۔ لوک آ-جا رہے سن۔ ساہو-ساہ ہوئے، ‘‘دھنّ گورو نانک… ستنام-واہگورو’’ جپدے۔ سندھ، پھرنٹیئر، دیر-سوات، تیراہ، افغانستان، قندھار، غزنی توں پہنچی ہوئی سنگت۔
ولی قندھاری دی ٹیسی ’تے چڑھنا مینوں بچپن وچّ وی بہت چنگا لگدا سی۔ شاید پہاڑی دی ٹیسی ’تے بنے چھوٹے جہے تلإ نوں سک-م-سکا ویکھ بال من وچّ اپنے گورو نانک دیوَ جی پرتی ودھیرے شردھا تے گورو دے پیر توں وڈے ہون دا مان ہندا سی جس نے مردانے دی پیاس بجھاؤن لئی قندھار توں آئے ولی پیر دا ہنکار توڑیا تے سارا پانی ہیٹھاں کھچّ لیا سی۔
اداس من نال میں ہالیں ولی قندھاری پہاڑی دی چڑھائی دے ادھ وچّ ہی پہنچی ساں کہ اک بزرگ عورت جھکی ہوئی پٹھّ، سمیں دا ترمبھیا چہرہ، گورا سندھوری رنگ، ٹھوڈی ’تے کھنے ہوئے تنّ تل، متھے تیک ڈھکیا سر، لمی قمیض، پٹھے ولاں والی سلوار، پیریں نوکدار جتی تے سوٹی دے سہارے نکے-نکے قدم پٹدی ولی قندھاری پہاڑی دی چڑھائی چڑھ رہی سی۔ ساہو-ساہ، پسینو-پسینہ ہوئی ‘‘دھنّ نانک شاہ… دھنّ پیر قندھاری’’ جپدی تھوڑھے قدماں بعد رک جاندی۔ بزرگ عورت دی ہمت تے شردھا ویکھ میں وی قدم مٹھے کیتے، ‘‘ماتا جی ہتھ پھڑ لواں؟’’ میں اس دے کول کھلوء کے پچھیا۔
‘‘نہ پتر… بھلا ہووی؟ صدقے جاویں…! اوہ پیر آپے ہمت دیسی… نانک شاہ آپے لے جاسی… بلہار آں اس توں… اس زمین ’تے آپے لے آنداس…’’ اس نے جھک کے پیراں دی دھرتی توں انگلاں نال مٹی لے کے اپنے متھے ’تے لگائی۔
ہندکو بولدی اوہ عورت مینوں بڑی چنگی لگی۔ میں وی نکے-نکے ڈگ پٹدی اس دے نال چڑھائی چڑھن لگّ پئی ساں۔ اس دی بھاری آواز تے بولی دی کناں نوں تھوڑھی پچھان لگی۔ ٹھوڈی ’تے اوپرے-اوپرے کھنے ہوئے تل چیتیاں دی پٹاری وچّ ہل چل مچاؤن لگے۔ بڑا سوچیا کوئی تانی نہ پھڑی گئی۔ میں کھنے ہوئے تلاں دی یاد دے تانے-پیٹے وچّ الجھ گئی۔
‘‘کتھوں آئے ہو ماں جی…؟’’ میں وی اسی بزرگ وانگ ہندکو بولن دا یتن کیتا تے اک قدم اس توں اگے لنگھ کے اس دا چہرہ چنگی طرحاں نہاریا۔ سوچدی رہی کھنے ہوئے تل؟ آواز وی جانی-پچھانی اے…
‘‘امبرسروں… گورو کی نگری ’چوں’’ دھرتی ولّ ویکھدے ہوئے اس نے کیہا۔
میرے چیتیاں دی بھبل وچّ اک چنگاری چمکی۔ ‘‘ہائے! میں مر گئی…! پٹھانی بھوآ!’’ میں جویں چیکی۔ میریاں واجھاں کھڑیاں۔ میں دوہیں باہواں اس دے دوآلے ول کے اس دی چھاتی نال چمبڑ گئی۔
‘‘وحی… صدقے…! قربان!! یا اﷲ!! رکھ سانئی دی…! رکھ نانک شاہ دی…! رکھ پیر ولی قندھاری دی!! میں تاں تنوں نہیں سہاتا دھیے۔’’
‘‘میں گلشن آں… رویل سنگھ تہاڈے لاہور والے بھرا دی دھی…۔’’ میں اچھلدے-اچھلدے کیہا۔
اس نے اکھاں ’تے ہتھ دا چھپر بنا کے میرا چہرہ گھوکھیا، ‘‘یا اﷲ! واری جاویں… صدقے… گھولی… کتھے میل ملانئیس… اس فقیر نے’’ تے دوہیں مٹھاں بند کر کے میرے سر کولوں بلا لئی تے میرا منہ، متھا تے سر چمیا۔
‘‘ہن وی اوہی گھار اے – وڈے لوہے والے گیٹ دی گلی وچّ…؟
‘‘ہاؤ…! یاد ویا… اوہی اپنا گھھار اے۔’’
‘‘لالا جی نھی آئے؟’’
‘‘نہیں پتر…! لالا جی تاں’’ اس ہؤکا بھریا تاں میں سمجھ کے گل بدلہ لئی۔
‘‘کس نال آئے او…؟’’
‘‘ستنام دے ترلے منتاں کیتیاں… ہک واری منوں لے چل… اپنی زمین دی مٹی پیراں نوں لگاواں… اپنے ملک دی ہوا ’چ نیڑے ہو کے ساہ لواں…۔’’
‘‘گلزار بھین کتھے ہوندی اے…؟ ہری اوم کے کردے…؟’’
‘‘قربان جاویں… تینوں سارے یاد ن… نکڑی جہی بچی تاں آئیؤ… ادوں…۔’’
تے بھوآ مینوں ثابت ثبوتی انجھ ہی یاد آئی جویں میں اس نوں پہلی واری ویکھیا سی۔
امرتسر ہرمندر صاحب دی پرکرما وچّ اوہ ملی سی تاں اودوں… جدوں بے گھرے، نتھانویں، پناہگنیز، شرنارتھی، رفیوجی بن گئے تے بھٹکن ہی بھٹکن سی۔ لوک دوہیں ویلے ہرمندر صاحب چلے جاندے۔ تھاں-ٹکانا کوئی بنیا نہیں سی۔ کم-کار کوئی ہے نہیں سی۔ لوک سکھ-شانتی دی انتظار کردے گھراں نوں مڑن لئی لوچدے سن۔ ہرمندر صاحب کوئی اپنا مل جاندا، کسے دے مرن جاں بچن دی خبر ملدی، وچھڑے ہوئے بھین-بھراواں بارے کوئی سوہ پتہ ملدا، لوک آپس وچّ دکھ-سکھ ونڈدے، تھاں-ٹکانا پچھدے سن۔ سانوں سبھ نوں اوہ گھٹّ-گھٹّ جپھیاں پا کے ملی سی۔ چھ فٹّ لمی، پتلی، مکھنی سندھوری رنگ لمبوترا مہاندرا، موٹیاں اکھاں ’چ چمک تے لپّ-لپّ سرمہ۔ پٹھے ولاں والی چٹی ستھن، موٹے لال-لال پھلاں والی لمی قمیض تے متھے تیک ڈھکیا سر۔ موٹے کپڑے دی چنی اپنے سارے جسم دوآلے لپیٹی ہوئی۔ میں تے چھوٹا ویر ہسّ-ہسّ دوہرے ہو گئے ساں۔ ‘‘اڈی وڈی زنانی ہا کھائے! تے ساڈے بھاپا جی نکچو جیہے…’’
‘‘ٹھوڈی ’تے تل تکے نیں ترے-ترے’’ چھوٹے ویر نے منہ اگے ہتھ رکھ میرے کنّ وچّ سرگوشی کیتی۔
گھر لے گئی سی اوہ سانوں۔ ساڈے توں وڈے بچے۔ وڈا منڈا سکھ، ایہہ ستنام سی۔ دوجا پتر مونا ہری اوم تے کڑی گلزار اچی لمی سانولی جہی۔ باری ’چوں ہی لالا جی نے سانوں ویکھ لیا سی۔ ‘‘حئی! ساباشے…! شکر اے… خیر اے…؟ سکھ-ساند اے…؟ ساڈے ول ن…؟ بھیناں-بھراواں دی کوئی خبر سرت…؟ ساڈے ڈؤڈھی تیک پجن تیک اوہناں دی لگاتار آواز سنائی دے رہی سی۔
‘‘ہاں سارے آ گئے ن… ول ن…’’ بھاپا جی نے کیہا۔
‘‘توں تاں یرا ایسا نسیوں… لاہوروں… نہ خبر نہ سرت… بہاراں مل گئی تاں وسر گؤں سبھ نوں… دوستاں-یاراں نوں… ویکھو نہ… بھین بنی اے میری… خبر ہی نہیں لتیس بھرا موئی… جیندے۔’’ بھاپا جی نے نہورے نال کیہا۔
‘‘نہ… یارا کھوہ، تیرے کولوں آ کے ڈاہڈھا رلیا۔ چھپدے-چھپاندے آسام تک ہو آیاں… ڈرنے آیا پٹھاناں کولوں… پتئی نہ پٹھاناں دا، پتال وچوں وی لبھّ لیندے ن…۔ ہک ڈر… دوجا نہ کم نہ کار…۔ خبیث پانی وی کھارا… دھریء ہینیں لیندی…۔ ہن دو ملک ہو گئے تاں سکھ دا ساہ لتے… ہن تاں اوہ ادھر آ نیں سکدے… تیری بھین وی ہن کھل کے بازار گھلی چلی جاندی اے… دربار صاحب جاندی وے… کم بھی ہن ہچھے۔’’
ماں اوپریاں-اوپریاں نظراں نال کدے لالا جی ول ویکھدی، کدے اس زنانی ولّ تے کدے نظراں نال پرشن چنہ لٹکائی بھاپا جی ولّ ویکھدی۔
‘‘زنانی تاں مینوں پٹھانی لگدی اے۔’’ گھر پجدے ہی ماں پچھیا۔
‘‘ہاں، بہاراں پٹھانی اے۔ ساڈے دوست امتیاز دی چھوٹی بھین۔ میں چمن لال تے امتیاز پکے دوست، جماعتی سی۔ اسیں ایہناں دے گھر وی جاندے ساں۔ درا خیبر توں اگے دیر سوات دے رہن والے نے ایہہ پٹھان… تنوں پتے پٹھاناں دے گھر کتنا پردہ ہندے… کدے کڑیاں ننگے منہ باہر نہیں نکلدیاں۔ موٹے-موٹے بھوچھن تے لمے-لمے برقعے پاندیاں نے… چمن لال تے بہاراں دا کویں میل ہویا…؟ کویں پیار ہویا… منوں نہیں پتہ۔ کدی اکٹھے اک پل وی بیٹھن نوں نہیں سی جڑیا۔ تڑپ سی اک دوجے نوں نظر بھر کے ویکھن دی، بوہے-باریاں دیاں ورلاں وچوں، پٹھاناں دی دھی تے ہندو منڈے نال پیار… طوبیٰ! سنگسار کر دندے سن دوہاں نوں…۔ قتل کر کے سر شہر توں باہر درکھتاں نال ٹنگ دندے سن تاں کہ کوئی ہور ایسی حرکت نہ کرے۔ ایہہ دوہیں چھپدے-چھپاؤندے نسّ کے میرے کول لاہور آ گئے۔ میں ہی کڑی دا بھرا بن دوہاں دا آنند کارج ڈیرہ صاحب کروایا۔ ادھر دے ہندو وی تاں سارے سہجدھاری ہندے نے۔ نانک نام لیوا، گورو گرنتھ صاحب نوں ہی مندے نے تے راتو-رات دلی دی گڈی چڑھا کے آپ پنڈی ٹر گیا ساں۔ ڈر مینوں وی لگا سی۔ حیران وی ساں۔ اس پٹھانی کڑی نے چمن لال ’تے ساری عمر دا وسواش کویں کر لیا؟ ایہہ لوک ویسے زبان دے بڑے پکے ہندے ن – سچے تے کھرے…۔’’
‘‘تے جے دشمن ہون تاں… جے اوہ ڈھونڈ لیندے دوہاں نوں؟’’
‘‘پھیر تاں ربّ ہی راکھا سی… میرا وی تے اوہناں دا وی…۔’’
اسیں بھوآ دے گھر آؤن-جان لگّ پئے ساں۔ گلی وچوں لنگھدے، منجیاں ’تے بیٹھیاں گلاں ماردیاں عورتاں ماں نوں ویکھ ہوٹھ کنّ جوڑ لیندیاں۔ کھورے! کنسوآں کویں ہوا دے کندھاڑے چڑھ ہر تھاں منکھ نال-نال ہی پہنچ جاندیاں نے…۔ ‘‘ادھلی ہوئی رنّ ویکھو تاں سعی آپ پری دی پری تے لالا تاں اس دا نوکر لگدی.. کی ویکھ کے نسی اے…؟ ایہہ جہڑی نویں سہیلی اے… کوئی اسی وانگ نسّ کے آئی لگدی اے… کویں موڈھے جوڑ کے ٹردے نے… رنّ خصم۔’’ بھوآ تاں کدی گلی وچّ نہیں سی بیٹھی۔ شاید گلی دیاں عورتاں اس نال بولدیاں ہی نہیں سن۔ ویکھ کے پٹھّ موڑ لیندیاں۔
بھاپا جی دی بدلی کلکتہ ہو گئی۔ بھارت دے دھر پچھم دے شہر توں دھر پورب دے وڈے شہر… کدے-کدائیں ہی بھوآ دی سکھ پہنچدی سی۔
کئی دہاکیاں بعد پٹھانی بھوآ ملی سی۔ سکھ-ساند پچھدے ٹر جان والیاں دا سن کے رو پئی۔ ‘‘ہک منوں نہیں چکدا خدا… پاپ کیتوین نہ پاپ – ماں-پیو غم نال مر گئے ہوسن… بھرا نموشی نال منہ باہر ن کڈھدے ہوسن… منہ کالا کیتا آیا نہ میں… نکّ کٹیا آیا نہ خاندان دا…۔’’
‘‘ساہ تاں پورے کرنے ن نہ بھوآ جی…۔’’ میں کیہا۔
‘‘ہاں بچڑے اس زمین دا موہ… اس دی گود دی تڑپھ… اپنے ملک دی ٹھنڈھی ہوا دی سک میری عمر نہیں مکاندی پئی۔ ڈاڈھی تڑپھدی آئیؤں اتھے آن واسطے… اپنے ملک ولوں آندی ہوا ’چ ساہ بھرن…۔’’ اس نے اک لما ساہ لیا جویں ساری ہوا اپنے اندر بھر لئی ہووے۔
‘‘ستنام دے ترلے کیتے… ایہہ عمر تاں نہ گھروں نکلن دی…۔’’
میں بھوآ دا ہتھ پھڑ لیا تے گلاں کردیاں اسیں ہولی-ہولی چڑھائی چڑھن لگیاں۔
دو جوان کڑیاں ہسدیاں گٹکدیاں پشتو بولدیاں پہاڑی توں اتردیاں ساڈے کولوں لنگھیاں۔ اوہناں نوں ویکھ بھوآ دا چہرہ کھڑ گیا۔ چڑھدے سورج دی گٹھّ دی لالی ساری دی ساری اس دے چہرے ’تے سمٹ گئی۔ کڑیاں دوہیں اچیاں-لمیاں، گوریاں-چٹیاں، گول چہرے، موڈھیاں ’تے پلمدیاں لمیاں مینڈھیاں تے متھے تیک موٹے بھوچھناں نال ڈھکے سر…۔
بھوآ اچانک اچی آواز ’چ بولی، ‘‘اے کاکی، سنگھا چل دے…؟ کھبرا وہرا۔’’ (اے کڑیئے، تیرا کی حالَ اے، میری گلّ سن)
اوہ دوہیں شرماؤندیاں اتھے ہی کھلوء گئیاں تے ساڈے مونہاں ولّ ویکھن لگّ پئیاں۔ ‘‘کمزے نہ راغلے…؟’’ (کتھوں آئیاں ہو؟)
‘‘سوات۔’’ اوہ پشتو بولدی بھوآ نوں حیرانی نال ویکھن لگیاں۔
‘‘کم کسا کے ہسے گے…؟’’ (کہڑی گلی رہندیاں ہو)
‘‘شانتے گیٹ گلی۔’’ (وڈے گیٹ والی گلی) اوہناں شرماندے ہوئے کیہا۔
بھوآ دیاں اکھاں بھر آئیاں۔ اک ٹھنڈھا ہؤکا اس اندر ہی دبیا۔
پھیر سارا کجھ پچھدی اک کڑی نوں سر توں پیراں تیک گھڑی-مڑی نہاردی جویں پچھان رہی ہووے۔
‘‘پلار نمّ دے سدے۔’’
‘‘تیرے پیو دا کے ناں وو؟’’
‘‘لال چند۔’’
‘‘ہلا…ا۔’’
بھوآ اتنی بھاوک ہو گئی کہ اس دا گلا بھر گیا۔ آواز بھاری ہو گئی۔ اکھاں دے کویاں توں لہراں چھلکن لگیاں۔ سوٹی والا ہتھ کمبن لگّ پیا۔
‘‘تیری دادی دا ناں راج رانی اے؟’’ بھوآ نے اسے کڑی نوں سر توں پیراں تیک ویکھدے پشتو وچّ ہی پچھیا۔ اپنی عمر نال اندازہ ہی لگایا۔
‘‘ہاؤ۔’’
‘‘وحی…! صدقے! قربان! تے اس کڑی نوں اپنیاں باہواں وچّ کس لیا۔ ‘‘ہو-بہو نرا دادی دا روپ…۔’’
کڑی حیران-پریشان۔
‘‘لوہے دے گیٹ والا وڈا گھر انجھ ہی اے؟’’ بھوآ جویں اس گھر دے ویہڑے ’چ گھم آئی ہووے جویں۔
‘‘اختر دا گھر…؟’’
‘‘ہاؤ…۔’’
بھوآ نے میرے ولّ منہ کر کے کیہا، ‘‘میرے بھرا دی پوتری دا ناں ہونا اے ‘اختر’۔ تے اس دیاں اکھاں ’چوں پانی باہر چھلک پیا۔
‘‘ہن وی بادام، خرمانی، انار دے بوٹے ویہڑے وچّ لگوے نے؟ ڈؤڈھی ’تے انجھ ہی انگوراں دی چھت اے… بدانا انگور… پوٹے توں وی لما تے مٹھا۔’’
کڑیاں جان دی کاہل وچّ ‘‘ہاؤ… ہاؤ…’’ کردیاں ٹرن لگیاں۔
‘‘سن کاکی۔’’ بھوآ نے پھر ہاک ماری۔
‘‘میں تیری دادی راج رانی دی سہیلی آں، ‘بہاراں’… وڈے گیٹ والے خان دی دھی۔ اس نوں کہیں ‘بہاراں’ تہانوں سبھ نوں بڑا یاد کردی آہی… ہلا۔
اوہ تے میں وی اسی طرحاں ’کٹھیاں رہنیاں آئیاں… ڈاہڈھا گہڑ آیا ساڈا…۔’’ اوہ پشتو وچّ بولدی رہی، میں حیران اس نوں نہاردی رہی۔
‘‘اوہ اﷲ کول چلی گئی اے…۔’’
‘‘ہے پروردگار… جہنت نصیب ہووس…۔’’
‘‘میرے گیٹ دی مہاٹھ ’تے میرے ولوں سجدہ کریں… ہلا پتر…۔’’
‘ہاؤ-ہاؤ’ کہندیاں کڑیاں تیز قدماں نال پہاڑی اتر گئیاں۔ بھوآ نے اسمان ولّ ہتھ چکے۔ سوٹی اس دے ڈھڈّ نال جا لگی۔ بھوآ نے لما ساہ بھریا، ‘‘ہے پروردگار، نانک شاہ… پیر ولی قندھاری… ہن چکّ لے…۔ اس زمین نوں چمن دا ارمان آیا… سن لے داتا عرضوئی…۔’’
میں وی کھلوتی ہوئی ساں۔ دھپّ وی چمکیلی سی پر چھاں والی تھاں ہوا ٹھنڈھی لگدی سی۔
‘‘توں جا پتر… زیارت کر آ…۔ میں تاں ہن تھوڑھا آرام کر کے چڑھساں۔ لتاں ’چ ساہ ست ہی نہیں رہا… تھک گئی آں… ولی پیر دی زیارت ہو جاوے… شامی واپس جانے۔’’
بھوآ دے ٹھہرن دا ٹکانا، کمرہ پچھ میں تیز-تیز قدماں نال چڑھائی چڑھ گئی۔ ٹیسی ’تے نکا جیہا کمرہ۔ میں چترفیں گھم کے سارا حسن ابدال… پنجہ صاحب گرودوارہ ویکھیا۔ پھیر کدے پنجہ صاحب دے درشن ہون کہ نہ… تے میں اس کمرے وچّ جا بیٹھی جتھے قندھار توں آیا پیر ولی تپسیا کردا سی۔
آسے-پاسے ویکھیا بھوآ ہالی تیک نہیں سی پجی۔
میں دوڑدی-دوڑدی ہیٹھاں اترن لگی۔ ہالیں تھوڑھی اترائی ہی اتری ساں کہ اک تھاں ویہہ-پنجھی عورتاں مرد اکٹھے کھڑوتے سن۔
‘‘کی ہویا اے…؟’’ میں جھنڈ وچوں نکلدے اک آدمی نوں پچھیا۔
‘‘اک بزرگ عورت اے… ادھر پٹھانی علاقے دی لگدی اے… ایہہ لوک تاں گورو گھراں دے بہت شردھالو ہندے نے… اس عمر وچ ولی قندھاری پہاڑی چڑھدی مر گئی اے… دو بندے گئے نے گردوارے خبر کرن….۔’’
میرا متھا ٹھنکیا۔ جسم وچّ پسینے دیاں دھتیریاں وگ تریاں۔ میں اگے ہو کے ویکھیا۔ متھے تیک کجیا سر، ٹھوڈی اتے کھنے ہوئے تل… ایہہ پٹھانی بھوآ ہی سی۔ میری چیک نکل گئی… اتھے ہی تاں چھڈّ کے میں گئی ساں اس نوں۔ اوہ اک قدم وی اگے نہیں ٹری۔
لوکاں دیاں گلاں… ‘‘کال دا کوئی پتہ نہیں ہندے کس ویلے کس تھاں آؤنا اے؟’’
‘‘نصیباں والی یاترا سمپورن ہوئی….۔’’
‘‘بندہ آپ ہی ٹر کے آندے اس زمین ’تے جتھوں دی مٹی لینی لکھی ہندی اے….۔’’
پولیس، سیوادار، لوک، جتھیدار ولی قندھاری دوڑدے چڑھے۔ کرڑ برڑی داہڑی والا اک سردار بھوآ دے متھے کول ڈگّ جیہا پیا۔ میں سمجھ گئی ایہی ستنام ہے، اس دا پتر۔ ‘‘ہائے، میں تاں انجھ ہی گیٹ ’تے کھلوتا اڈیکدا پیا ساں… منا وی کیتا، ماں میں نھی چڑھ سکدا گوڈے دکھدین… تے توں…؟ ضد ہی پکڑ لئی… خیرے! میں سنگت نال چڑ جاساں…۔’’
ہن سیواداراں، لوکاں وچّ ماتا دے سسکار دی گلّ ہون لگی۔ ‘‘اتھے ہی کر دیئیے ماتا دا سسکار۔’’
‘‘ہاں… سسکار کی تے دفن کی… کی فرق پیندے… اتھے اسی مٹی وچ ماں نوں دفن کر دیئیے۔’’ ستنام نے بھرے ہوئے گلے نال کیہا تے ماں دے سر اتے سر رکھ کے رون لگیا۔
لوک حیران ستنام دا منہ ویکھن لگّ پئے…۔ ‘‘سنگت وچ واویلا نہ کھڑھا ہو جائے… سکھ تے دفن…۔’’ جتھیدار نے کیہا۔
‘‘دھرم دے ٹھپے منکھ ہی لگاندے نہ… مرن توں بعد مٹی دا کی دھرم ہندے؟ اگن بھیٹ کرو جاں دھرتی بھیٹ…۔’’ ستنام دی آواز جویں کسے شانت سمندر دی لہر وچّ گواچ گئی۔ اس دے چہرے ’تے آتمک سنتشٹی دیاں ریکھا ابھر آئیاں۔ ‘‘کھورے! ماں اسے دھرتی وچّ دفن ہون دی ضد کر کے آئی سی۔’’
شام پے رہی سی۔ لوک سٹیشن ولّ ٹر پئے سن۔ بھوآ دی قبر کھودی گئی۔ بھوآ نوں قبر وچّ لٹایا گیا۔ مولوی نے ‘‘طوبہ استخفار’’ لئی آکاش ولّ ہتھیلیاں چکیاں تے اچی آواز وچّ ‘انلائے وئنا الاہے راج ان’’ بولیا۔
جپجی صاحب دا پاٹھ سماپت ہویا۔ ماتا نوں چرناں وچّ ستھان بخشن لئی ارداس ہوئی۔ بھوآ نوں قبر وچّ لٹایا گیا۔ مینوں بھوآ دی ٹھوڈی دے کھنے ہوئے تل ہور گوہڑے لگے… چٹے سندھوری چہرے ’تے کھنے گاہڑے نیلے رنگ دے تل۔ لوکاں نے مٹھاں بھر کے مٹی قبر وچّ سٹی۔
میں وی دوہیں مٹھاں بھر قبر وچّ مٹی سٹی۔
ہن سٹیشن ولّ دوڑن دی کاہل سی۔ ویکھیا حسن ابدال سٹیشن دے بینچ ’تے میرے نال گڈی وچّ بیٹھے بزرگ بابا جی بند اٹیچی ’تے بانہہ ٹکائی بڑے آرام نال بیٹھے سن۔ میں اوہناں نوں پنجہ صاحب کدھرے نہیں سی ویکھیا۔ شاید متھا ٹیک، درشن کر، اشنان کر دو دناں توں اتھے اسے بینچ ’تے ہی حسن ابدال دے سٹیشن ’تے بیٹھے اپنی یاد دی زیارت کردے رہے سن۔
