لیلیٰ منشی پریمچند
ایہہ کوئی نہیں جاندا سی کہ لیلیٰ کون ہے، کتھوں آئی ہے اتے کی کردی ہے۔ اک دن لوکاں نے اک بے جوڑ حسینہ نوں تہران دے چونک وچّ اپنی ڈپھّ 'تے حافظ دی غزل جھوم-جھوم کے گاؤندے سنیا تے سارا تہران اس 'تے فدا ہو گیا، ایہی لیلیٰ سی۔
لیلیٰ دے رنگ-روپ دی کلپنا کرنی ہووے تاں پہُ-پھٹالے دی پرپھلّ لالی دی کلپنا کر لؤ، جد نیلا اسمان سنہری پرکاش نال نہا جاندا ہے۔ بہار دی کلپنا کر لؤ، جد باغ 'چ رنگ-برنگے پھلّ کھڑ اٹھدے نے تے بلبلاں گاؤندیاں ہن۔
لیلیٰ دی گاؤن-کلان دی کلپنا کرنی ہووے تاں اس گھنٹی دی نرنتر دھنی دی کلپنا کر لؤ جو رات دی تنہائی 'چ اوٹھاں دیاں گردناں 'توں وجدی ہوئی سنائی دندی ہے، جاں اس بنسری دی آواز جو سکھر دوپیہرے دی السائی شانتی وچّ کسے رکھ دی چھاں ہیٹھ لیٹے کسے آجڑی دے مونہوں نکلدی ہے۔
جس وقت لیلیٰ مست ہو کے گاؤندی سی، اسدے متھے 'تے اک اگمی نور جھلکن لگ پیندا سی۔ اوہ کاوَ، سنگیت، سوربھ اتے سشما دا اک منموہک مجسمہ سی، جسدے ساہمنے چھوٹے اتے وڈے، امیر اتے غریب سبھناں دے سر جھک جاندے سن، سبھ منتر-مگدھ ہو جاندے سن، سبھ کھیوے ہو جاندے سن۔
اوہ، اس آؤن والے سمیں دا سندیش سناؤندی سی، جدوں دیش وچّ سنتوکھ اتے پریم دا سامراج ہووےگا، جد آپسی کلیش اتے سنگرام دا انت ہو جائیگا، اوہ راجے نوں جگاؤندی تے کہندی ایہہ ولاستا کدوں تکّ، دھن-دولت دا بھوگ آخر کدوں تکّ؟ اوہ پرجا دیاں ستیاں ہوئیاں اچھاواں نوں جگاؤندی، اوہناں دے دل دیاں تاراں نوں اپنیاں سراں نال جھنجوڑ دندی۔ اوہ اوہناں امر یودھیاں دے سوہلے گاؤندی جو دین ہیناں دی پکار سن کے بہبل ہو اٹھدے سن، اوہناں سگھڑ-سیانیاں دی مہما گاؤندی جو مان-مریادا اپر مر مٹیاں سن، اسدی انراگی سر سنکے لوک دل پھڑ کے بہہ جاندے سن، تڑف اٹھدے سن۔
سارا تہران لیلیٰ 'تے فدا سی، دلتاں لئی اوہ آشا دا دیپک سی، رسیاں لئی جنت دی حور، دھناڈھاں لئی آتما دی جاگرتی اتے ستاوادیاں لئی دیا اتے دھرم دا سندیش، اسدی اکھ دے اشارے 'تے جنتا اگّ وچّ چھال مار سکدی سی، جویں چیتن جڑ نوں آکرشت کر دندا ہے، اسے پرکار لیلیٰ نے جنتا نوں آکرشت کر لیا سی۔
اتے ایہہ بے جوڑ حسن امرت جیہا پوتر، برف جیہا نہکلنکی اتے نوکھڑے پھلّ جیہا معصوم سی۔ اسدے اک پریم کٹاکھ، اک پریم بھری مسکان، اک رسیلی ادا اپر کی نہیں ہو جاندا- کنچن دے پہاڑ کھڑے ہو جاندے، سمپدا متھا ٹیکدی، ریاستاں پیراں دی دھوڑ چٹدیاں، کوی کٹّ جاندے، ودوان گوڈے ٹیک دندے، پر لیلیٰ کسے ولّ اکھ چکّ کے وی نہیں دیکھدی سی۔ اوہ اک رکھ دی چھاں ہیٹھ رہندی، بھکھیا منگ کے کھاندی اتے اپنے ہردے دی وینا دے راگ الاپدی سی۔ اوہ کوی دی سرتی وانگوں کیول آنند اتے پرکاش دی وستو سی، بھوگ دی نہیں، اوہ رشیاں دے آشیرواد دی مورتی سی، کلیان وچّ ڈبی ہوئی، شانتی وچّ رنگی ہوئی۔ اوہنوں کوئی چھوہ نہیں سکدا سی، خرید نہیں سکدا سی۔
اک دن شام ویلے تہران دا سہزادا نادر گھوڑے 'تے سوار ہو اودھروں نکلیا۔لیلیٰ گا رہی سی۔ نادر نے گھوڑے دیاں واگاں کھچھ لئیاں اتے دیر تکّ اپنا آپ بھلا کے کھڑھا سندا رہا۔
پھر اوہ گھوڑے 'توں اتر کے اتھے ہی زمین 'تے بیٹھ گیا اتے سر جھکا کے روندا رہا۔ پھر اوہ اٹھیا اتے لیلیٰ دے قریب جا کے ایسدے قدماں 'تے سر دھر دتا۔ لوک ادب نال ادھر-ادھر ہٹ گئے۔
لیلیٰ نے پچھیا- ''توں کون ایں؟''
نادر- ''تیرا غلام!''
لیلیٰ- ''میرے توں کی چاہندا ایں؟''
نادر- ''تہاڈی خدمت کرن دا حکم، میرے جھونپڑے نوں اپنے قدماں نال روشن کر دیو۔''
لیلیٰ- ''ایہہ میری عادت نہیں۔''
شاہزادہ پھر اتھے ہی بیٹھ گیا اتے لیلیٰ پھر گاؤن لگّ پئی، پر گلا تھرتھراؤن لگّ پیا جویں وینا دا کوئی تار ٹٹّ گیا ہووے۔ اسنے نادر ولّ کرنامئی نظراں نال دیکھ کے کیہا- ''توں ایتھے نہ بیٹھ۔''
کئی لوکاں نے کیہا- ''لیلیٰ، ایہہ ساڈے حضور شاہزادہ نادر نے۔''
لیلیٰ بے پرواہی نال بولی-''بڑی خوشی دی گلّ ہے،پر ایتھے شہزادیاں دا کی کم؟ اوہناں لئی محل نے، مہفلاں نے، شراب دے دور نے۔ میں اوہناں لئی گاؤندی ہاں جنھا دے دل وچّ درد ہے، اوہناں لئی نہیں جنہاں دے دل وچّ شونق اے۔''
شہزادے نے ویاکل ہو کے کیہا- ''لیلیٰ! تیری اک تان 'تے میں اپنا سبھ کچھ نچھاور کر سکدا ہاں۔ میں شونق دا غلام سی، پر توں مینوں درد دا مزہ چکھا دتا۔''
لیلیٰ پھر گاؤن لگّ پئی، پر آواز قابو دے وچّ نہیں سی، جویں کہ ایہہ اوہدا گلا ہی نہ ہووے۔
لیلیٰ نے ڈپھّ موڈھے 'تے دھر لیا اتے اپنے ڈیرے ولّ چلی گئی۔ سروتے آپو اپنے گھر چلے گئے۔ کچھ لوک اسدے پچھے-پچھے اس رکھ تکّ آئے، جتھے اوہ آرام کردی سی۔ جد اوہ اپنی جھونپڑی دے بوہے 'تے پہنچی، ادوں تکّ سارے آدمی جا چکے سن، صرف اک آدمی جھونپڑی توں دور ہتھ 'تے ہتھ رکھی چپّ چاپ کھڑھا سی۔
لیلیٰ نے پچھیا- ''توں کون ایں؟''
نادر نے کیہا- ''تیرا غلام نادر۔''
لیلیٰ- ''تینوں پتہ نہیں کہ میں اپنے امن دے غوشے وچّ کسے نوں آؤن نہیں دندی؟''
نادر- ''ایہہ تاں دیکھ ہی رہا ہاں۔''
لیلیٰ- ''پھر ایتھے کیوں بیٹھا ایں؟''
نادر- ''امید دا پلہ پھڑی بیٹھا ہاں۔''
لیلیٰ نے کجھ دیر بعد پھر پچھیا- ''کچھ کھا کے آیا ایں؟''
نادر- ''ہن تاں نہ بھکھ ہے نہ پیاس۔''
لیلیٰ- ''آ جا، اج تینوں غریباں دی روٹی کھواواں، اسدا سواد وی چکھّ لے۔''
نادر انکار نہ کر سکیا۔ اج باجرے دیاں روٹیاں وچّ وی اسنوں ابھوت پوروَ سواد ملیا۔اوہ سوچ رہا سی کہ سنسار دے اس وشال بھون وچّ کنا آنند ہے۔اسنوں اپنی آتما وچّ وکاس دا انوبھوَ ہو رہا سی۔
جد اوہ کھا چکیا تاں لیلیٰ نے کیہا- ''ہن جاہ، ادھی توں زیادہ رات گزر گئی۔''
نادر نے اکھاں وچّ اتھرو بھر کے کیہا- ''نہیں لیلیٰ، ہن میرا دھونا تاں ایتھے ہی رمیگا۔''
نادر دن بھر لیلیٰ دے نغمے سندا، گلیاں وچّ، سڑکاں 'تے، جتھے وی اوہ جاندی اسدے پچھے-پچھے گھمدا رہندا، اتے رات نوں اسے رکھ ہیٹھ پیا رہندا۔ بادشاہ نے سمجھایا، ملکا نے سمجھایا، وزیراں نے منتاں کیتیاں، پر نادر دے سروں لیلیٰ دا بھوت نہ اتریا۔ جنھیں ہالیں لیلیٰ رہندی، انہیں ہالیں اوہ وی رہندا۔ ملکا اس لئی لذیذ توں لذیذ پکوان بنا کے بھیجدی، پر نادر اوہناں ولّ دیکھدا وی نہیں سی۔
پر لیلیٰ دے سنگیت وچّ ہن پہلاں والی کھچھ نہیں رہِ گئی سی۔
اسدا سنگیت ہن ٹٹیاں ہوئیاں تاراں دا راغ سی، جس وچّ نہ اوہ لوچ سی، نہ اوہ جادو، تے نہ ہی اوہ اثر۔اوہ ہن وی گاؤندی سی، سنن والے ہن وی آؤندے سن، پر ہن اوہ اپنا دل خوش کرن لئی نہیں سگوں اوہناں دا دل خوش کرن لئی گاؤندی سی، اتے سنن والے وی بہبل ہو کے نہیں، بلکہ اسنوں خوش کرن لئی آؤندے سن۔
اس طرحاں چھ مہینے گزر گئے۔
اک دن لیلیٰ گاؤن نہ گئی، نادر نے کیہا- ''کی گلّ لیلیٰ، اج گاؤن نہیں جاوینگی؟''
لیلیٰ نے کیہا- ''ہن کدی نہیں جاوانگی۔ سچ دسیں، تینوں ہن وی میرے گانے وچّ اوہ پہلاں والا ہی مزہ آؤندا اے؟''
نادر بولیا- ''پہلاں توں وی کتے زیادہ۔''
لیلیٰ- ''پر لوک تاں ہن پسند نہیں کردے۔''
نادر- ''ہاں، مینوں اسدی حیرانی ہے۔''
لیلیٰ- ''حیرانی دی گلّ نہیں، پہلاں میرا دل کھلھا سی، اس وچّ سبھناں لئی جگہ سی، اسدی آواز سبھناں دے دلاں تکّ پہنچدی سی، ہن توں اسدا دروازہ بند کر دتا اے، ہن اتھے صرف توں ایں، اس لئی اسدی آواز وی ہن تینوں ہی پسند آؤندی اے۔ ایہہ دل ہن تیرے سوا کسے ہور دا نہیں رہا۔ چل، اج تکّ توں میرا غلام سی، اج توں میں تیری لونڈی ہندی آں۔ چل میں تیرے پچھے-پچھے چلانگی۔ اج توں توں میرا مالک ایں۔ تھوڑھی جہی اگّ لے کے اس جھونپڑے نوں جلا دے، اس ڈپھّ نوں وی اسے وچّ ہی جلا دیانگی۔
تہران دے گھر-گھر خوشیاں منائیاں جا رہیاں سن، اج شاہزادہ نادر، لیلیٰ نوں ویاہ کے لیایا سی۔ بہت دناں بعد اسدے دل دی مراد پوری ہوئی سی۔ سارا تہران شہزادے 'تے جان دندا سی اتے اسدی خوشی وچّ شریک سی۔ بادشاہ نے تاں اپنے ولوں منادی کروا دتی سی کہ اس شبھ اوسر تے سمیں اتے دھن دی بربادی نہ کیتی جاوے، صرف لوک مسجداں وچّ جماں ہو کے خدا توں دعا منگن کہ لاڑا اتے لاڑی دی عمر لمی ہووے اتے اوہ سکھ نال رہن۔ سمیں دا منہ دیکھنا کسے نوں وی گوارا نہیں سی، ر ئیساں نے مہفلاں سجائیاں، چراغ جلائے، واجے وجوائے، غریباں نے اپنیاں ڈفلیاں سمبھالیاں اتے سڑکاں تے گھم-گھم کے نچن گاؤن لگے۔
شام دے سمیں شہر دے سارے امیر اتے رئیس، شہزادے نوں ودھائیاں دین لئی دیوانے-خاص وچّ جمع ہوئے۔ شاہزادہ عطراں نال مہکدا، رتناں نال چمکدا اتے اندرونی خوشی نال کھڑیا ہویا آ کے کھڑھا ہو گیا۔
قاضی نے عرض کیتی- ''حضور 'تے خدا دی برکت ہووے۔''
ہزاراں آدمیاں نے کیہا- ''آمین۔''
شہر دیاں عورتاں وی لیلیٰ نوں ودھائی دین آئیاں۔لیلیٰ نے بالکل سادے کپڑے پہنے ہوئے سن، گہنیاں دا کتے نامو-نشان وی نہیں سی۔
اک عورت نے کیہا- ''تہاڈا سہاگ سدا سلامت رہے۔''
ہزاراں کنٹھاں وچوں آواز نکلی- ''آمین۔''
کئی سال گزر گئے، نادر ہن بادشاہ سی اتے لیلیٰ اسدی ملکا، ایران دا شاسن انے سچارو ڈھنگ نال کدے وی نہیں چلیا سی، دوویں ہی پرجا دے ہتیشی سن، دوویں ہی اوہناں نوں سکھی اتے سمپنّ دیکھنا چاہندے سن۔ پیار نے اوہ ساریاں کٹھنائیاں دور کر دتیاں جو لیلیٰ نوں پہلاں شنکت کردیاں رہندیاں سن۔ نادر راجستا دا وکیل سی، لیلیٰ جنستا دی، پر ووہارک روپ وچّ اوہناں وچّ کوئی متبھید نہیں پیدا ہندا سی۔ کدے ایہہ دب جاندا، کدے اوہ ہٹ جاندی۔ اوہناں دا دمپتی جیون آدرش سی، نادر لیلیٰ دا رخ دیکھدا سی، لیلیٰ نادر دا۔ کم-کاج توں وہل ملدی تاں دوویں بیٹھ کے گاؤندے-وجاؤندے، کدی ندیاں دی سیر کردے، کدی کسے رکھ دی چھاں ہیٹھ بیٹھے حافظ دیاں غزلاں پڑھدے اتے جھومدے۔ نہ لیلیٰ وچّ ہن اونی سادگی سی، نہ نادر وچّ ہن اوہ تکلف سی۔ نادر لیلیٰ لئی اکاگر چتّ سی جو سدھارن گلّ سی، جتھے بادشاہاں دیاں مہلسراواں وچّ بیغماں دے محلے وسدے سن، درجناں تے کوڈیاں وچّ اوہناں دی گننا ہندی سی، اتھے لیلیٰ اکلی سی۔ اوہناں محلاں وچّ ہن شفاخانے، مدرسے اتے پستکالے سن۔ جتھے مہلسراواں دا خرچہ کروڑاں تکّ پہنچدا ہندا سی، اتھے ہن ہزاراں توں اگے نہیں ودھدا سی، اتے باقی روپئے پرجا دی بھلائی لئی خرچ کر دتے جاندے سن، ایہہ ساری ویونت-ورتوں لیلیٰ دی کیتی ہوئی سی، بادشاہ نادر سی،پر بادشاہت لیلیٰ دے ہتھاں 'چ سی۔
سبھ کچھ سی، پر پرجا سنتشٹ نہیں سی۔ اسدا اسنتوکھ دنو-دن ودھدا جاندا سی، راج-ستاوادیاں نوں بھے سی کہ جیکر ایہی حالَ رہا تاں بادشاہت دے مٹ جان وچّ سندیہ نہیں۔ جمشید دا لایا ہویا رکھ ، جسنے ہزاراں صدیاں توں ہنیری اتے طوفاناں دا ساہمنا کیتا، ہن اک حسینہ دے نازک پر قاتل ہتھاں نال جڑھ توں اکھاڑیا جا رہا سی۔ ادھر جن-ستاوادیاں نوں لیلیٰ توں جنیاں آشاواں سی، سبھ درئچھاواں سدھ ہو رہیاں سن۔ اوہ کہندے، جے ایران اس چالے ترقی دے راہ چلیگا تاں استوں پہلاں کہ اوہ منزلے-مقصود تے پہنچن، قیامت آ جاوے گی۔ دنیاں ہوائی جہاز اتے بیٹھی اڈی جا رہی ہے اتے اسیں ٹھیلے 'تے بیٹھے وی ڈردے ہاں کہ کتے اس حرکت نال دنیاں وچّ بھوچال ہی نہ آ جاوے۔ دووانں گٹاں وچّ آئے دن ٹکراء ہندے رہندے سن، نہ نادر دے سمجھاؤن دا اثر امیراں 'تے ہندا سی، نہ لیلیٰ دے سمجھاؤن دا غریباں 'تے۔ سامنت نادر دے خون دے پیاسے ہو گئے، پرجا لیلیٰ دی جانی دشمن۔
راج وچّ تاں ایہہ اشانتی پھیلی ہوئی سی، ودروہ دی اگّ دلاں وچّ سلگ رہی سی اتے راجبھون وچّ پریم دا شانتمئی راج سی، بادشاہ اتے ملکا دوویں پرجا-سنتوکھ دی کلپنا وچّ مگن سن۔
رات دا سماں سی، نادر اتے لیلیٰ آرامگاہ وچّ بیٹھے ہوئے شطرنج دی بازی کھیل رہے سن۔ کمرے وچّ کوئی سجاوٹ نہیں سی، صرف اک چٹائی وچھی ہوئی سی۔
نادر نے لیلیٰ دا ہتھ پھڑ کے کیہا- ''بسّ، ہن ایہہ زیادتی نہیں، تیری چال ہو چکی، ایہہ دیکھ، تیرا اک پیادہ پٹ گیا۔''
لیلیٰ- ''اچھا تاں پھر ایہہ شہِ! تہاڈے سارے پیدل رکھے رہِ گئے اتے بادشاہ 'تے شہِ ہو گئی، اسے 'تے دعوہ سی۔''
نادر- ''تیرے نال ہارن وچّ جو مزہ ہے، اوہ جتن وچّ نہیں۔''
لیلیٰ- ''اچھا، تاں گویا تسیں دل خوش کر رہے ہو۔ شہِ بچاؤ، نہیں تاں دوسری چال وچّ مات ہندی ہے۔''
نادر- ''(اڑب ہو کے) اچھا، ہن سمبھلکے چلیں، توں میرے بادشاہ دی توہین کیتی ہے، اک وار میرا فرضی اٹھیا تاں تیرے پیادیاں دا صفایا کر دیویگا۔''
لیلیٰ- ''بسنت دی خبر ہے۔ ایہہ لؤ شہِ، لیاؤ فرضی، ہن کہو، ہن میں نہیں مناگی، آکھ دنی آں تہانوں، دو وار چھڈّ دتا، اس وار بالکل نہیں چھڈانگی۔''
نادر- ''جدوں تکّ میرا دلرام (گھوڑا) ہے،بادشاہ نوں کوئی غم نہیں۔''
لیلیٰ- ''اچھا ایہہ شہِ۔ لیاؤ اپنے دلرام نوں، دسو، ہن تاں مات ہوئی کہ نہیں؟''
نادر- ''ہاں جانیمن! ہن مات ہو گئی۔ جد میں ہی تیریاں اداواں 'تے نثار ہو گیا تاں میرا بادشاہ کویں بچ سکدا سی۔''
لیلیٰ- ''گلاں نہ بناؤ، چپکے جہے فرمان اپر دستخط کر دیو، جویں کہ تسیں وعدہ کیتا سی۔''
ایہہ آکھکے لیلیٰ نے فرمان کڈھیا، جسنوں اسنے آپ اپنے موتیاں ورگے اکھراں وچّ لکھیا سی، اس وچّ انّ دا لگان گھٹا کے ادھا کر دتا گیا سی، لیلیٰ پرجا نوں بھلی نہیں سی، اوہ ہن وی اوہناں دی بھلائی چاہن وچّ جٹی رہندی سی۔ نادر نے اس شرط اتے فرمان اپر دستخط کرن دا وچن دتا سی کہ لیلیٰ ایسنوں شطرنج وچّ تنّ وار مات دیوے۔ اوہ پرپکّ کھلاڑی سی، لیلیٰ ایہہ جاندی سی، پر ایہہ شطرنج دی بازی نہیں سی، صرف کلولاں سی، نادر نے مسکراؤندے ہوئے فرمان اپر دستخط کر دتے، کمل دے اک چنہ نال پرجا نوں پنج کروڑ دے سالانہ کر توں مکتی مل گئی، لیلیٰ دا مکھڑا مان نال سوہا ہو گیا، جو کم سالاں بدھی اندولن نال نہیں ہو سکدا سی، اوہ پریم-کٹاکھاں نال کجھ ہی دناں وچّ ہو گیا۔
ایہہ سوچ کے اوہ پھلی نہیں سماؤندی سی کہ جدوں ایہہ فرمان سرکاری پتراں وچّ پرکاشت ہو جاویگا، اتے ووستھا کرن والے لوکاں نوں جدوں اسدے درشن ہونگے، اس وقت جن-ستاوادیاں نوں کنی خوشی ہوویگی، لوک میرے سوہلے گاؤنگے اتے مینوں آشیرواد دینگے۔
نادر پریم-مگدھ ہو کے اسدے چن جہے مکھڑے نوں دیکھ رہا سی، جویں اوہدا وسّ چلدا تاں سندرتا دی اس مورتی نوں اپنے دل وچّ بٹھا لیندا۔
اچانک راج بھون دے بوہے اگے شور مچن لگّ پیا، اگلے ہی پل پتہ چلیا کہ جنتا دا اک ٹڈی-دل استراں-شستراں نال لیس، راج بھون دے بوہے اگے کھڑھا دیواراں نوں توڑن دی کوشش کر رہا ہے۔ ہر پل شور ودھدا جا رہا سی، اتے ایوں پرتیت ہو رہا سی جویں غصے نال بھری جنتا دروازیاں نوں توڑ کے اندر وڑ جاوے گی۔ پھر ایہہ پتہ لگیا کہ کجھ لوک پوڑیاں لا کے دیواراں 'تے چڑھ رہے نے، لیلیٰ شرم تے دکھ نال سر جھکائی کھڑی سی، اسدے مونہوں اک شبد وی نہیں نکل رہا سی۔ کی ایہہ اوہی جنتا ہے، جسدے کشٹاں دی کتھا کہندی ہوئی اسدی آواز درد نال بھر جاندی سی۔ ایہہ اوہی کمزور، دلت، ستائی ہوئی، اتیاچار دی ویدنا نال تڑفدی ہوئی جنتا ہے، جسنوں اوہ اپنا آپ ارپت کر چکی سی؟
نادر وی خاموش کھڑھا سی، پر شرم دے مارے نہیں، کرودھ نال اسدا منہ سرخ ہو گیا سی، اکھاں 'چوں چنگیاڑے نکل رہے سن۔ اوہ وار-وار بلھ ٹکدا اتے تلوار دی مٹھّ 'تے ہتھ دھر کے رہِ جاندا۔ اوہ وار-وار لیلیٰ ولّ روس بھریاں نظراں دیکھ رہا سی، ذرا جنے اشارے دی دیر سی، اسدے حکم ملدے سار ہی اسدی سینا اس ودروہی دل نوں ایوں بھجا دندی جویں ہنیری پتے نوں اڈا دندی ہے، پر لیلیٰ اس نال اکھاں نہیں ملا رہی سی۔
اخیر اس ویاکل ہو کے آکھیا- ''لیلیٰ، میں راج سینا نوں بلاؤنا چاہوندا ہاں، توں کی آکھدی ایں؟''
لیلیٰ نے سہمیاں ہوئیاں نظراں نال دیکھدے ہوئے کیہا- ''ذرا ٹھہر جاؤ، پہلاں ایہناں لوکاں نوں پچھ تاں لؤ کہ ایہہ کی چاہندے ہن؟''
ایہہ حکم ملدے سار ہی نادر چھت 'تے چڑھ گیا، لیلیٰ وی اوہدے پچھے-پچھے اپر آ پہنچی۔ دوویں ہن جنتا دے سنمکھ آ کے کھڑے ہو گئے۔ مشالاں دے پرکاش وچّ لوکاں نے دوواں نوں چھت 'تے کھڑے دیکھیا، مانو آکاش 'توں دیوی-دیوتا اتر آئے ہون، انیکاں کنٹھاں 'چوں آواز نکلی- ''اوہ کھڑی اے، لیلیٰ اوہ کھڑی اے۔'' ایہہ اوہی جنتا سی جو لیلیٰ دے مدھر سنگیت 'تے مست ہو جایا کردی سی۔
نادر نے بلند آواز 'چ ودروہیاں نوں سنبودھت کیتا- '' اے ایران دی بدنصیب پرجا، تسیں شاہی محل نوں کیوں گھیرا پایا ہویا ہے؟ بغاوت دا جھنڈا کیوں بلند کیتا ہویا ہے؟ تہانوں میرا اتے اپنے خدا دا بالکل وی خوف نہیں؟ کی تسیں نہیں جاندے کہ میرے اک اشارے 'تے تہاڈی ہستی مٹی وچّ مل سکدی ہے؟ میں تہانوں حکم دندا ہاں کہ فوراً اتھوں چلے جاؤ، نہیں تاں کلامے-پاک دی قسم، میں تہاڈے خون دیاں ندیاں وحہ دیاںگا۔''
اک آدمی نے، جو ودروہیاں دا نیتا پرتیت ہو رہا سی، ساہمنے ہو کے کیہا- ''اسیں اس وقت تکّ نہیں جاوانگے، جد تکّ شاہی محل لیلیٰ توں سکھنا نہیں ہو جاندا۔''
نادر نے وگڑدیاں کیہا- ''اوئے ناشکریو، خدا توں ڈرو۔ تہانوں اپنی ملکا دی شان وچّ ایڈی غستاخی کردے ہوئے شرم نہیں آؤندی؟ جدوں دی لیلیٰ تہاڈی ملکا بنی اے، اسنے تہاڈے نال کنیاں رعایتاں کیتیاں ہن، کی اوہناں نوں بالکل بھلّ گئے؟ زالمو، ایہہ ملکا اے، پر اوہ کھانا کھاندی اے، جو تسیں کتیاں نوں کھلا دندے او، اوہ کپڑے پہندی اے، جو تسیں فقیراں نوں دے دندے او، آ کے مہلسراں وچّ ویکھو، تسیں اسنوں اپنے جھونپڑے وانگ ہی تکلف اتے سجاوٹ توں خالی پاؤگے۔ لیلیٰ تہاڈی ملکا ہو کے وی فقیری دی زندگی بصر کر رہی ہے، ہمیشاں تہاڈی خدمت وچّ مگن رہندی ہے، تہانوں تاں اسدے پیراں دی دھوڑ اپنے متھے 'تے لاؤنی چاہیدی ہے، اکھاں دا سرمہ بناؤنی چاہیدی ہے۔ ایران دے تخت 'تے کدے ایہو جہی غریباں 'تے جان دین والی، اوہناں دے دکھ وچّ شریک ہون والی، غریباں 'تے اپنا آپ نثار کرن والی ملکا نے قدم نہیں رکھے، تے تسیں اسدی شان وچّ ایہہ بے ہودہ گلاں کر رہے ہو؟ افسوس! مینوں پتہ لگّ گیا ہے کہ تسیں جاہل، انسانیت توں خالی اتے کمینے ہو، تسیں اسے قابیل ہو کہ تہاڈیاں گردناں کھنڈھیاں چھریاں نال وڈھّ دتیاں جان، تہانوں پیراں تھلے روندیا جاوے۔''
نادر اپنی گلّ پوری وی نہ کر پایا کہ ودروہیاں نے اک سر وچّ چیک کے کیہا- ''لیلیٰ، لیلیٰ ساڈی دشمن ہے۔ اسیں اسنوں اپنی ملکا دے روپ وچّ نہیں دیکھ سکدے۔''
نادر نے زور نال چلا کے کیہا- ''زالموں، ذرا خاموش ہو جاؤ، دیکھو، ایہہ اوہ فرمان اے جس اپر لیلیٰ نے میرے توں زبردستی دستخط کروائے ہن۔ اج توں غلے دا محصول گھٹا کے ادھا کر دتا گیا ہے۔ تہاڈے سر توں محصول دا بوجھ پنج کروڑ گھٹّ ہو گیا ہے۔''
ہزاراں آدمیاں نے شور مچایا- ''ایہہ بہت پہلاں معاف ہو جانا چاہیدا سی، اسیں اک کوڈی نہیں دے سکدے۔ لیلیٰ، لیلیٰ نوں اسیں اپنی ملکا دی صورتَ وچّ نہیں دیکھ سکدے۔''
ہن بادشاہ کرودھ نال کمبن لگّ پیا، لیلیٰ نے اکھاں وچّ ہنجھو بھردیاں کیہا- ''جے پرجا دی ایہو مرضی ہے کہ میں پھر ڈپھّ وجا کے گاؤندی پھراں تاں مینوں کوئی اعتراز نہیں۔ مینوں یقین ہے کہ میں اپنے گانے نال اک وار پھر ایہناں دے دلاں 'تے حکومت کر سکدی ہاں۔''
نادر نے اتیجت ہو کے کیہا-''لیلیٰ، میں پرجا دیاں تنک-مزازیاں دا غلام نہیں، اس توں پہلاں کہ میں تینوں اپنے پہلو توں وکھ کراں، تہران دیاں گلیاں لہو-لہان ہو جانگیاں، میں ہنے ایہناں بدمعاشاں نوں ایہناں دی شرارت دا مزہ چکھاؤندا ہاں۔''
نادر نے مینار 'تے چڑھ کے خطرے دا گھنٹہ وجایا۔ سارے تہران وچّ اسدی آواز گونج اٹھی، پر شاہی فوج دا اک وی آدمی نظر نہیں آیا۔
نادر نے دوبارا گھنٹہ وجایا، پورا آکاش منڈل اسدی جھنکار نال کمب گیا، تارے وی کمب اٹھے، پر اک وی سینک نہ نکلیا۔
نادر نے ہن تیسرا گھنٹہ وجایا، پر اسدا اتر وی اک مری جہی پرتیدھنی نے دتا، جویں کسے مرن والے دی انتم ارداس دے بول ہون۔
نادر نے متھے 'تے ہتھ ماریا، اوہ سمجھ گیا کہ برے دن آ پہنچے، حالے وی لیلیٰ نوں جنتا دی بری نیئت 'تے قربان کر کے اوہ اپنی راجستا دی راکھی کر سکدا سی، پر لیلیٰ اسنوں اپنی جان توں وی زیادہ پیاری سی۔ اسنے چھت 'تے آ کے لیلیٰ دا ہتھ پھڑ لیا اتے اسنوں لے کے صدر پھاٹک 'چوں دی نکل تریا، ودروہیاں نے جت دے نعریاں نال اسدا سواگت کیتا، پر سبھ دے سبھ کسے گپت پریرنا دے صدقے راہ 'توں ہٹ گئے۔
دوویں چپّ چاپ تہران دیاں گلیاں 'چوں ہندے ہوئے ترے جا رہے سن، چارے پاسے اندھکار سی، دوکاناں بند سن، بازاراں وچّ چپّ ورتی پئی سی، کوئی گھروں باہر نہیں نکل رہا سی۔ فقیراں نے وی مسجداں 'چ پناہ لے لئی سی، پر ایہناں دوہاں پرانیاں لئی کوئی سہارا نہیں سی، نادر دے لکّ نال تلوار لٹک رہی سی، لیلیٰ دے ہتھ وچّ ڈپھّ سی۔ ایہی اوہناں دی وشال دھن سمپدا دے آخری چنہ سن۔
پورا سال گزر گیا، لیلیٰ اتے نادر دیش ودیش دی خاک چھاندے پھر رہے سن، سمرکند اتے بخارہ، بغداد اتے حلب، قاہرہ اتے ہدن، ایہہ سارے دیش اوہناں گاہ دتے، لیلیٰ دی ڈپھّ پھر جادو کرن لگی، اسدی آواز سندے ہی شہر وچّ ہل چل مچّ جاندی، آدمیاں دا میلہ لگّ جاندا، آؤ بھگت ہون لگ جاندی، پر ایہہ دوویں یاتری کتے وی اک دن توں ودھ نہ ٹھہردے، نہ کسے توں کچھ منگدے، نہ کسے بوہے 'تے جاندے، بسّ رکھا-سکھا بھوجن کر لیندے اتے کدے کسے رکھ دے ہیٹھاں، کدے کسے پہاڑ دی گفا وچّ اتے کدے کسے سڑک دے کنارے رات کٹّ لیندے۔ دنیاں دے کٹھور رویئے نے اہنا نوں ورکت کر دتا سی، اسدے پرلوبھن توں اوہ کوہاں دور بھجدے سن، اوہناں نوں انوبھوَ ہو گیا سی کہ اتھے جس ایتے جان وارو، اوہی اپنا دشمن ہو جاندا ہے، جسدے نال بھلائی کرو، اوہی برائی 'تے قمر کس لیندا ہے۔ اتھے کسے نال دل نہیں لگاؤنا چاہیدا۔ اوہناں کول وڈے-وڈے ر ئیساں دے سدے-پتر آؤندے، اوہناں نوں اک دن لئی اپنا مہمان بناؤن لئی لوک ہزاراں ترلے کڈھدے، پر لیلیٰ کسے دی نہ سندی، نادر 'تے کدے-کدے بادشاہت دی سنک سوار ہو جاندی سی، اوہ چاہندا سی کہ گپت روپ وچّ طاقت اکٹھی کر کے تہران اتے چڑھائی کر دیوے اتے باغیاں دے دند کھٹے کر کے اکھنڈ راج کرے، پر لیلیٰ دی اداسینتا دیکھ کے اسدا کسے نوں ملن-جلن دا ہیاں نہ پیندا۔ لیلیٰ وچّ اسدی جان وسدی سی، اوہ اسے دے اشاریاں 'تے چلدا سی۔
ادھر ایران 'چ وی اراجکتا پھیلی ہوئی سی، جنستا توں تنگ آ کے امیراں نے وی فوجاں جمع کر لئیاں سن اتے دوناں دھراں وچّ آئے دن یدھ ہندا رہندا سی۔ پورا سال بیت گیا پر کھیتاں وچّ ہل نہ چلے، دیش بھیانک بھکھمری دا شکار ہویا پیا سی، وپار ٹھپّ سی، خزانہ خالی، دنوں-دنوں جنتا دی شکتی گھٹدی جاندی سی اتے ر ئیساں دا زور ودھدا جاندا سی، آخر اتھوں تکّ نوبت آ پہنچی کہ جنتا نے ہتھیار سٹّ دتے اتے امیراں نے راج بھون 'تے اپنا ادھیکار جما لیا۔ پرجا دے نیتاواں نوں پھانسی چڑھا دتا گیا، کنے ہی قیدخانیاں وچّ سٹّ دتے گئے اتے جنستا دا انت ہو گیا۔ راج-ستاوادیاں نوں ہن نادر دی یاد آئی، ایہہ گلّ انوبھوَ نال سدھ ہو چکی سی کہ دیش وچّ پرجاتنتر ستھاپت کرن دی سمرتھا دی انہوند ہے۔ پرتکھ لئی پرمان دی ضرورت نہیں سی۔ اس موقعے راجستا ہی دیش دا بیڑا پار لا سکدی سی۔ ایہہ وی منی ہوئی گلّ سی کہ لیلیٰ اتے نادر نوں وی ہن جنمتّ نال کوئی خاص لگائ نہیں رہِ گیا ہووےگا۔ اوہ تخت 'تے بیٹھ کے وی امیراں دے ہی ہتھاں دی کٹھپتلی بنے رہنگے اتے امیراں نوں پرجا 'تے منچاہے اتیاچار کرن دا موقع ملیگا۔ اس صدقے آپس وچّ صلاحَ کر کے اوہناں نے اپنے اک پرتیندھی نوں نادر نوں مناؤن لئی روانہ کیتا۔
شام دا ویلا سی، لیلیٰ اتے نادر دمشق دے اک رکھ ہیٹھاں بیٹھے سن۔ اسمان 'تے لالی چھائی ہوئی سی اتے اس نال کھہِ رہی پربت-لڑی دی سیاح ریکھا ایوں پرتیت ہو رہی سی جویں کمل-دل مرجھا گیا ہووے۔ لیلیٰ خوش نما نظراں نال پرکرتی دی اس شوبھا نوں مان رہی سی۔ نادر ملین اتے چنتت بھاوَ نال پیا ساہمنے دے پرانت نوں ترسیاں نگاہاں نال دیکھ رہا سی، جویں اس جیون توں تنگ آ گیا ہووے۔
اچانک بہت دور دھوڑ اڈدی ہوئی دکھائی دتی اتے اگلے ہی پل ایوں لگیا جویں کجھ آدمی گھوڑیاں 'تے سوار ہو کے آ رہے ہون۔ نادر اٹھ بیٹھیا اتے غور نال دیکھن لگیا کہ ایہہ آدمی کون ہن۔ اچانک اوہ اٹھ کے کھڑھا ہو گیا۔اسدا مکھڑا دیوے وانگوں چمک اٹھیا، جرجر سریر وچّ اک وچتر چستی-پھرتی دوڑ گئی۔ اوہ اتسکتا نال بولیا- ''لیلیٰ، ایہہ تاں ایران دے آدمی نے۔ کلامے-پاک دی قسم، ایہہ ایران دے ہی آدمی نے، ایہناں دے لباس توں صاف ظاہر ہو رہا ہے۔''
لیلیٰ نے وی اوہناں یاتریاں ولّ دیکھیا تے سچیت ہو کے کیہا- ''اپنی تلوار سنبھال، شاید اسدی لوڑ پے جاوے۔''
نادر- ''نہیں لیلیٰ، ایران دے لوک اینے کمینے نہیں ہن کہ اپنے بادشاہ اپر ہتھ چکن۔''
سواراں نے کول آ کے گھوڑے روک لئے اتے اتر کے بڑے ادب نال نادر نوں سلام کیتا۔نادر بہت ضبط کرن تے وی اپنے منوویگ نوں نہ روک پایا اتے دوڑ کے اوہناں دے گل نوں چمبڑ گیا۔ اوہ ہن بادشاہ نہیں سی، ایران دا اک مسافر سی، بادشاہت مٹ چکی سی پر ایرانیئت روم-روم وچّ بھری ہوئی سی۔ اوہ تنوں آدمی اس سمیں ایران دے ودھاتا سن، اوہ اوہناں نوں خوب پچھاندا سی، اوہناں دی سوامی-بھگتی دی اوہ کئی وار پریکھیا لے چکا سی۔ اسنے اوہناں نوں لیا کے اپنے بورے 'تے بٹھاؤنا چاہیا پر اوہ زمین 'تے ہی بیٹھے رہے، اوہناں دی نظر 'چ اوہ بوری اس سمیں تخت سی، جس اپر اپنے سوامی دے ساہمنے اوہ قدم وی نہیں رکھ سکدے سن۔ گل بات چھڑ پئی، ایران دی دشا بہت ماڑی سی، لٹمار دا بازار گرم سی، نہ کوئی ووستھا سی اتے نہ ہی ووستھا کرن والے، جے ایہی دشا رہی تاں شاید بہت جلدی اسدے گل غلامی دی پنجالی پے جاوے گی۔ دیش ہن نادر نوں لبھّ رہا سی۔ اسدے سوا کوئی دوسرا اس ڈبدے ہوئے بیڑے نوں پار نہیں لگا سکدا سی۔ اسے آس نوں لے کے ایہہ لوک آئے سن۔
نادر نے اداسینتا نال کیہا- ''اک وار عزت اتاری، اس وار کی جان لین دی سوچی اے؟ میں بڑے آرام نال ہاں، تسیں مینوں پریشان نہ کرو۔''
سرداراں نے زور پاؤنا شروع کیتا- ''اسیں حضور دا پلہ نہیں چھڈانگے، اتھے ہی اپنیاں گردناں 'تے چھریاں پھیر کے اپنے حضور دے قدماں وچّ جان دے دیانگے، جنہاں بدمعاشاں نے تہانوں پریشان کیتا سی، ہن اوہناں دا کوئی نامو-نشان باقی نہیں رہا، اسیں اوہناں نوں ہن کدے وی سر ایٹھاؤن نہیں دیانگے، صرف حضور دی سرپرستی چاہیدی ہے۔''
نادر نے وچوں ٹوک کے کیہا- ''صاحبان، جیکر تسیں مینوں اس ارادے نال ایران دا بادشاہ بناؤنا چاہندے ہو، تاں معاف کرو، اس سفر وچّ میں پرجا دی حالت دا بڑے غور نال ملاحظہ کیتا ہے اتے اس نتیجے 'تے پہنچیا ہاں کہ سارے ملکاں وچّ اسدی حالت خراب ہے، رحم دے قابیل ہے۔ ایران وچّ مینوں کدے ایہو جہے موقعے نہیں ملے سن۔ میں پرجا نوں اپنے درباریاں دیاں اکھاں نال دیکھدا سی۔ میرے توں تسیں ایہہ امید نہ رکھو کہ میں پرجا نوں لٹّ کے تہاڈیاں جیباں بھرانگا۔ ایہہ الزام میں اپنے سر 'تے نہیں لے سکدا، میں انصاف دی تکڑی برابر رکھانگا اتے اسے شرط 'تے ایران چل سکدا ہاں۔''
لیلیٰ نے مسکرا کے کیہا- ''توں پرجا دا قصور معاف کر سکدا ایں، کیونکہ اسدی تیرے نال کوئی دشمنی نہیں سی، اسدے دند تاں میرے اتے سن، میں اسنوں کویں معاف کر سکدی ہاں؟''
نادر نے بڑی گمبھیرتا نال کیہا- ''لیلیٰ، مینوں یقین نہیں آ رہا کہ میں تیرے مونہوں ایہو جہی گلّ سن رہا ہاں۔''
لوکاں نے سمجھایا، حالے اوہناں نوں بھڑکاؤن دی ضرورت ہی کی ہے؟ ایران وچّ پہنچ کے دیکھیا جائیگا۔ دو-چار مخبراں توں پرجا دے ناں 'تے ایہو جہیاں گڑبڑیاں کروا دیانگے کہ ایہناں دے سارے خیالات بدل جانگے۔ اک سردار نے بینتی کیتی- ''حضور! ایہہ کی آکھ رہے ہو؟ اسیں کی انے نادان ہاں کہ حضور نوں انصاف دے رستے 'توں بھٹکاؤنا چاہانگے؟ انصاف ہی بادشاہ دا جوہر ہے، اتے ساڈی دلی تمنا ایہی ہے کہ تہاڈا انصاف نونشیرواں نوں وی شرمسار کر دیوے۔ ساڈی منشا صرف ایہو ہے کہ اگے توں اسیں پرجا نوں کدے ایہو جیہا موقع نہیں دیوانگے کہ اوہ حضور دی شان وچّ بے-ادبی کر سکے، اسیں اپنیاں جاناں حضور 'تے وارن لئی ہمیشاں تیار ہووانگے۔''
اچانک اجیہا پرتیت ہون لگا جویں ساری پرکرتی سنگیتمئی ہو گئی۔ پہاڑ اتے رکھ، تارے اتے چن، ہوا اتے پانی، سارے اکو سر 'چ گاؤن لگّ پئے۔ چاننی دی نرملتا وچوں، ہوا دے وہن وچوں، سنگیت دیاں ترنگاں اٹھن لگیاں، لیلیٰ اپنا ڈپھّ وجا-وجا کے گا رہی سی، اج پتہ لگا دھنی ہی سرشٹی دا مول ہے، پہاڑاں اپر دیویاں نکل-نکل کے نچن لگ پئیاں، آکاش 'تے دیوتا نچن لگّ پئے، سنگیت نے اک نواں سنسار رچ دتا۔
اس دن توں، جدوں پرجا نے راج بھون دے بوہے اگے رولا پایا سی اتے لیلیٰ نوں دیش-نکالے لئی مجبور کیتا سی، لیلیٰ دے وچاراں وچّ کرانتی آ گئی سی۔ جنم توں ہی اسنے جنتا دے نال سہانبھوتی کرنا سکھیا سی، اوہ راج کرمچاریاں نوں پرجا 'تے اتیاچار کردے ہوئے دیکھدی سی تاں اسدا کومل ہردا تڑپ اٹھدا سی،ادوں دھن، سمپدا اتے ولاس توں اسنوں گھرنا ہون لگدی سی، جسدے کارن پرجا نوں انے دکھ سہنے پیندے سن۔ اوہ اپنے وچّ کوئی ایسی شکتی اجاگر کرنا چاہندی سی جو اتیاچاریاں دے دلاں وچّ 'دئیا' اتے پرجا دے دلاں وچّ 'نڈرتا' دا سنچار کر سکے۔ اسدی بال-کلپنا اسنوں ایسے تخت تے بٹھا دندی، جتھے اوہ اپنی نیاں نیتی نال سنسار وچّ یگاں تکّ اپستھت کر دندی۔ کنیاں ہی راتاں اسنے ایہہ سپنا دیکھن وچّ کٹیاں سن، کنی وار اوہ انیاں پیڑتاں دے سرہانے بیٹھ کے روئی سی، پر جد اک دن ایسا آیا کہ اسدے سنہری خواب انشک روپ وچّ پورے ہون لگے تد اسنوں اک نواں اتے کٹھور انوبھوَ ہویا، اسنے دیکھیا کہ پرجا انی سہنشیل، انی دربل تے انی دین وی نہیں ہے، جنا اوہ سمجھدی سی۔بلکہ اس وچّ ہوچھیپن، اوچار اتے اسبھئکتا دی ماترا کتے زیادہ سی۔ اوہ چنگے ووہار دی قدر کرنا نہیں جاندی، طاقت حاصل کر کے وی اسدا صحیح اپیوگ نہیں کر سکدی، اسے دن اسدا دل جنتا توں پھر گیا سی۔
جس دن نادر اتے لیلیٰ پھر تہران وچّ اجاگر ہوئے، سارا نگر اوہناں نوں جی آیاں کہن لئی نکل پیا۔ شہر وچّ آتنک چھایا پیا سی، ہر پاسے پیڑامئی ردن دی دھنی سنائی دے رہی سی، امیراں دے محلے وچّ خوشی رلدی پھر رہی سی اتے غریباں دے محلے اجڑے پئے سن، اوہناں نوں دیکھ کے کلیجہ پھٹیا جا رہا سی، نادر رو پیا، پر لیلیٰ دے بلھاں 'تے کٹھور، نردئی ہاسہ تیر رہا سی۔
نادر دے ساہمنے ہن اک وکٹ سمسیا سی، اوہ نت دیکھدا کہ جو میں کرنا چاہندا ہاں اوہ نہیں ہندا اتے جو نہیں کرنا چاہندا، اوہی ہندا ہے، اتے اسدا کارن لیلیٰ ہے۔ پر کچھ کہہ نہیں سکدا سی، لیلیٰ اسدے ہر کم وچّ اپنی ٹنگ اڑاؤندی سی۔ اوہ جنتا دے اپکار اتے اتھان لئی جو وی ویونت گھڑدا، لیلیٰ اس وچّ کوئی نہ کوئی وگھن پا دندی اتے اس نوں چپّ رہن دے سوائے کجھ نہ سجھدا۔ لیلیٰ دے لئی اسنے اک وار راجپاٹ دا تیاگ کر دتا سی، ادوں برے وقت وچّ لیلیٰ دی پریکھیا لئی سی، انے دناں دی بپتا وچّ اسنوں لیلیٰ دے چرتر دا جو انوبھوَ ہویا سی، اوہ انا منوہر، انا رسبھنا سی کہ اوہ لیلیٰ دے رنگ وچّ پوری طرحاں رنگیا گیا سی۔ لیلیٰ ہی اسدا سورگ سی، اسدے پریم وچّ ڈبے رہنا ہی اس دی سبھ توں وڈی خواہش سی، لیلیٰ لئی اوہ ہن کی کجھ نہیں کر سکدا سی؟ پرجا دی اتے سامراج دی اسدے ساہمنے کی ہستی سی؟
اسے طرحاں تنّ سال بیت گئے، پرجا دی دشا دن-ب-دن وگڑدی ہی گئی۔
اک دن نادر شکار کھیڈن گیا اتے ساتھیاں توں الگّ ہو جنگل وچّ بھٹکن لگا، اتھوں تکّ کہ رات ہو گئی، پر ساتھیاں دا پتہ نہ چلیا، گھر پرتن دا راہ وی اوہ نہیں جاندا سی۔ اخیر خدا دا ناں لے کے اوہ اک پاسے نوں تر پیا کہ کتے تاں کسے پنڈ جاں بستی دا نامو-نشان ملیگا، اتھے رات بھر پیا رہانگا اتے سویرے پرط جاواںگا۔ چلدے-چلدے جنگل دے دوسرے سرے 'تے اسنوں اک پنڈ نظر آیا، جس وچّ مشکل نال دو چار گھر ہونگے، ہاں، اک مسجد ضرور بنی ہوئی سی، مسجد وچّ اک دیوا ٹمٹما رہا سی، پر کسے آدمی جاں آدمذات دا نامو- نشان تکّ نہیں سی، ادھی رات توں زیادہ بیت چکی سی، اس لئی کسے نوں تکلیف دینی وی ٹھیک نہیں سی۔ نادر نے گھوڑے نوں اک رکھ نال بنھ دتا اتے مسجد وچّ رات کٹن دی ٹھان لئی۔ اتھے اک پھٹی جہی چٹائی پئی سی، اوہ اسے 'تے لیٹ گیا، دن بھر دا تھکیا ماریا سی، پیندے سار ہی نیند آ گئی۔ پتہ نہیں اوہ کنی دیر ستا رہا، پر کسے دی آہٹ پا کے تربھکیا تاں کی دیکھدا ہے کہ اک بڈھا آدمی بیٹھا نماز پڑھ رہا ہے، نادر نوں اسچرج ہویا کہ انی رات گئے کون نماز پڑھ رہا ہے۔ اسنوں ایہہ خبر نہیں سی کہ رات بیت چکی ہے اتے ایہہ فضل دی نماز ہے۔ اوہ پیا-پیا دیکھدا رہا۔ بردھ ویکتی نے نماز ادا کیتی، پھر اوہ سینے دے ساہمنے ہتھ پھیلا کے دعا منگن لگا، دعا دے شبد سن کے اسدا خون سرد ہو گیا۔ اوہ دعا اسدے راجکال دی ایسی تیبر، ایسی واستوک، ایسی سکھیاپرک آلوچنا سی، جو اج تکّ کسے نے نہیں کیتی سی۔ اسنوں اپنے جیون وچّ اپنا اپیش سنن دا موقع مل رہا سی، اوہ ایہہ تاں جاندا سی کہ اسدا شاسن آدرش نہیں ہے، پر ایہہ کلپنا وی نہیں کیتی جا سکدی سی کہ ستھتی انی اسہنیوگ ہو گئی ہے، دعا ایہہ سی-
''اے خدا! توں ہی غریباں دا مددغار اتے بیکساں دا سہارا ہیں۔ توں اس ظالم بادشاہ دے ظلم دیکھدا ہیں تے تیرا قہر اس 'تے نہیں ڈگدا، ایہہ بے-دین کافر، اک حسین عورت دی محبت وچّ خود نوں اینا بھلّ گیا ہے کہ نہ اکھاں توں دیکھدا ہے نہ کناں توں سندا ہے۔ جے دیکھدا ہے تاں اسے عورت دیاں اکھاں توں، جے سندا ہے تاں اسے عورت دے کناں توں، ہن ایہہ مصیبت نہیں صحیح جاندی، جاں تاں توں اس ظالم نوں جہنم پہنچا دے، جاں سانوں بیکساں نوں اس دنیاں 'توں اٹھا لے، ایران اسدے ظلم توں تنگ آ گیا ہے اتے توں ہی اسدے سر 'توں اس بلا نوں ٹال سکدا ہیں۔''
بڈھے نے تاں اپنی کھونڈی سمبھالی اتے تردا بنیا، پر نادر کسے مردے وانگ اتھے ہی پیا رہا، جویں اس 'تے بجلی ڈگّ پئی ہووے۔
اک ہفتے تکّ نادر دربار وچّ نہ آیا تے نہ ہی کسے کرمچاری نوں اپنے کول آؤن دی آگیا دتی، پورا دن اندر پیا ایہہ سوچدا رہندا کہ کی کراں، ناں-ماتر نوں کچھ کھا لیندا، لیلیٰ بار-بار ایسدے کول جاندی اتے کدے اسدا سر اپنی گودی 'چ رکھ کے، کدے اسدے گل 'چ باہاں پا کے پچھدی- ''توں کیوں اینا اداس تے پریشان ایں؟'' نادر اسنوں دیکھ کے رون لگّ پیندا، پر مونہوں کجھ نہ کہندا، یش جاں لیلیٰ، ایہی اسدے ساہمنے کٹھن سمسیا سی،اسدے ہردے وچّ بھینکر دچتی لگی رہندی، پر اوہ کچھ نشچی نہ کر پاؤندا، یش پیارا سی، پر لیلیٰ اس 'توں وی پیاری سی، اوہ بدنام ہو کے جیوندا رہِ سکدا سی، پر لیلیٰ دے بنا اوہ اپنے جیون دی کلپنا ہی نہیں کر سکدا سی، لیلیٰ اسدے روم-روم وچّ ویاپک سی۔
انت وچّ اسنے نشچی کر لیا- لیلا میری ہے، میں لیلیٰ دا ہاں، نہ میں استوں الگّ، نہ اوہ میرے توں جدا، جو کجھ اوہ کردی ہے، میرا ہے، جو کجھ میں کردا ہاں، اسدا ہے۔ اتھے میر اتے تیر دا بھید ہی کتھے؟ بادشاہت نشور ہے، پریم امر، اسیں اننت کال تکّ اک دوسرے دی بکل وچّ بیٹھے ہوئے سورگ دا سکھ بھوگانگے، ساڈا پریم اننت کال تکّ اسمان دے تارے وانگوں چمکیگا۔ نادر پرسنّ ہو کے اٹھیا۔ اسدا مکھڑا جت دی لالی نال دہک رہا سی، اکھاں وچوں سوربیرتا جھلک رہی سی۔ اوہ لیلیٰ دے پریم دا پیالہ پین جا رہا سی، جسنوں اک ہفتے تکّ اسنے منہ وی نہیں لایا سی۔ اسدا دل اسے امنگ وچّ اچھل رہا سی، جو اج توں پنج سال پہلاں اٹھیا کردی سی۔ پریم دا پھلّ کدے نہیں مرجھاؤندا، پریم دی نیند کدے نہیں اتردی۔
پر لیلیٰ دی آرامگاہ دے بوہے بند سن اتے ڈپھّ جو بوہے 'تے نت اک کلی 'تے ٹنگیا رہندا سی، غائب سی۔ نادر دا کلیجہ سنّ ہو گیا۔ بوہا بند رہن دا مطلب تاں ایہہ ہو سکدا سی کہ لیلیٰ باغ وچّ ہوویگی، پر ڈپھّ کتھے گیا؟ سنبھوَ ہے، اوہ ڈپھّ لے کے باغ وچّ گئی ہووے، پر ایہہ اداسی کیوں چھائی ہے؟ ایہہ مایوسی کیوں ٹپک رہی ہے؟ نادر نے کمبدے ہوئے ہتھاں نال بوہا کھولھ دتا، لیلیٰ اندر نہیں سی۔ پلنگھ وچھیا ہویا سی، شماں جل رہی سی، وضو دا پانی رکھیا ہویا سی، نادر دے پیر تھرتھراؤن لگّ پئے۔ کی لیلیٰ رات نوں وی نہیں ستی؟ کمرے دی اک-اک چیز وچّ لیلیٰ دی یاد سی، اسدی تصویر سی، اسدی مہک سی پر لیلیٰ نہیں سی، مکان سنسان پرتیت ہو رہا سی، جویں جوتی رہت نیتر۔
نادر دا دل بھر آیا، اسدی ہمت نہ پئی کہ کسے توں کجھ پچھے، دل اینا کاتر ہو گیا کہ مورکھاں دے وانگ فرش 'تے بیٹھ کے ولک- ولک کے رون لگّ پیا۔ جدوں ذرا ہنجھو رکے تاں اسنے بستر نوں سنگھیا کہ شاید لیلیٰ دے سپرش دی گندھ آئے، پر خس اتے غلاب دی مہک دے سوا کوئی سگندھ نہیں سی۔
اچانک اسنوں سرہانے دے تھلیوں باہر نکلیا ہویا اک کاغذ دا پرزہ دکھائی دتا۔ اسنے اک ہتھ نال کلیجے نوں سنبھال کے پرزہ کڈھ لیا اتے سہمیاں ہوئیاں اکھاں نال اسنوں دیکھیا۔ اکو نگاہ وچّ سارا بھیت کھلھ گیا۔ اوہ نادر دی قسمت دا فیصلہ سی۔ نادر دے مونہوں نکلیا- ''ہائے لیلیٰ!'' اتے اوہ بے ہوش ہو کے زمین 'تے ڈگّ پیا۔ لیلیٰ نے اس کاغذ دے پرزے 'تے لکھیا سی- ''میرے پیارے نادر، تیری لیلیٰ تیرے توں جدا ہندی اے- ہمیشاں لئی، میری تلاش نہ کریں، تینوں میرا سراغ نہیں ملیگا، میں تیری محبت دی غلام سی، تیری بادشاہت دی بھکھی نہیں۔ اج اک ہفتے توں دیکھ رہی ہاں، تیری نگاہ پھری ہوئی ہے۔ توں میرے نال بولدا نہیں، میرے ولّ اکھ چکّ کے وی نہیں دیکھدا، میرے توں بے زار رہندا ہیں۔ میں کہڑے -کہڑے ارمان لے کے تیرے کول آؤندی ہاں اتے کنی مایوس ہو کے واپس پرتدی ہاں، اسدا توں اندازہ وی نہیں لگا سکدا۔ اس سزا دے لایق میں کوئی کم نہیں کیتا۔ میں جو کجھ وی کیتا ہے، تیری ہی بھلائی دے خیال نال۔ اک ہفتہ مینوں روندے ہوئے گزر گیا، مینوں لگّ رہا ہے کہ ہن میں تیریاں نظراں 'چوں گر گئی، تیرے دل 'چوں کڈھ دتی گئی۔ آہ! ایہہ پنج سال ہمیشاں یاد رہنگے، ہمیشاں تڑپاؤندے رہنگے، ایہی ڈپھّ لیکے آئی سی، ایہی ڈپھّ لیکے جاندی ہاں۔ پنج سال محبت دے مزے اٹھاکے، زندگی بھر لئی حسرت دے داغ لئی جاندی ہاں، لیلیٰ محبت دی غلام سی، جد محبت ہی نہ رہی، تاں لیلیٰ کیوں کر رہندی؟ رخصت !''
(انووادک: ہردیو گریوال)
