Lachhmi Puja Nanak Singh

لچھمی پوجا نانک سنگھ

''میں کہنی آ اک کھلارا تاں مکّ لین دیا کرو۔ کم وچ گھڑم پا بہندے جے ہور ہور۔''
''چپ چپ بکواس نہ کری جایا کر ہر ویلے، ویلا کویلا ویکھیدے۔ کم وچ گھڑم تے سگوں توں پا دتا آکے۔ مسے مسے لگا سی ذرا موڈ بنن۔ کھری پچھے متّ زنانیاں دی۔''
پتنی پھیر نہیں بولی۔ اوویں ہی منہ لٹکائی بڑ بڑ کردی پچھانہ مڑ گئی۔
سکھویر سنگھ ہے اس دا نام اتے اپنام ہے 'چیتن' ارتھات دہاں ناواں والا آدمی۔ اس دے پہلے نام دا سبندھ دنیاں نال، دوجے دا ساہت نال ہے۔ اپنے طبقے وچ منیا ہویا شاعر ہے۔ پر دنیانداری دے طور 'تے ہر دوڑ وچ پچھڑیا ہویا، ہر میدان وچوں بھجیا ہویا اک بدنصیب جیہا آدمی۔ جاں انج سمجھ لؤ کہ سرسوتی دا ورسویا تے لچھمی دا سراپیا ہویا ور تے سراپ، ایہہ دوویں جس دے نال ہی رہندے نے، اس دے پرچھانوے وانگ۔
'چیتن' دی کویتا جتھے ساہتک امبراں وچ تارہ بن کے چمکدی ہے، اتھے روزی رزق دا سوال ہمیشہ ہی اس لئی اک لمی تھکاویں تے امک منزل بنیا رہندا ہے جہڑی منزل دا اس لئی نہ کوئی آدی ہے نہ ہی انت۔ نہ اتیتی، نہ ورتمان، تے نہ ہی کوئی بھوشّ۔ اوہ جنہاں کالے راہاں 'تے اج اپنے کرماں نوں گھسیٹدا ویکھدا ہے، اج توں دس سال پہلاں وی ایدا ہی ویکھدا سی، دے شاید اننت دی اوڑک چھوہی منزل تیک اےداں ہی ویکھدا چلا جاویگا۔ ایسا ہی اس دا وشواش ہے۔
تے چیتن دا کم روزگار؟ ایہہ بڑا نتھارتھک جیہا سوال ہے، جاں جس دے جواب انے بہتے نے کہ شاید چیتن ایہناں دی گنتی کردا کردا بھلّ جاوے۔ خاص کرکے دیش دی ونڈ توں بعد، جد اس دے اپنام نال اک ہور دیس ویاپی اپنام آ جڑیا ہے 'ریپھیؤجی' جاں 'شرنارتھی' جاں 'پیڑت' تد توں تاں اس دے کماں دا کوئی انت ہی نہیں رہا۔ چار دن کوئی، دس دن کوئی تے مہینہ کوئی۔
پر اج کلھ اوہ جس کم وچوں اپنے تے اپنے ٹبر دے پیٹ لئی ایندھن پیدا کردا ہے، اس نوں کوئی وی ناں دتا جا سکدا ہے۔ آرٹسٹ، پتھیرا، کمہر آدی۔ اوہ مٹی دے کھڈونے بناندا ہے۔ شروع توں ہی اوہ تھوڑا بہت ناکاسی جا مصوری نوں منہ ماردا سی، جس کرکے ایہہ کم اسدے آڑے آ گیا۔ ونڈ توں بعد جس طرحاں دیش 'چوں موچی، جلاہے، تیلی آدی پیشاور لوکاں دے چلے جان 'تے ایہناں کماں نوں غیر پیشاوراں نے اپنا لیا سی، اسے طرحاں ایہہ کھڈونے شاجی دا دھندا وی جد یتیم رہِ گیا تاں کئیاں غیر پیشیواراں نے اس دی سرپرستی شروع کر دتی۔ اوہناں وچوں ہی اک ہے ایہہ چیتن۔
چیتن نوں دوجے کماں نالوں ایہہ کم پاسند ضرور ہے، کیوں کہ اس وچ کجھ نہ کجھ کومل ہنر دی جھلک ہندی ہے۔ پر جے آمدنی ول ویکھیا جاوے تاں اس ورگا نیستی کم ہور کوئی نہیں دسیگا۔ مٹی نال مٹی ہوئے رہنا، اس نوں گننا، ڈولنا، پکانا، پھر چترنا، تے چھیکڑ بازار وچ کھڈونیاں دا ملّ پونا تنّ آنیاں توں لے کے اٹھ آنیاں تکّ درزن ارتھات اک پیسے توں لے کے تنّ پیسے کھڈونا۔
پر اس پیشے دی اک کنی ایسی وی ہے، جہڑی رتی ماسہ اتشاہ ودھاؤ ہے، ارتھات دیوالی دا تیوہار۔ اس موقعے کھڈونے شاجاں پاس کافی گاہڑ ہندی ہے۔
دیوالی نیڑے ہون کرکے چیتن لئی وی اج کلھ گاہڑ ماہڑ دے دن سن۔ اوہ دیوالی دے تیوہار لئی چھوٹے موٹے کھڈونیاں دی تھاں لچھمی دیاں وڈے وڈے آکار دیاں مورتیاں بنایا کردا ہے، تے مٹی دیاں نہیں، گچّ (اٹیلیئن پلاسٹر) دیاں۔ ایس کم وچ اس دا ہتھ دوسرے کاریگراں نالوں صاف ہے، جس کرکے اس نوں دیوالی توں پہلاں 'لچھمی' لئی کافی آرڈر مل جایا کردے نے۔
پر ایتکی دی دیوالی شاید اس نوں سوجی نہیں، سجی بانہہ تے پھوڑا نکل آؤن کرکے اوہ کم کرن توں عاری سی، جس کرکے اس نے اک ادھ آرڈر توں ودھ نہیں سی لیا۔
اس توں چھٹ اس نوں جہڑا کم وچ گھڑم آ پیا، ایہہ سی اس کویتا دی فرمائش۔ ستھانک پرچے دے اک سمپادک نے 'دیوالی انک' کڈھنا سی تے چیتن دی کویتا اوہ پہلے صفے تے دینا چاہندا سی۔
چیتن نوں سمجھ نہیں سی آ رہی کہ اوہ 'کم' نوں پہلاں ختم کرے کہ 'گھڑم' نوں ارتھات لچھمی دیاں دو درزن مورتیاں پہلاں مکمل کرے کہ کویتا لکھے۔ اس اتے مصیبت ایہہ کہ پھوڑا اسدی سجی بانہہ اتے سی۔ چیتن سوچ رہا سی کہ مورتیاں پاسوں وردان منگیا جائیگا، تاں جو لچھمی اوہناں دی پوجا 'تے نہال ہو کے اوہناں نوں ہور بہتا سونا چاندی دیوے، تے شاید دیویگی وی، کیوں کہ اوہ تاں بھگتاں اتے ہی ہمیشہ ہمیشہ نہال نہال ہندی ہے۔ پر جہڑا راتاں جھاگ جھاگ کے، پیڑاں سہار سہار کے اس دی رچنا رچدا ہے، اس دے نقشاں نوں چتردا ہے۔ اس وچ چمبک شکتی بھردا ہے، اس تے اینی کروپی کیوں.............
چیتن اپنی دکھدی اتے چیساں ماردی بانہہ نوں سارے زور نال حرکت دندا ہویا برابر مورتیاں ڈولی جا رہا سی تے سوچی جا رہا سی۔ سوچدیاں اچانک اسدا دھیان ہور پاسے چلا گیا-ایہہ تاں سگوں مینوں کویتا لئی مضمون لبھّ پیا۔ 'لچھمی پوجا' کنی مشاہبت ہے اس سرلیکھ وچ تے میرے ایہناں خیالاں وچ! کویتا بنیگی کہ اک واری دیش دی روح نوں ٹمب کے رکھ دیویگی۔ پڑھن والیاں دیاں اکھاں کھل جانگیاں تے اوہناں نوں سمجھ پے جائیگی کہ دیش ویاپی ارتھک الجھناں دا اصل حلّ کتھے ہے۔ اوہ لوک خود محسوس کرنگے کہ لچھمی (دولت) نوں بناندا کون ہے تے اس توں ورونساندا کون ہے۔ ایہہ گھڑیدی کتھے ہے تے اس دے الٹ پھیر دا اصل کارن کی ہے-بیماری دا اصل علاج کی ہے۔
'بے شک، بے شک' چیتن دا دل گٹھاں اچھل رہا سی۔ کویتا بے نظیر بنیگی، تے بنیگی وی ٹائیٹل دے صفے 'تے چھپن دے لایق-'لچھمی پوجا' تاں مینوں پہلاں گھنٹہ لا کے کویتا دا کم ختم کر لینا چاہیدا ہے، رات اجے کافی پئی ہے۔
اپنے دوآلے دا کھلر کھلیرا وچے چھڈّ کے چیتن اٹھ کھلوتا۔ رنگاں والیاں پیالیاں اس اک پاسے سرکا دتیاں۔ برش آلے وچ رکھ کے اک پرانے پرنے نال ہتھ پونج لئے۔ ڈولیاں اتے انڈولیاں مورتیاں نوں اگے پچھے سمیٹ کے، تاں جو کسے نوں ٹھہکر نہ لگ جاوے، اوہ جا کے کاپی اتے قلم دوات چک لیایا تے پھر اسے تھاں بیٹھ کے اس نے کویتا لکھنی شروع کر دتی-
'لچھمی پوجا'
پہلا بند پورا کرکے دوجے دے ادھ وچ ہی پوجا سی کہ قدماں دی آواز سن کے اس دی قلم ادھ وچکار ہی رک گئی۔ سری متی اس دے ساہمنے کھڑی انج اس ول تک رہی سی جویں چیتن نے کوئی گھیؤ دا گھڑا مودھا کر دتا ہووے-
''میں کہنی آں، اک کھلارا تے مک لین دیا کرو۔ کم وچ گھڑم پاں بہندے جے ہور ہور۔''
چیتن نوں جویں کسے نے پہاڑ دی چوٹی توں دھکہ دے دتا ہووے۔ اس دی کلپنا مشین وچ، جہڑی اس ویلے بھاوَ-پورت تے مرم سپرشی بنتر بنی جا رہی سی، ساری ادھڑ پدھڑ کے تار تار ہو گئی، غصے دے ہرکھ نال کنڈھیاں تیک بھر کے اوہ پتنی ول انج تکیا جویں اس نوں چبّ ہی جانا چاہندا ہووے-
''چپ، چپ! بکڑواہ نہ کری جایا کر ایویں۔ کم وچ گھڑم تے سگوں توں پا دتے آ کے۔ مسے مسے لگا سی ذرا موڈ بنن۔ خری پچھے متّ زنانیاں دی۔''
پتنی پھیر نہیں بولی، اوویں ہی منہ لٹکائی بڑ بڑ کردی پچھانہ مڑ گئی۔
چیتن نے شکر کیتا بلا ٹلی۔ اوہ پھر اپنے رجھیویں وچ رجھ گیا، پر سر تال جہڑا پتنی دے شبداں نے بکھیر دتا سی اوہ مڑ کے تھاں سر نہ آ سکیا۔ جیوں ہی اوہ اگلی سطر لکھن لگدا کہ اس نوں جاپدا جویں سری متی گئی نہیں، برابر اس دے سر تے اپنے واکاں نوں دہرائی جا رہی ہے۔ پھر ایہناں واکاں دیاں تہیاں ہیٹھوں کئی ہور واک نکلدے چلے آ رہے سن-
'چھیتی چھیتی مکاؤ نہ کم '۔ کڑی نوں دہار بھیجنا وے بھلکے۔ "شہرداری دا کم اے، بوہے تے بوہا وے۔ کی کہنگے کڑم، پہلی پہلی دیوالی اے۔ غریبو غریبی کجھ تے کرنا ای پویگا نہ!''
تے پھر اس گل تھلوں اک ہور-
''ورھے پچھوں دہار آؤندا اے۔ کوئی روز روز تے نہیں دیوالی آؤنی۔ دوجیاں ول تک تک نیانے ہؤکا بھردے نے۔ پا ادھ سیر مٹھیائی صحیح، دو چار پٹاکے متابیاں صحیح.......۔''
کاپی چیتن دے گوڈے اتے کھلی پئی سی۔ قلم اس دے پوٹیاں وچ سی، پر 'لچھمی پوجا' دے سرلیکھ تھلویں اوہ ہردے چھوہی کویتا اوہ تاں جویں کھنبھ لا کے کتے اڈ گئی ہووے۔ کویتا کوئی جنگل دا شکار تاں نہیں جس نوں بھجے ہوئے نوں کوئی نٹھو بھجی نال جا گھیریگا۔ نہ ہی ایہہ دانیاں دی گنڈھڑی ہے، جہڑی پاٹ جان توں بعد بندہ ہونجھ سمبر لویگا۔ کویتا تاں اوہ اچھیا دھاری پنچھی ہے، جہڑا مرضی نال ہی تہاڈے بنیرے تے بولیگا۔ تے جے اک واری اڈ گیا تاں ہزار ڈھنگ وی اس نوں موڑ نہیں سکنگے۔
گھنٹہ ڈیڈھ گھنٹہ چیتن نے اسے ہی حالت وچ گزار دتا تے جد کویتا دے رؤں نوں دوبارہ دماغ وچ گھسیڑن دی اس دی کوئی وی کوشش کامیاب نہ ہوئی تاں اس نے کاپی اک پاسے رکھ دتی۔ ایہہ سوچدیاں کہ لچھمی دیاں مورتیاں چتردیاں ہی تاں کویتا نے میرے اندر پرویش کیتا، اک واری پھیر کیوں نہ کم وچ لگ پواں، شاید اگے وانگ پھر رؤں بن جاوے۔ اس بھولے نوں پر اس گلّ دا پتہ نہیں سی لچھمی اتے سرسوتی دا گھڑے وٹے والا ویر ہے۔
بیٹھیاں بیٹھیاں اس دی پھوڑے والی بانہہ آکڑ گئی۔ جد اس نے ہلان جلان دی کوشش کیتی تاں اس نوں جاپیا جویں کسے نے پنج دس مناں دے پتھر ہیٹھ اس دی بانہہ دے دتی ہووے، اک تھاں توں چکّ کے دوجی تھاں 'تے رکھن وچ اس دی جان نکلدی سی۔ پھر وی اس ہار نہیں منی۔
رنگاں والیاں پیالیاں اس نے نیڑے کر لئیاں، برش سمبھالے، مورتیاں نوں چکّ کے آپو اپنے ٹکانے لیا رکھیا تے مڑ کم وچ لگ پیا۔ پر اس دا من نہیں جڑ سکیا۔ من جویں کسے باندر دے روپ وچ وٹ گیا ہووے۔ ٹپوسی مار کے کویتا وچ، چھال مار کے منیار دی دوکان تے، تے چھڑپا مار کے اڈیٹر دے دفتر وچ۔
چونک دے گھنٹہ گھر نے دو بجائے۔ چیتن تربک پیا۔ اس نوں یاد نہیں سی آ رہا کہ پچھلے دو تنّ گھنٹے اس نے مورتیاں وچالے جاگدیاں گزارے سن کہ ستیاں۔ پر اس نوں ایناں پتہ سی کہ کم جیوں دا تؤں پیا ہے، اس دے سر وچ تراٹاں پے رہیاں سن تے کناں وچ گھوں گھوں ہو رہی سی۔ سریر دا انگ انگ چھڑکیا ہویا، تے بانہہ؟ ایہہ تاں جویں ساری دی ساری اک وڈے سارے پھوڑے دے روپ وچ بدل گئی ہووے۔
دیوے وچ تیل مکّ چکا سی، کیول بتی سڑ رہی سی۔ ٹنّ ٹنّ دیاں ایہناں دہاں ٹنکاراں نوں چیتن دے پنڈے تے چابک جڑ کے خبردار کر دتا-مورکھ! کل چار پنج گھنٹے باقی رہِ گئے نے، تے تیرا کم اجے گوہڑے وچوں پونی وی نہیں چھوہی گئی۔
اٹھ اوٹھ کھلوتا۔ اس نے محسوس کیتا جویں ہنے گھیرنی کھا کے بسّ ڈگا کہ بسّ ڈگا۔ پتہ نہیں ایہہ انیندے دا اثر سی جاں ادھورے کم دی چنتا دا ، جاں کڑی دے دہار اتھوا نیانیاں دیاں منگاں دا۔
دیوے وچ تیل پان لئی اس نوں بوتل لین لئی دسرے کمرے وچ جانا پیا تے جان لگیا جیوں ہی لچھمیں دی اک مورتی اتے اس دا پیر آیا کہ اوہ ٹھیڈا کھا کے وکھی پرنے کندھ دے نال جا وجا۔ اس دی بانہہ پھوڑے والی بانہہ بلبلا اٹھی۔
ہن اس وچ اکا ساہ ستّ باقی نہیں سی، نہ مورتیاں بنان جوگا نہ کویتا لکھن جوگا۔ اوہ ڈگدا ڈھہندا منجے تیک کسے طرحاں اپڑ گیا۔ تھکاوٹ کرکے اس دیاں اکھاں وچ نیند رڑک رہی سی، پر بانہہ دی پیڑ نے اس بھجا دتا سی۔
ساری رات بانہہ دیاں چیساں نے اس دی اکھ نہیں لگن دتی۔ انیندا پیڑ، اسپھلتا دا احساس تے اپنی مناراندی اتے ہرکھ، ایہہ سارے منو وکار آپو وچ مل کے تے وکھو وکھ شکلاں بنا کے اس دے دماغ دوآلے گھمی گئے۔ کدی ایہہ مورتیاں دی شکل وچ وٹ جاندے، کدی کویتا دے روپ وچ تے کدی ہور اکاراں وچ۔ کسے کسے ویلے اسدے اندروں اک بریک جہی، آواز اٹھدی جھلیا! توں جو لچھمی دے سریر اتے پیر رکھ کے اسدی بے ادبی کر دتی-لچھمی، جس دی بھلکے لوکاں نے سونے چاندی نال پوجا کرنی سی، توں اس اتے ناپاک پیر رکھ دتا، تے پھیر وی توں امید کردا ہے کہ اوہ تینوں وردان دیویگی؟ وردان دے حقدار اسدے پجاری ہی ہو سکدے نے، تیرے ورگے نہیں۔
پر ایہہ خیال بہتا چر اسدے اندر نہیں ٹھہر سکیا۔ اوہ سوچ رہا سی-جنے پیار، جنی لگن تے جنی شردھا نال میں لچھمی دی سیوا کیتی ہے، اینی تاں جگاں جگانتراں دا پجاری وی نہیں کر سکیگا۔ میں اس دے نقشاں نوں چترن ویلے اپنے دل دا لہو تک اس دے رنگ وچ رلا دتا، میں اس دی نہار دلکش بنان کھاتر اپنیاں اکھاں دی جوت تک ارپن کردا رہا، پر اس بے رحم دیوی نوں کدے وی میری حالت اتے ترس نہ آیا۔ اس نے میری اننّ بھگتی اتے تٹھّ کے کدی وی مینوں وردان نہ دتا۔ سگوں اس توں الٹ میں ہمیشہ اس دی کروپی دا ہی شکار بنیا رہا۔ تاں کی اس دیاں اکھاں نوں سونے دی چمک ہی چندھیا سکدی ہے؟ کی اک سچے پجاری دی اس دے دل وچ کوئی قدر نہیں؟
اس ویلے چیتن سخت بخار دی حالت وچ سی تے بخار دی گھوکی وچ ہی ایہو جہیاں اونٹ پٹانگ گلاں سوچی جا رہا سی۔ اسے گھوکی جاں مدہوشی دی حالت وچ اوہ منجے توں اٹھ کے لڑکھڑاندا اتے اچی اچی بولدا ہویا دوجے کمرے ول ودھیا-''جے اس دا دل اینا کٹھور ہے، جے اپنے سچے پجاریاں اتے رچنہاریاں لئی اس دے دل وچ ایہو قدر ہے تاں میں اج توں اس دا کھہڑا چھڈیا، میں اس نوں.....میں اس دی.....''
تے اس نے اپنے آپ نوں اوسے مورتیاں والے کمرے وچ ویکھیا۔ لچھمی دی اک مورتی اس دے ہتھ وچ سی۔ تے اس توں پہلاں کہ اوہ اسنوں کندھ نال مار کے ٹھیکری کر دندا، پچھوں آ کے کسے نے اہد بانہہ پھڑ لئی۔ شاید اس دی بکڑواہ سن کے پتنی دی جاگ کھل گئی سی-''ہائے میں مر گئی ایہہ کی کرن لگے جے؟''
''کجھ نہیں، کجھ نہیں، پوجا کرن لگا ہاں لچھمی دی۔''
''ہوش کرو، میں کہنی آں۔ اگے ای پتہ نہیں کہڑے پاپاں نوں پھڑے ہوئے ہاں۔ ہور لگے جے سراپ لین!'' پتنی پتی دے ہتھوں مورتی پھڑ کے منجے ول تری-''اوہو پنج بھٹھ تاپ۔''
سویرے باہروں کسے آواز ماری، چیتن جی! کویتا؟'' اندروں زنانہ گلے چوں جواب دتا گیا، ''جی اوہ تے سرت ہی نہیں کردے، تاپ نال بے ہوش پئے نے۔''
''جاہ تیرا ستیاناس! کمبخت نے نہ اگے جوگا چھڈیا نہ پچھے جوگا،'' تے آواز دین والا ایہو جہیاں کئی صلواتاں سناندا چلا گیا۔
تھوڑی دیر بعد اک ہور آواز آئی-''رام لال! او رام لال! مورتیاں نہیں پہنچائیاں اجے تک، ادھر گاہک مڑے جاندے نے۔''
جواب دتا گیا،''جی اوہناں نوں تاں رات توں پنج بھٹھ تاپ چڑھیا ہوئٔے، پتھر دا پتھر ہوئے پئے نے۔''
''تے مورتیاں دا کی بنئ؟''
''اوہ تاں ادھوریاں ای پئیاں نے۔''
''جاہ تیریا بیڑیاں وچ وٹے۔ کوئی دھرم ایمان ہندے ایہناں محنتی لوکاں دا! نہیں سی کم کرنا تاں پہلا مردا، جو ہور کسے نوں آڈر دیندے۔'' تے اےداں ہی بڑ بڑ کردا اوہ وی واپس مڑ گیا۔