کڑکی وچّ پھسی جان وریام سنگھ سندھو
رات دس کو وجے دا وقت ہووےگا۔ ٹی وی ویکھن توں وہلے ہو کے بال-بچے اپنی ماں دی نگرانی ادھین اپنا سکول دا کم کر رہے سن۔ میں کوئی کتاب پڑھ رہا ساں۔ گھر دی باہرلی کندھ توں ساڈے گھر دے ویہڑے وچ 'دگڑ دگڑ' چھالاں وجن دی آواز سنی۔ ساڈے کلیجے مٹھی وچ آ گئے۔ جہڑی گلّ دا ڈر سی، اوہ آخر ہو کے ہی رہی۔ میری اس 'ہونی' نوں میرے سہکرمیاں اتے دوستاں نے اندرو-اندر پہلاں ہی کلپیا ہویا سی۔
"تسیں اس دن بہت وڈا رسک لیا، زخمیاں دی مدد کرکے۔ لوک تاں ایہہ وی کہندے ہن کہ تسیں پولیس نوں فون کرکے 'سنگھاں' نوں پھڑواؤنا چاہندے سی۔ گلاں تاں سبھ 'اوہناں' تکّ پجّ ہی جاندیاں نے۔ اپنا بچا رکھیو! ساودھان رہا کرو۔" ساڈے سکول دے پی ٹی ماسٹر نے صلاحَ دتی۔
"میں اوہناں نوں پھڑاؤن لئی نہیں، موقعے 'تے آ کے حالات نوں ویکھن اتے زخمیاں نوں سامبھن لئی مدد کرن واسطے پولیس نوں بلاؤنا چاہندا ساں۔ پولیس نے اوہناں نوں کی پھڑھنا سی! ٹھانیدار تاں سانوں راہ 'چ ہی ملیا سی؛ اوہناں نوں ویکھ کے لک گیا سی۔ پھڑھنا پولیس نے اپنی ماں دا سر سی!" میں سپشٹیکرن وی دندا اتے اپنے آپ نوں تسلی وی۔ پر اک ڈر سچمچّ میرے دھر اندر وڑ کے بیٹھ گیا سی۔ اسیں دوویں جی جدوں کدی اکلے بیٹھدے تاں ساڈی گلّ-بات وچ ایہہ ڈر اکثر ہی آن کھلوندا۔
میری پتنی مینوں دھیرج بنھاؤندی، "کوئی نہیں ۔ اوہ سچا پاتشاہ تاں سبھ کجھ ونہدا اے۔ اسیں کسے دکھی تے لوڑوند دی مدد ہی کیتی ہے۔ سکھی وچ کسے مظلوم دی جان بچاؤنا پنّ دا کم سمجھیا جاندا ہے کہ پاپ دا؟ 'سربتّ دا بھلا' منگن والا بابا نانک آپے ساڈا وی بھلا کرو۔" اوہ گورو نانک دی تصویر ولّ ویکھ کے اکھاں مند کے ہتھ جوڑ لیندی۔
پنڈ وچ گولی چلن دی گھٹنا واپری نوں مہینے توں اتے ہو گیا سی۔ اس سمیں وچ دیش اندر بہت کجھ ہور واپر چکا سی۔ اندرا گاندھی دا قتل ہو چکا سی۔ دلی اتے پنجابوں باہرلے ہور شہراں وچ وسدے سکھاں دے یوجنا-بدھّ طریقے نال ہوئے قتل عام دے پرتیکرم وجوں پنجاب وچ اتے خاص کرکے پنڈاں وچ 'ہندواں' دے جان-مال لئی خطرہ ہور وی ودھ گیا سی۔ اوہ اپنے آپ نوں پہلاں نالوں وی ودھ اسرکھئت سمجھن لگے سن۔ جتھے اتواد دیاں گھٹناواں ودھ رہیاں سن، اتھے پولیس اتے سرکھیا دستیاں ولوں وی شکنجہ، ہور، کسیا جا رہا سی۔
کندھ اتوں چھالاں مار کے آؤن والیاں نے، جس کمرے وچ اسیں بیٹھے ہوئے ساں، اسدا وکھی والا دروازہ ٹھکوریا۔ اسیں دوہاں جیاں نے اک دوجے دے منہ ولّ ویکھیا۔ سوچیا؛ شاید ایہہ اک دوجے دے انتم دیدارے ہن۔ دروازہ دوجی واری کھڑکیا۔ مینوں چھیتی نال باہوں پھڑھ کے اپنے پچھے کردیاں پتنی نے حونصلہ کرکے دروازے دی چٹکنی کھولھ دتی۔ اوہ 'پہلا وار' اپنے اتے جھلن لئی تیار سی!
ساہمنے دروازے وچ خاکی وردی وچ کسیا، درمیانے قد دا آدمی جس دے موڈھے اتے سٹار اتے فیتی چمک رہے سن؛ ہتھ وچ ریوالور لئی کھلوتا سی۔ اوہدے پچھے حوالدار دی وردی پہنے آدمی نے ہتھ وچ پھڑھی رائیفل میرے ولّ تانی ہوئی سی۔ اوہدے پچھے ہور دو جنے پولیس وردی وچ سن۔
'تاں ایہہ 'سنگھ' پولیس وردی وچ آن دھمکے سن!'
میں من ہی من انومان لایا۔
"آ جاہ، نکل آ باہر ۔ کتھے جائینگا بچ کے ہن؟" حوالدار نے للکارا ماریا۔
میں ہتھ نال پھڑھ کے پتنی نوں پچھے کیتا اتے تھانیدار نوں پچھیا، "کوئی کارن وی تاں دسو۔"
میں جاننا چاہندا ساں کہ ایہہ سچ مچ پولیس والے سن جاں پولیس دی وردی وچ تتھا-کتھت کھاڑکو!
انج میرے لئی 'پیندے سوواں، سرہانے سوواں' والی 'اکو گلّ' ہی سی۔' 'کھاڑکوآں'دا ڈر تاں سی ہی، پر پولیس وی کہڑی گھٹّ کر رہی سی! 'بلو سٹار اوپریشن' توں پچھوں ایہہ 'اوپریشن وڈّ-روز' والے دن سن۔ سرکار نے بھارتی فوج اتے پیرا-ملٹری پھورسز نوں 'اتواد' کچلن لئی لگبھگ 'مارشل-لاء' والے ادھیکار دتے ہوئے سن؛ جنہاں ادھین پنڈاں وچوں 'اتوادیاں'نوں چن چن کے لبھنا اتے قابو کرنا شامل سی۔ سکھ دھرم اتے سبھیاچار بارے انجانپنے کارن، ایہہ پھورساں، ہریک امرتدھاری اتے کھلھے داڑھے والے آدمی دے 'اتوادی' ہون دے بھرم دا شکار سن۔ اس بھلیکھے کارن اتے کئی وار جان بجھّ کے وی اجیہے لوکاں نوں تنگ کیتا جاندا، جنھاں دا بالکل کوئی قصور نہ ہندا۔ کئی چھوٹے 'گناہاں' والیاں نوں وڈے تشدد دا شکار ہونا پیندا۔ ایہناں چھوٹے 'گناہاں' وچ کسے کھاڑکو دا رشتے دار ہونا، اس نال ماڑی موٹی جان-پچھان ہونا، اس نوں جبری گھر آ وڑے نوں روٹی کھواؤنا آدی دے دوش شامل سن۔ کئیاں دوشیاں اتے کئی نردوشاں نوں جھوٹھے مقابلے بنا کے ماریا جان لگا۔ جہناں دا کسے کارن پہلاں ہی پولیس دے ریکارڈ وچ ناں سی، اوہناں لئی وی ایہہ 'بھلے دے دن' نہیں سن۔
اس دو-مونہیں کڑکی وچوں میں کہڑی دے منہ وچ آؤن والا ساں!
"پگّ رکھ لو سر 'تے۔ رات لئی ٹھنڈھ توں بچا لئی کوئی کپڑا وی لے لوو۔" تھانیدار نے کیہا۔ اوہدے بولاں وچ ہلیمیں سی۔
"پر بھا جی کوئی قصور تاں دسو، ایہناں دا۔ ایویں ناحقّ ای تسیں کویں لے تروگے ایہناں نوں؟" میری پتنی دا عذر سی۔
"حق-ناحقّ دا سبھ پتہ لگّ جو۔" حوالدار پھر گڑھکیا۔ تھانیدار نے اسنوں ہتھ دے اشارے نال چپّ کرن لئی کیہا۔
"چلو تیار ہو جو، چھیتی۔ قصور اسیں نہیں دسّ سکدے۔" تھانیدار نے آکھیا۔ اڑن دا کوئی چارہ نہیں سی۔ ساری ستھتی نوں 'ربّ آسرے' چھڈّ کے میں وچلے دروازے وچوں لنگھ کے دوجے کمرے وچ کپڑے بدلن چلا گیا۔ میں پتنیں نوں کپڑے کڈھ کے دین لئی آواز ماری۔ اوہ اٹھن لگی تاں اسنوں کیہا گیا، "نہیں اپنی تھاں توں ہلنا نہیں!" اوہ بے بس ہو کے بیڈّ دی باہی اتے بیٹھ گئی۔ پلسیئے وی کمرے وچ ڈٹھیاں کرسیاں اتے نٹھّ کے بیٹھ گئے۔
میں الماری وچوں کپڑے لبھن لگا۔
میری پتنی تھانیدار نوں میرے 'پرسدھ لیکھک' ہون، پنڈ دے سکول وچ کئی سالاں توں لگے 'ذمہ وار ادھیاپک' ہون اتے پنڈ دے لوکاں ولوں 'پیارے اتے ستکارے جان والے' ویکتی ہون دا ذکر بناں رکے کری جا رہی سی۔
"اوہ وردی والی تصویر کسدی ہے؟" انگیٹھی 'تے پئی پولیس وردی والی تصویر ولّ اشارہ کرکے تھانیدار نے پچھیا تاں میری پتنی نوں اپنے حق وچ بھگتاؤن لئی اک ہور 'ووٹ' مل گئی۔
"ایہہ میرے پتا جی نے۔ پولیس وچ انسپیکٹر ہندے سن۔ چھبی جنوری والے دن کھیڈاں کردیاں، اوہناں دی گھوڑے توں ڈگّ کے موت ہو گئی سی۔" اوہ اپنے انسپیکٹر پتا دی تھانیدار نال 'کتے دی سانجھ' جوڑ کے اسدی 'ہمدردی بٹورنا' چاہندی سی شاید!
میں کپڑے بدل کے واپس آیا۔ میری وڈی دھی اتے پتر سہمے ہوئے سارا 'ناٹک' ویکھ رہے سن۔ سبھ توں چھوٹی بچی میری پتنی دی بانہہ کھچّ کے بار بار آکھ رہی سی، "ممی مینوں پڑھاؤ وی۔"
میں بچی دے سر 'تے ہتھ پھیریا۔ دوجے بچیاں ولّ تردی جہی نظر ماری اتے کمرے 'چوں باہر نکل آیا۔
پولیس چوکی وچ پہنچن 'تے حوالدار نے کمرے وچ پئے اک لانے منجے ولّ اشارہ کرکے مینوں کیہا، "ایتھے پے جاؤ۔ ہور کپڑے لیڑے دی تاں لوڑ نہیں؟" اسدا رویہ وی لچکدار ہو گیا سی۔ میری پتنی ولوں میرے بارے دسے جان کرکے جاں تھانیدار دے سمجھاؤن کرکے جاں ربیں ہی اسدے من وچ مہر پے گئی سی! اس بارے کجھ نہیں سی کیہا جا سکدا۔
میں 'دھنواد' کہہ کے منجے 'تے بیٹھ گیا۔ سارے پلسیئے چوکی دا باہرلا دروازہ بند کرکے آپو اپنے ٹکانیاں 'تے جا کے لمیں پے گئے۔ ظاہر سی کہ مینوں دن چڑھن تیک اکلا چھڈّ دتا گیا سی۔ میں منجے 'تے لما پیا اپنی گرفتاری دا کارن جانن دی کوشش کر رہا ساں۔
دن چڑھیا تاں میں ویکھیا کہ پنڈ دا سابقہ سرپنچ سورن سنگھ پنج ستّ بندیاں سمیت میرے کول آیا، "بھا جی تسیں کوئی فکر نہ کرو۔ اسیں ہنے تھانیدار نوں ملدے آں۔"
کسے نے میرے لئی لیاندی چاہ میرے کول رکھی۔
ہولی ہولی ہور بندے آؤندے گئے، میرے حق وچ میرے ہمدرداں دی بھیڑ جڑدی جا رہی سی۔ لوکاں دے اس اکٹھ پچھے میری پتنی دی ہمت سی۔ راتیں جدوں پولیس والے مینوں پھڑھ کے لے آئے تاں اوہ بچیاں نوں اپنے کول بٹھا کے ساری رات جاگدی رہی۔ نیند کتھے آؤنی سی! رات نوں اکلی کتے جا نہیں سی سکدی۔ آنڈھی-گوانڈھی تاں دوجے گھر کجھ 'ہندا' سن کے اچی ساہ نہیں سن باہر کڈھدے! میں پہلاں وی دسیا ہے؛ ادوں اجے پنڈ دے کجھ اک معتبر بندیاں دے گھریں ہی ٹیلیفون لگے ہوئے سن۔ میں 'معتبر' تاں نہیں ساں پر ٹیلیفون میں وی لوایا ہویا سی۔ اس ٹیلیفون کر کے میرے نیڑلے یار میرا مذاق وی اڈاؤندے رہندے سن۔ میں ایہہ ٹیلیفون کرنا کس نوں سی! سوائ اک ادھے رشتے دار دے، میرے جانوآں جاں رشتے داراں 'چوں کسے کول وی تاں ٹیلیفون نہیں سی لگا ہویا! میرے گھر بجھا ایہہ 'کالا ہاتھی' کس کم سی! پر اس رات ایہہ بڑا کم آیا۔ پتنی نے تڑھکے امرت ویلے، جدوں اجے سارے ستے ہوئے سن، سبھ نوں فون کھڑکا کے میرے گرفتار ہون بارے دسّ دتا سی اتے اوہناں نوں میرے پچھے جان دی بینتی کیتی سی۔ ایہناں وچوں بہتے لوکاں نوں تاں اسنے ویکھیا وی نہیں سی ہویا، زبان سانجھی کرنی تاں کتے رہی!سبھ پنڈ-واسیاں نے میرا مان رکھیا سی۔ اوہ بھیڑ دے روپ وچ میرے مگر امڈ آئے سن! اوہ میرے کمرے وچ آؤندے۔ میرے نال ہتھ ملاؤندے اتے 'فکر نہ کرن' لئی آکھ کے چوکی دے باہرلے گیٹ ساہمنیں اکٹھے ہون لگے۔ میں حوصلے وچ ہو گیا۔ آخر میں قصور کہڑا کیتا سی جس کرکے پولیس والے میری گرفتاری نوں 'حق-بجانب' ٹھہراؤنگے!
سارے جنے چوکی دے باہر کھلوتے، تھانیدار دے تیار ہو کے آؤن اتے حقیقت جانن دی اڈیک کر رہے سن۔ اینے چر نوں دو سپاہیاں دے نال 'بوٹا' میرے کمرے وچ میرے کول آیا۔ اسدے چہرے دا رنگ اڈیا ہویا سی۔ میں سمجھیا میرے فکر کرکے چنتاوان ہے! میں اسنوں دھیرج دھرن لئی کیہا۔
"ایہہ مینوں وی پھڑھ کے لیائے نے۔" اسنے خلاصہ کیتا۔
"چنگا ہویا سگوں ساتھ بن گیا!" میں مذاق کیتا۔
"پر بھا جی آپاں نوں لیاندا کیوں آں؟" بوٹے نے پچھیا اتے پھر آپ ہی قیافہ لایا، "ایہہ -ہراں دا کم لگدا!"
بوٹا ساڈے پنڈ دے 'گھمیاراں' دا منڈا سی۔ اکہتر-بہتر دے سالاں وچ اوہ گورو نانک دیوَ یونیورسٹی وچ پنجابی دی ایم اے دا ودیارتھی سی۔ جدوں اوہ بی اے دا ودیارتھی سی تاں میرے پربھاو ادھین 'تتی لہر'دے نیڑے آ گیا سی۔ پرچار دے کم وچ سرگرمی نال ہتھ وٹاؤندا۔ رات-براتے کندھاں اتے اشتہار لاؤندا، لواؤندا۔ ودیارتھی یونین اتے نوجوان سبھا وچ کم کردا۔ آگوآں ولوں کیتیاں گپت میٹنگاں وچ بھاگ لیندا اتے ہور نوجوان ساتھیاں نوں لہر نال جوڑن دا کم کردا۔ پھر اوہ ایم اے دی پڑھائی وچے چھڈّ کے غیر-قانونی ڈھنگ نال جرمنی چلا گیا۔ اتھے دل نہ لگا تاں واپس پرط آیا۔ مینوں کہندا، "بھا جی! میں سوچیا کہ جے ایتھے جرمنی وچ رہِ کے ،اوکھے ہو کے، لک چھپ کے،'الیگل' کم کر کے ہی پیسے کماؤنے نے تاں اپنے ملک وچ ہی ایہہ 'الیگل' کم کر کے، پیسے کہڑے نہیں کمائے جا سکدے!" ہن اوہ پنڈ گھٹّ ودھ ہی رہندا سی۔ بہتا 'باہر اندر' ہی رہندا۔ اپنے 'کم-کار' کردا۔ اسدی جوٹی، ہن، 'اوہو جہے' لوکاں نال ہی سی۔ ورھے-چھماہی ملدا تاں 'جرم دی دنیاں' دی کوئی نہ کوئی دلچسپ ساخی سنا جاندا۔ ایہناں ساکھیاں وچ اک وار اسنے ایہہ وی دسیا کہ بھنڈراں والے دی سجی بانہہ سوڈھی نوں مارن والا اوہدا اپنا یار چھندا ہے۔ اسنے سوڈھی دے قتل دی کہانی وی سنائی اتے پھر چھندے دے قتل دی وی! اوہ اس گلوں وی ڈردا کہ چھندے نال اوہدی یاری رہی ہون کر کے اسنوں وی نہ مار دتا جاوے! کدی کدی ایہہ وی پتہ لگدا کہ کسے 'کیس' وچ اسنوں پھڑھن لئی پولیس نے پنڈ وچ چھاپا ماریا سی۔
"پر بھا جی! ایہناں نے آپاں نوں پھڑھیا کیوں؟"
اسدے سوال دا جواب میرے کول وی تاں نہیں سی۔
تھانیدار آیا۔ ساہمنے ویہڑے وچ دھپے لگے میز 'تے بیٹھ کے اسنے پنج-چار معتبر بندیاں نوں کول بلایا اتے 'اندرلی گلّ' دسی۔
تھانیدار دی گلّ سن کے اوہ ساڈے کول آئے۔اوہناں دے چہرے گمبھیر سن۔
"بھکھیونڈ والے ایس ایچ او نوں آ لین دیو۔ اسدے آیاں ہی اصلی گلّ دا پتہ لگو۔ اسیں ایتھے باہر ہی اڈیکدے آں۔"
اوہناں دے بولاں وچ پہلاں والا اتشاہ نہیں سی۔ چوکی والے تھانیدار نے 'حقیقت' دسّ کے اوہناں دا جوش مٹھا کر دتا سی۔ ایہہ حقیقت ہے کی سی؟
ویکھیا؛ پھپھڑ سورتا سنگھ میرے دوہاں وڈے بچیاں ،روپ اتے سپندیپ نوں اپنیاں دوہاں انگلاں نال لائی چوکی دا دروازہ لنگھ رہا سی۔ روپ نوں کو سال دی سی اتے سپن دی عمر چھ کو سال سی۔ بچیاں ولّ ویکھ کے میرا من بھر آیا۔ کی سوچدے ہونگے میرے بارے ایہہ معصوم بچے! ایہناں نوں تاں نہ ہی دیش دی سیاست اتے نہ ہی جرم دی دنیاں بارے کوئی گیان سی۔ اوہناں لئی تاں اوہناں دا پیو 'بڑی وڈی طاقت' ہندا سی، جسدی بکل وچ اوہ سدا اپنے آپ نوں سبھ توں ودھ سرکھات سمجھدے سن! اوہناں دی ایہہ 'طاقت' پلسیاں دے حکم اتے اسارے 'تے بیٹھن، اٹھن اتے بولن جوگی رہِ گئی سی!
سورتا سنگھ دی اس تھانیدار نال 'دور-نیڑے' دی کوئی رشتے داری سی۔ اوہ میری پتنی نوں دھرواس دے کے آیا سی، "بیبی رجونت! تھانیدار اپنا منڈا ہے۔ اوہدے ہندیاں اپنے نال نجائز نہیں ہندی۔ توں رتی بھر وی فکر نہ کر۔"
اوہدا دتا دھرواس واجب سی۔ پتنی چنتا-مکت ہو کے ہور گھڑی پل تک میری واپسی دی اڈیک کر رہی سی۔
مینوں بچیاں نوں ملن لئی تھانیدار والی میز کول ہی بلا لیا گیا۔ میں لاڈ نال دوہاں دیاں گلھاں تھپتھپائیاں۔ مسکرا کے اوہناں دیاں اکھاں وچ اکھاں پا کے اوہناں نوں کتکتایا۔ میں سہج رہن دا یتن کردا ہویا ایہہ پربھاو دین دی کوشش کر رہا ساں کہ اوہناں دا پتا ہن وی 'وڈی طاقت' ہی ہے!
اوہ پتہ نہیں کی محسوس کر رہے سن!
تھانیدار نے سورتا سنگھ نوں الگّ کر کے 'کجھ' دسیا۔ اینے چر وچ اک جیپ باہرلے گیٹ کول رکی اتے اس وچوں نکلے ایس ایچ او نوں باہر کھلوتے بندیاں نے گھیر لیا۔ اوہناں نال گلّ کر کے اتے اوہناں نوں باہر ہی رکن دا کہہ کے، اوہ اندر آیا۔ چوکی والے چھوٹے تھانیدار نے اٹھ کے اسنوں سلوٹ ماریا۔ میں وی کرسی توں اٹھ کھلوتا۔ اسنے مینوں بیٹھ جان لئی اشارہ کیتا۔ ہن ساڈی گرفتاری دا رہسّ کھلھن دا موقع سی۔ تھانیدار بڑے ٹھرھمیں نال بول رہا سی پر میرے کناں وچ گڑگڑاہٹ ہو رہی سی۔ میں وچارگی دی حالت وچ اسدے بولاں دے ملبے ہیٹھاں دبیا گیا ساں!
"تہاڈے پچھے آیا سارا پنڈ تہاڈا قصور پچھدا پیا ہے! لو سن لو اپنا قصور۔ پنڈ سر سنگھ وچ مہیناں پہلاں جہڑی گولی چلی ہے اسیں کہندے ہاں کہ اوہ تسیں چلائی ہے۔ اک بندے نوں تسیں قتل کیتا اے اتے چوداں بندے زخمی کیتے نے۔ ایہہ کیس بندا ہے تہاڈے 'تے۔ ہن تسیں ثابت کرنا ہے کہ گولی تسیں نہیں چلائی! بندہ تسیں نہیں ماریا!"
اوہ اتسک نظراں نال میرے ولّ ویکھن لگا۔ 'دند جڑ جانے' دا محاورہ مینوں پہلے دن اینی باریکی نال 'سمجھ' آیا! مینوں سجھّ اوڑ ہی نہیں سی رہی کہ کی جواب دیواں! میں ایہہ کویں ثابت کر سکدا ساں بھلا! دوش لاؤن والے اوہناں دناں وچ، انج وی، 'ثابت' کرن دا موقع کتھے دندے سن! جے کوئی ثابت کرن لئی کجھ دسدا وی سی تاں مندے کتھے سن!
"تہانوں میرے بارے میرے پچھے آؤن والے لوکاں کولوں پتہ لگّ ہی گیا ہووےگا کہ میں کیہو جیہا بندہ ہاں! اوہناں دسّ ہی دتا ہووےگا کہ میں گولی چلاؤن والا ساں جاں گولی لگن والیاں نوں بچاؤن والا۔ استوں ودھ مینوں سجھدا ہی نہیں کہ میں اپنی صفائی وچ کی آکھاں!"
سورتا سنگھ میرے حق وچ بولن لگا تاں تھانیدار نے کیہا، "سردار جی، 'پچھ-گچھ' نال ساری سچائی ویکھیو کویں ساہمنیں آؤندی! دودھ دا دودھ تے پانی دا پانی نتار کے رکھ دیانگے۔"
سورتا سنگھ نے بچیاں نوں انگل لایا اتے میری پتنی تک ایہہ منحوس خبر پہنچاؤن لئی تر پیا۔ بچیاں نے تھانیدار دی ساری گلّ سن لئی سی۔ اوہ ببولکے ہوئے دھوناں موڑ کے میرے ولّ مڑ مڑ ویکھدے دروازے توں باہر ہو گئے۔
تھوڑھے چر پچھوں، بھکھیونڈ لجان لئی، سانوں اک وکھرے ٹیمپو وچ بٹھا لیا۔ میرے حمایتی بے بس اتے خاموش کھلوتے سن۔ اینے چر نوں سکول وچ میرا جماعتی رہِ چکا کرپال آیا اتے تھانیدار نوں، جیپ وچ وڑدے نوں ویکھ،ہسّ کے پچھیا، "ساڈے جماعتی نوں کتھے لے چلے او سردار جی! سانوں کوئی گلّ دسّ کے تاں جاؤ۔ ایہہ تاں ساڈا ہیرا ہے۔ مینوں تاں ہنے پتہ لگا؛ بھجا آیاں میں۔"
کرپال، جسنوں سارے 'پال' کہندے سن، پہلاں پولیس وچ ہی ہندا سی۔ نکسلی دور وچ اوہدی ڈیوٹی میریاں گتیودھیاں دا دھیان رکھن 'تے وی لگی رہی سی۔ اوہ ادوں وی مینوں جماعتی ہون کر کے 'سمبھل کے چلن' دی 'ہدایت' کردا ہندا سی۔ ہن اسنے نوکری چھڈّ دتی سی اتے سیاست وچ سرگرم دلچسپی لینی سرو کر دتی ہوئی سی۔ پولیس وچ رہا ہون کر کے اتے لوکاں دے 'کم-دھندے'کرواؤن لئی پلسیاں نوں اکثر ملدا رہن کر کے، پولیس والیاں نال اسدے سنبندھ نر-اچیچ سن۔ تھانیدار نے اسنوں کیہا، "آ، توں وی آ جاہ۔ تیرے ولّ وی جانا سی۔"
"چلو!" ہسدا ہویا اوہ اوہناں نال ہی جیپ وچ سوار ہو گیا۔
ٹیمپو چلیا تاں رون-حاکے بوٹے نے کمبدے ہوٹھاں نال کیہا، "بھا جی! ایہناں نے آپاں نوں گولی مار دینی ایں۔ میں پکا حساب لا لیا۔ ایہہ ایس ایس پی اس ضلعے 'چ لایا ای ایسے کرکے آ۔ کئی جھوٹھے پولیس مقابلے بنا کے اہنے کئی بندے مروا دتے نے۔ آپاں نوں وی ایہہ چھڈن نہیں لگے!"
بوٹا جو کہہ رہا سی، اوہ جھوٹھ نہیں سی۔ ایہہ 'سبھ -کجھ' ہو رہا سی۔ جے پولیس نے ایہہ سچ منّ ہی لیا ہے کہ سر سنگھ پنڈ وچ اسیں ہی گولی چلائی ہے تاں بوٹے دا خدشہ سولاں آنے سچ سی۔ میرے سریر وچوں وی دہشت دی اک کمبنی لنگھی اتے متھے 'تے پسینے دیاں بونداں ابھر آئیاں۔
"ہیں بھا جی! جے ایہناں نے آپاں نوں گولی مار دتی تاں!" اوہدے بولاں وچ بچیاں ورگی ولکنی اتے جگیاسا سی۔ ایہہ نہیں کہ میں اندروں بڑا بلوان اتے سہج ساں پر میں اپنے من نوں کرڑا کر کے، مسکرا کے اسنوں کیہا، "بوٹا سنئھاں! جے ایہناں نے گولی مارنی ہی ہوئی تاں آپاں کہڑی ہتھاں نال روک لینی ایں! حونصلہ رکھ! جو ہوؤُ، ویکھی جاؤ۔" میں نہیں ساں چاہندا کہ سانوں لے کے جان والے سپاہیاں دے ساہمنے ساڈی حالت ہاسوہینی لگے۔
تھانے جا کے سانوں حوالات وچ بند کر دتا۔ کجھ پلاں پچھوں پال نوں وی اک سپاہی نے حوالات دا دروازہ کھولھ کے اندر واڑیا تاں میں سمجھیا کہ پولیس نال نیڑلے سنبندھاں کر کے اوہ میرے نال 'گلّ-بات' کرن لئی حوالات وچ اندر آ گیا ہے۔ پر اوہ ساڈے نال ہی فرش 'تے آن بیٹھا۔
"میں تاں تیرے پچھے آؤن کر کے پھس گیا۔ نہیں تاں میں ایہناں دے کتھے قابو آؤنا سی!"
تاں تھانیدار سچ ہی آکھدا سی اسنوں، "توں وی آ جاہ۔تیرے ولّ وی جانا سی۔"
پال نے ملی سوچنا انوسار دسیا کہ پنڈ دے سارے سرکردہ بندیاں نوں گرفتار کرن لئی پولیس نکلی ہوئی ہے۔ سابقہ سرپنچاں سمیت ہن دے سرپنچ نوں وی لبھدی پھردی ہے!
میری گرفتاری دی خبر فیل گئی سی اتے سارے ادھیاپک جگت وچ میرے جس جس سنیہی نوں پتہ لگّ رہا سی، اوہ بھکھیونڈ تھانے اگے آن پجا سی۔ ادھیاپکاں اتے میرے پنڈ واسیاں دی وڈی بھیڑ ساڈے کول دی لنگھ کے تھانے اندر پہنچی۔ تھانیدار نال گل بات کیتی۔ اوہناں وچوں کئیاں دے، پولیس دے کئی کرمچاریاں نال چنگے سنبندھ وی سن۔ سارے اس گلّ دی منگ کر رہے سن کہ اسیں کوئی عادی اتے اخلاقی مجرم نہیں ساں؛ اس لئی سانوں حوالات وچوں کڈھ کے کرسیاں اتے بٹھایا جاوے! سارے میرے کول آ کے مینوں اپنے ہمدرد بولاں نال بل بخش رہے سن۔ پنج-ستّ آ رہے سن۔ پنج-ستّ جا رہے سن۔ میرے سکول دا سارا سٹاف چھٹی کر کے مینوں ملن آیا تاں میں کیہا کہ مینوں باہر نکل کے اوہناں نوں ملن دتا جاوے۔ سارے ساتھی اک قطار وچ کھلوتے سن۔ میں اک اک جنے نال ہتھ ملا کے دھنواد کر رہا ساں۔ نظراں اٹھا کے مین گیٹ دے باہر ویکھیا؛ میرے ودیارتھیاں دی اک بھیڑ باہر کھلوتی ہوئی سی۔ نظراں ملیاں ویکھ اوہناں ہتھ ہلاؤندیاں رولا چکّ لیا، "سا سری کال بھا جی!"
میں مسکرا کے اوہناں ولّ ہتھ ہلایا۔ میرے وچ اک گجھی طاقت دا سنچار ہو رہا سی۔ میرا ڈولدا من دھیرج دھر گیا سی۔ میں سوچدا ساں؛ اپنے لوکاں دی ایہو محبت ہی بندے نوں اپنے وچ وشواس رکھن اتے 'فانسیاں' اتے جھول جان دی طاقت دندی ہوویگی۔
تھوڑھے چر پچھوں میرے سالیاں دے لڑکیاں نال سی آر پی دے اک-دو افسر اتے ساڈے پنڈ دے پرائمری ہیلتھ سینٹر دا ڈاکٹر گردیال سنگھ گلّ تھانے آن پجے۔ پہلاں مینوں ملے اتے 'بے فکر رہن' لئی کہہ کے تھانیدار کول چلے گئے۔
جدوں سورتا سنگھ نے بجھے من نال ساڈے گھر جا کے میری پتنی نوں، میرے اتے 'قتل پا دین دی خبر' سنائی تاں اسدا ساہ اتانہ دا اتانہ اتے ہیٹھاں دا ہیٹھاں رہِ گیا۔ اسنے اچی چیک ماری اتے الٹ کے منجی توں ہیٹھاں ڈگ پئی۔ اوہ فٹّ فٹّ کے رون لگی۔ ہمدردی کرن لئی آئیاں اتے اس دوآلے بیٹھیاں زنانیاں اسنوں سامبھن اتے حونصلہ دین لگیاں۔ اوہ مچھی وانگ تڑف رہی سی!
پر روندے رہن نال تاں مصلیٰ حلّ نہیں سی ہونا!
اوہ اپنے پیکیاں نوں بھجّ اٹھی۔ اسدے تائے دا پتّ فوج وچوں کیپٹن رٹائر ہو کے آیا سی۔ اوہ باہر بہک اتے رہندے سن۔ اوہناں دے نیڑے ہی سی آر پی والیاں دا کیمپ سی۔ سی آر پی دے ڈی ایس پی نال اوہناں دی نیڑے دی سانجھ سی۔ اوہناں نے میرے رشتے بارے اسنوں دسیا اتے مدد کرن لئی کیہا۔ سارے جنے بھکھیونڈ ولّ ترے تاں میری پتنی رجونت نے اپنے بھتیجے نوں کیہا، "بھندیاں! تسیں ڈاکٹر گلّ نوں وی نال لے کے جانا ایں۔ اسنوں تاں پتہ اے کہ اس دن 'ایہہ' آپ ہسپتال وچ زخمیاں دی مدد کر رہے سن۔ اکو ویلے ایہہ جاں تاں ہسپتال وچ ہو سکدے نے جاں 'گولیاں چلاؤن والیاں وچ!' اوہ جا کے پولیس نوں دسے خاں ساری اصلیت! اسدے آکھے دا اکثر کوئی ملّ ہووےگا!" ڈاکٹر گلّ دے سالیاں دا میرے سالیاں نال دوستاناں سی۔ اس حوالے نال وی اتے انج وی ڈاکٹر گلّ دی میرے نال چنگی جان-پچھان سی ہی۔
سو، رجونت کور وی اپنی سمرتھا انوسار اپنا تان لا رہی سی۔ جس جس دا جناں جناں زور سی، لا رہا سی۔
مینوں ملن والیاں دی بھیڑ گھٹی تاں تھانیدار نے مینوں اکلے نوں اپنے دفتر وچ بلایا۔ اپنے ساہمنے کرسی اتے بٹھا کے اسنے ہورناں نوں 'نیڑے نہ آؤن' دی ہدایت دتی۔
"سردار صاحبَ، سچی گلّ تاں ایہہ ہے کہ مینوں تہاڈے بارے پہلاں اینا پتہ نہیں سی۔ ایہہ تاں مینوں تہاڈے مگر آؤن والے لوکاں توں پتہ لگا ہے کہ پنڈ اتے علاقے وچ تہاڈی اینی عزت ہے۔ سانوں ایس ایس پی ولوں ہی تہانوں گرفتار کرن دا حکم ہویا ہے۔ تسیں کی سمجھدے او کہ تہانوں بھلا کہڑی بنا 'تے اس کیس وچ پھسایا گیا ہے!"
تھانیدار دے بولاں وچلی نرمی، نقلی اتے وکھاوے دی نہیں سی جاپ رہی۔
میں اپنے انومان انوسار دسیا کہ میرا نام کدی نکسلی لہر نال جڑیا رہا ہے۔ ایمرجینسی وچ اتے اگوں پچھوں دو تنّ وار، بناں کسے قصور توں، اس سلسلے وچ جیل وی جانا پیا ہے۔ پائے کیس جھوٹھے ہون کرکے ہر وار باعزت بری وی ہندا رہاں۔ سی آئی ڈی دے کاغذاں وچ ناں چڑھیا ہون کرکے ہن وی پھڑھ لیا ہووےگا۔ میں تاں اس دکھانت وچ سبھ دی جنی ہو سکی، مدد ہی کیتی ہے۔
میں اس مدد دا وستھار وی دتا۔
"مینوں سارا پتہ لگّ چکا اے۔ میں تہانوں اندرلی گلّ دساں!" اسنے دھون اگے ودھا کے، میز 'تے میرے ولّ الردیاں راز سانجھا کرن وانگ کیہا، "سی آئی ڈی دے کاغذاں کوغزاں کرکے نہیں، تہاڈا ناں تہاڈے پنڈ دے ہندواں نے لیا اے ایس ایس پی کول۔ ایہہ بار بار جا کے اسنوں کہندے سن کہ 'اس واردات پچھے پنڈ دے کسے بندے دا ہتھ اے۔' اک دن اسنے کھجھ کے کیہا، "جے تہانوں پتہ اے تاں دسو۔ دسدے کیوں نہیں۔ جے تسیں نہ دسیا تاں میں تہانوں لمیں پا لینا ایں۔" پھر تہاڈا ناں لیا اوہناں نے!"
ہن مینوں اپنی اتے بوٹے دی گرفتاری دا اک سانجھا سوتر نظر آیا۔ نکسلی لہر سمیں پنڈ دے اس ویلے دے 'تیز طرار' اک ہندو سجن دا چھوٹا بھرا وی میرے پربھاو ادھین ساڈیاں میٹنگاں وچ آیا کردا سی۔ میرے ولوں لہر توں پاسہ وٹّ لین کرکے ایہو جہے سارے سنگی ساتھی آپو اپنے کماں کاراں وچ رجھّ گئے سن۔ ہن جدوں سارے ہندو آپس وچ بیٹھ کے 'پنڈ دے شکی بندیاں دی سوچی' بناؤندے ہونگے تاں ہو سکدا ہے کہ اس 'تیز طرار' بندے جاں اسدے بھرا جاں کسے ہور نے ساڈا ناں وی لیا ہووے! پرانے نکسلیاں وچوں کئی 'اس پاسے' ترے وی تاں ہوئے سن اتے خبراں رکھن والیاں نوں اس حقیقت دا پتہ وی سی۔ اسیں وی تاں 'ادھر ترن والیاں' وچ گنے جا سکدے ساں! اس لئی ہو سکدا ہے کہ ایس ایس پی دے زور دین 'تے 'تیز طرار' آگوُ نے، اپنے بچاؤ لئی جاں 'شکّ' کرکے ہی ساڈا ناں لے دتا ہووے! بوٹا تاں ایہہ گلّ بار بار آکھ ہی رہا سی۔
اسے سمیں تھانیدار دے میز 'تے پئے ٹیلیفون دی گھنٹی کھڑکی۔
"جی سر! راتیں اسے ویلے، تہاڈا حکم ملدیاں ہی گرفتار کر لیا سی۔ ہاں جی، بہت سخت انٹیروگیشن ہو رہی اے جی۔ ٹھیک اے جی، لے جاندے آں سر۔ ضرور کڈھانگا جی۔ جی سر! ہاں جی! بالکل جی۔ آئے نے جی بڑے۔ جی سر۔ چھیتی ریپورٹ کرداں جی۔"
ٹیلیفون دا چونگا رکھدیاں تھانیدار کہندا، "ایس ایس پی دا فون سی۔ کہن ڈہا ، 'ایہنوں باڈر ولّ لے جاؤ، پچھ-گچھ دے بہانے۔ ایہہ واردات 'ایہدے' 'چوں کڈھنی ایں۔' کتھے لے جاواں ہن میں تہانوں! بھین دا یار نہ ہووے تاں!"
اس نے ایس ایس پی نوں گالھ کڈھی۔ میرے لئی ایہہ ڈاڈھی حیرانی والی گلّ سی۔ اوہ ایس ایس پی دا نوکر سی جاں میرا کوئی سجن-سہیوگی!
اوہ میرا ہی سجن سہیوگی سی۔
"ویکھو جی،جے صرف 'سکھ' ہون کر کے 'ایہہ' ساڈے نال استرھاں بدسلوکی کردے نے تاں ساڈا وی فرض بندا ہے کہ اپنے نردوش 'سکھ- بھراواں' نوں اسیں وی نجائز تنگ نہ کریئے۔ دلی وچ بھین چوداں نے ساڈے بھراواں دا کویں قتل عام کیتا! ہن ایہہ کہندا؛ ایدھر اسیں اپنے نردوش بھراواں نوں ماری جائیے۔ ساتھوں تاں نہیں ہندی جی ایہہ گٔو-ہتیا!"
اسنے اکترھاں اپنا دخی دل میرے نال سانجھا کیتا۔ اندرا گاندھی دے قتل توں پچھوں سکھاں دے ہوئے قتل عام نوں اجے ہفتہ وی نہیں سی گزریا۔ اسدی کسک اجے اسدے اندر رڑک رہی سی۔ اس اندرلے پلسیئے اتے اس اندرلا 'سکھ' اتے 'منکھ' بھارو ہو گیا سی۔
انج 'ایہو جہے' کیساں وچ پلسیاں نے جاں تاں بندہ چھڈن لئی لکھاں روپئے 'وٹے' سن جاں اوہناں نوں بے نام اتے لاوارث لاشاں بنا دتا سی۔
"ویکھو سندھو صاحبَ!مینوں تہاڈی ساری حقیقت معلوم اے۔ تسیں بڑے عزت دار سجن او۔ میں تہانوں پھلّ دی نہیں لگن دندا۔ ایہہ میرا وعدہ رہا۔ پر تہانوں وی میرا ساتھ دینا پؤُ۔ اک تاں آپاں دوواں وچ ہوئی گل بات دا کسے کول دھوں نہیں کڈھنا۔ دوجا؛ اپنی آہ پگّ ڈھاہ کے، ولھیٹ مار کے بنھ لو۔ ویکھن والے نوں جاپے کہ خوب کٹّ-مار ہوئی ہے! تیجا؛ رہو حوالات دے اندر ہی۔ ساڈے کئی بندے وی کمل کداؤندے نے اکھے:تہانوں باہر اوہناں دے کمریاں وچ کرسیاں 'تے بٹھائیے! انج کرکے ایہہ تہاڈا بھلا نہیں کرنگے۔ اس 'کنجر'دا کی پتہ ہنے آ جاوے،چیکّ کرن۔ تسیں حوالات وچ ہوووگے تاں تہاڈا وی تے ساڈا وی بھلا! میں دو تنّ دن دی تفتیش پاؤن پچھوں ہی اسنوں 'مناؤن' دی کوشش کروں۔"
اسدی گلّ سچی سی۔ میں حوالات وچ وڑدیاں اپنی پگّ لاہ کے الٹے سدھے ول مار لئے۔ کرپال ہراں کارن پچھیا تاں میں مسکرا کے بہانہ ماریا، "رہناں حوالاتاں وچ تے پگاں پوچ کے بنھنیاں! ایہناں دا ہے کوئی آپس وچ تال میل!"
اوہناں دی بہتی دلچسپی میرے اتے تھانیدار درمیان ہوئی گل بات نوں جانن وچ سی۔ میں دسیا کہ اسنے میرے کولوں اس رات ہوئی-واپری گھٹنا بارے جانکاری لئی ہے اتے میں اسنوں اپنے نردوش ہون بارے آکھیا ہے۔ گلّ اوہناں دے منن والی سی۔
ہولی ہولی ساڈے پنڈ دے ہور بندے وی پولیس نے پھڑھ لیاندے۔ کجھ شریف اتے کجھ غیر-قانونی گتیودھیاں وچ رجھے رہن والے وی۔ پتہ لگا؛ پنڈ دا موجودہ سرپنچ 'لک' گیا سی ، اک سابقہ سرپنچ نوں وی پولیس لبھدی پھردی سی۔
ایہہ پھڑھ پھڑائی چلدی رہی۔ میری گرفتاری دی خبر اخباراں وچ چھپ چکی سی۔ ہر روز ہی میرے سنیہی وڈی گنتی وچ مینوں ملن آؤندے رہے۔ سبھ دے چہریاں اتے سہم دا ڈونگھا پرچھاواں ہندا۔ پتہ نہیں ہن کی ہووےگا! بھاویں مینوں لوکاں دی آکھی ایہہ گلّ وی بار بار یاد آ رہی سی کہ پلسیئے کسے دے متّ نہیں ہندے اتے اوہناں دی کہی گلّ اتے تاں اوہناں دے سکے پیو نوں وی یقین نہیں کرنا چاہیدا تاں وی مینوں تھانیدار دے بولاں اتے اعتبار جیہا سی۔ اندروں کجھ حد تک چنتا-مکت وی ساں پر نال نال فکرمندی دا احساس وی چونڈھیاں وڈھدا سی۔ تھانیدار نے وی تاں 'ایس ایس پی نوں 'مناؤن دی کوشش کرن' بارے ہی آکھیا سی! اس گلّ دی کی گارنٹی سی کہ اسدی 'کوشش' کامیاب ہو ہی جاوے گی! میرے ساتھی حوالاتی بڑے گھبرائے ہوئے سن۔ میں کہندا، "اوئے! آپاں اینے بندیاں نوں ایہہ فاہے نہیں لاؤن لگے! کی پنڈ دے سارے اثر رسوخ والے بندے ہی قاتل نے! ایہناں نوں، آپاں نوں چھڈنا ای پیناں ایں۔ جے قتل پاؤنا ہندا تاں اک دو بندیاں 'تے پاؤندے۔ سارے پنڈ 'تے تاں نہیں پا سکدے!"
میری گلّ اوہناں نوں ٹھیک وی لگدی سی، پر دھرواس نہیں سی ہندا!
حوالات وچ تیسرا دن سی۔ لگبھگ ادھی رات نوں تھانیدار نے ساڈی حوالات کول آ کے آواز دتی، "سندھو صاحبَ،ودھائی ہووے۔ تہاڈی رہائی دے حکم آ گئے نے۔"
اسنے اج سویرے ہی 'بستا بنا کے' ایس ایس پی نوں بھیجیا سی جس وچ دسیا گیا سی کہ بڑی 'بھاری پچھ-گچھ' توں پچھوں میرا کسے پرکار دا کوئی سنبندھ اس واردات نال نہیں جڑدا۔ ہنے ہی ایس ایس پی دا فون آیا سی اتے اسنے مینوں چھڈّ دین اتے دوجیاں توں سخت پچھ-گچھ دے حکم ٹیلیفون اتے ہی دتے سن۔ کرپال دی رہائی وی میرے نال ہی ہونی سی۔
"ہن تسیں ویکھ لوو، ہنے ای گھر جانا چاہندے جے کہ سویرے؟ میں تہانوں اپنی تھانے دی گڈی 'تے بھجوا دیندا پر ایس ویلے ساڈے بندے 'ٹنّ' ہو کے پئے نے۔ جے تسیں آپ کوئی پربندھ کر سکدے او تاں تہاڈی مرضی! میرے ولوں تہانوں چھٹی! انج اج کل رات نوں باہر نکلنا ٹھیک وی نہیں۔ سویرے ویلے سر تر جائیو۔" تھانیدار نے سجھاء دتا۔
میں تاں اجے ادھیڑ-بن وچ ہی ساں کہ کرپال کہندا، "تسیں سانوں باہر کڈھو جی! اسیں بھاویں تر کے پنڈ نہ جائیے، جانا ضرور ہے۔"
پچھے رہِ گئے ساتھیاں نوں حونصلہ رکھن لئی کہہ کے اتے اوہناں دے بچاؤ لئی سارا تان لا دین دا وشواس دوا کے اوہناں نوں فتح بلا کے اسیں حوالات وچوں باہر آ گئے۔ اسیں کسے جانکار کولوں بھکھیونڈ اڈے وچوں سکوٹر پھڑھن دی صلاحَ بنائی۔ تھانیدار ساڈے نال باہر آیا اتے کہن لگا، "میں ایتھے باہر کھلو کے تہانوں اڈیکداں۔ جے تہاڈا بندوبست نہ ہویا تاں بھاویں مینوں آپ نہ تہانوں چھڈّ کے آؤنا پوے!"
اسیں اپنے جانکار اک آڑھتیئے دے گھر گئے۔ اس کولوں سکوٹر لیا۔ آڑھتیئے نوں سارا حالَ حوال دسدیاں اتے اس ولوں گھردیاں نوں جگا کے اچیچ نال بنوائی چاہ پیندیاں سانوں ادھے کو گھنٹے دا سماں لگّ گیا۔ جدوں اسیں تھانے کول پہنچے تاں ویکھیا؛ ادھے گھنٹے توں باہر کھلوتا تھانیدار سانوں اڈیک رہا سی۔ اسیں اس کول رک کے اس کھیچل لئی ، اس ولوں کیتی ساڈی سمچی مدد لئی اتے اسدے مہربان رویئے دی پرسنسا کیتی اتے دھنواد دے لفظ آکھے۔
ہن تک ہوئیاں میریاں گرفتاریاں دے سلسلے وچ مینوں ملے سارے پلسیاں وچوں اوہ مینوں سبھ توں نیک اتے خوبصورت انسان لگا۔ اسنے ثابت کیتا کہ پولیس وچ سارے 'قصائی' ہی نہیں ہندے، 'انسان' وی ہندے ہن۔ اج وی اوہ جتھے ہووے میری اسنوں سلام ہے!
ترے جاندیاں میرے مونہوں تھانیدار لئی آپ-مہارے بول نکلے، "جیوندا رہو اوئے، گورو دے سچے سکھا!"
پر ایہہ اپنے پنڈ دے 'ہندواں' نے کی کیتا سی! اوہناں نوں میرے نال انج تاں نہیں سی کرنا چاہیدا! کی لال ہراں دے، گوپال چند ہراں دے پروار وی میرے بارے ایہہ کہہ سکدے نے! میں وڈے بزرگ ہندواں دے ہتھاں وچ پلیا ساں۔ اوہناں دے، میرے ہم-عمر، بچیاں نال پڑھ-کھیڈ کے جوان ہویا ساں۔ نکے ہندیاں اوہناں یاراں بیلیاں نال انیکاں واری اوہناں دے گھر گیا ساں۔ اوہناں دیاں ماواں نے اپنے پتاں وانگ نال بیٹھا کے مینوں انیکاں وار روٹی کھوائی سی۔ ایہناں سبھناں نال ساڈی پیڑھیاں دی سانجھ سی۔ مرنے-پرنے دے ساڈے دخ سکھ سانجھے سن! ہن ایہہ مینوں اپنا 'قاتل' سمجھدے سن!
مینوں انسانیت وچوں وشواس اٹھدا نظر آیا۔
رات نوں گھر جا کے جدوں میں آواز دے کے گھر دا دروازہ کھلھوایا تاں مینوں انج اچنچیت آیا ویکھ کے میری پتنی اتے میرے بچے جس چاء نال مینوں لپٹے، اسدا بیان کیتے جان نالوں محسوسے جان نال ودھ تائلک رکھدا ہے۔
دن چڑھیا تاں میرے آ جان دا سن کے میرے آلے دوآلے رہندا ہندو بھائی چارا میرے گھر آن اکٹھا ہویا۔ میں ویکھیا لال وی ہولی ہولی تردا باہرلا دروازہ لنگھ کے مسکراؤندا ہویا میرے گلے آن لگا۔ اس نے کسے نوں کیہا، "ساریاں نوں دسّ دیو پھر، تیار نہ ہندے پھرن ایویں!"
میں سوالیا نظراں نال پچھیا تاں جواب ملیا، "اک ادھا دن تاں اسیں اڈیکدے رہے کہ چھڈّ دینگے تہانوں۔ تہاڈا بھلا قصور کی ہے! پر کل، پھر، اسیں سوچیا کہ ہن تاں ایس ایس پی نوں ملنا ہی پؤُ۔ اوہنوں جا کے آکھنا ایں کہ جے بچاؤن والیاں نوں ہی قاتل آکھوگے تاں !-اسیں امبرسر جان لئی راتیں ٹرکّ کر لیا سی۔ ہن سویرے اٹھ وجے سکول کولوں اکٹھے ہو کے ترن دا پروگرام ہے؛ ویہہ پنجھی بندیاں دا۔ پر چنگا ہو گیا تسیں آ گئے! بھگوان دا لکھ لکھ سکر ہے!"
میرا من مان نال بھر گیا۔ میرے لئی ٹرکّ کر کے میرے پچھے جان والے ایہہ میرے 'ہندو-بھرا'سن! میرے آلے دوآلے میری خیر-سکھ پچھن آئے بیٹھے ایہہ میرے 'ہندو-بھرا' سن!
نہیں؛ ایہہ میرے 'ہندو-بھرا' نہیں ایہہ تاں میرے 'بھرا' ہی سن۔
انسانیت وچ میرا ڈولدا وشواس ہور وی پکا ہو گیا۔
