لیکھے چھوڈ الیکھے چھوہ سنت سنگھ سیکھوں
رمضان نوں پتر دیاں سنتاں بٹھان سمیں روپیاں دی سخت لوڑ آ گئی تاں مہنگا سنگھ دوکاندار پاسوں اس نے ویہہ روپئے قرض چکّ لئے۔ رمضان اتنے کو روپیاں لئی اپنے کسے شریک بھائی جاں سبندھی دا دیندار نہیں سی ہونا چاہندا تے اس نے اﷲ تعالیٰ دا لکھ لکھ شکر
گزاریا جس نے مہنگا سنگھ دے من وچ دئیا پا کے اس دی لوڑ پوری کر دتی۔ ہن رمضان دی زبان اتے سیانیاں دا ایہہ کتھن مڑ-مڑ آ رہا سی کہ گورو بناں گت نہیں تے شاہ بناں پت نہیں۔ گورو دی گت دی لوڑ تاں اس نوں اس جیون وچ بہتی محسوس نہیں سی ہوئی تے جے ہوئی وی سی تاں اوہ اس دی اک دیندار مسلمان گھر وچ پیدا ہون نال اپنے آپ ہی پوری ہو گئی ہوئی سی۔ جے کدے اس اتے کجھ ہور تسلی دی لوڑ پیندی تاں کسے سمیں وی پیراں مرشداں دی تھڑھ نہیں سی رہی، سگوں کئی واری تاں اس نوں اس طرحاں محسوس ہویا سی کہ پتہ نہیں کنیویں پیڑھی توں نشہرے والے پیر اس دے خاندان نوں چمبڑے ہوئے سن تے جیوں جیوں اس دے غریب کرسانے خاندان دی پشت اگے چلدی رہی سی، اس پیر خاندان دا وادھا وی نال ہندا آیا سی۔
پر شاہوکار دی لوڑ کجھ ہور بھانت دی لوڑ سی۔ ایہہ اتنی ڈاڈھی ہندی سی، جدوں آ پیندی سبھ اگلیاں پچھلیاں بھلّ جاندیاں سن۔ انگریزاں دے آؤن توں پچھوں دی گلّ سی کہ اس دے پنڈ دی زمین دا سولھواں حصہ جھابے دے شاہوکاراں پاس چلا گیا سی تے جے انگریزاں نوں سمیں سر سرت نہ آ جاندی تاں کی باقی دی بھوئیں وی اوہناں شاہوکاراں دی جاں اوہناں دے ہی ہور بھائی-بھراواں دی نہیں ہو جانی سی؟ “انگریز وی اساڈے نال شطرنج ای کھیڈدا رہا اے، اسانوں مہرے بنا کے،” بڑی واری خدا دادا نے، جو کجھ پڑھیا-لکھیا تے باہر-اندر بھنویا ہویا اے، علاقے دی خلافت کمیٹی دا اک سرکڈھّ موڈھی سی، آکھنا پہلاں آپ ہی قانون بنا کے اساڈیاں بھوئیں شاہوکار دے قرضیاں وچ وکوا دتیاں تے پھر آپ ای قانون بنا کے اوہناں نوں ایہہ بھوئیں خریدن توں ورج دتا اے۔ کئی واری تاں رمضان جہے لوڑوند کرساناں نوں ایوں محسوس ہندا کہ انگریز نے بھوئیں دی راکھی دا ایہہ قانون بنا کے اوہناں دا کوئی بہتا بھلا نہیں سی کیتا، کیونکہ ہن جے کدے لوڑ پیندی روپئے-پیسے دی، کسے منڈے دیاں سنتاں بہان ویلے جاں کسے ویاہ-شادی اتے تاں شاہوکار پاسوں ایہہ ذرا ودھیرے ہی مشکل نال پوری ہندی سی۔ “ویکھیں نہ چودھری، ہن جے توں جاں ربّ نہ کرے، تیرے پچھوں تیرا پتر اساڈا روپیہ دین توں نانہہ کر دیوے تاں اسیں کسے دا کی پھڑ لینا ایں۔ بھوئیں تہاڈی ولّ تاں انگریز تکن نہیں دندا۔” سدا شاہوکار دا پہلا نہورا ہندا، جدوں کوئی لوڑوند اس پاس قرضے دا سوال کردا۔ پر پھر وی اﷲ تعالیٰ آپ سندا ہے تے کسے مہنگا سنگھ جہے دے من مہر پا کے مہنگی-سستی لوڑ پوری کروا ہی دندا اے۔ پر اس شکرگزاری دے موقعے وی رمضان نوں ایہہ گلّ رڑکنوں نہ رہی کہ مہنگا سنگھ سود دی شرح کجھ ودھیرے ہی لگا رہا سی۔ پنجھی روپئے سالانہ نال تاں ایہہ روپئے چونہ سالاں وچ دگنے ہو جانگے۔ “پر چار سال چودھری، تسیں کوئی ایہہ پھڑے ویہہ روپئے ڈکّ چھوڑسو؟ اگلی ساونی نوں نہیں تاں ہاڑھی نوں موڑ دیسو۔ اسیں سود دی شرح انی ودھ تاں تہاڈی چنگی واسطے لگانے آں، تاں جو تسیں جلدی ایہہ قرضہ موڑ دیو۔”
“ہاں، موڑن دا فکر تاں مینوں سدا لگا رہندا سی۔ شاہوکار دا قرضہ جے نرم امر ویل جیہا ہندا اے تاں ودھدا وی امر ویل واکر اے،” رمضان نے سیانپ بھریا اتر دتا۔
“توں آپ سیانا ایں چودھری،” مہنگا سنگھ نے گلّ موڑی، “تینوں کہیاں کے متّ دینی اے۔ ہچھا، میری عادت نہیں لکا کے رکھن دی کجھ۔ بندہ بول دا مٹھا تے ونج دا خرا ہونا چاہیدا اے۔ میں پہلے سال دا ویاج مول دے نال ہی لگا لوساں۔ اس طرحاں نال حساب سدھا رہندا اے۔”
رمضان سیاڑ سدھا تاں رکھن جاندا سی تے جدوں کدے وی اس دے نال دا ہالی، اس دا پتر، سیاڑ ڈنگا کر دندا تاں رمضان اس دے گل پے جاندا سی تے اپنے اگلے سیاڑ وچ اوہ ٹیڈھ کڈھ دندا سی پر حساب سدھا کس طرحاں رکھیدا ہے، ایہہ اس دے علم توں باہر دی گلّ سی۔ سو، اس نے مہنگا سنگھ دی گلّ دا کوئی موڑ نہ کرنا ہی اچت سمجھیا۔
سنتاں بیٹھ گئیاں۔ نائی، ملا، پیر تے رمضان دے گھروالی سبھے خوش سن کہ ایہہ دن-تیوہار وگھن توں بناں سوہنا پوریا گیا۔ “لوڑ دا کائی ملّ نہیں، چودھری،” کہہ کے نائی نے وی جان لگے رمضان دی ڈھارس بنھا دتی، بھاویں رمضان نوں آپ وی قرضہ چکن دا کوئی بہتا کھید نہیں سی۔ “آخر پنجاہ روپئے دا خرچ ہویا اے، تے ادھار تاں کلّ ویہہ وی مڑ جاسن سال کھنڈ وچ،” رمضان دی گھروالی نے تسلی کروائی۔ ایہہ گھروں کڈھے تیہہ اوہ اک ٹوم گروی رکھ کے مہنگا سنگھ دی گھروالی توں لیائی سی تے جدوں مہنگا سنگھ نے ویہہ مول تے پنجھی روپئے پہلے سال دا ویاج تے تیہہ روپئے ٹوم والے، کلّ پنجھتر روپئے اتے رمضان دا انگوٹھا لگوا لیا سی تاں مہنگا سنگھ دی گھروالی نے مہنگا سنگھ دی صلاحَ نال ہی اوہ ٹوم چدھرانی نوں واپس کر دتی سی۔ مہنگا سنگھ وہار دا خرا سی تے پنڈ دے چودھریاں دی عزت دا سانجھی سی۔ اس نے وحی اتے رمضان توں انگوٹھا لگوان لگے وی کسے تیجے پاس اس گلّ دی بھاف نہیں سی کڈھی۔ صرف کوئی پنج-ستّ دن بعد، اوہ وی بناں ناؤں-تھیہ دسے، اپنے اک دوست-متر پاسوں اس لکھت اتے گواہی پوا لئی سی۔ ہور بہہتیاں گواہیاں دی لوڑ وی کہڑی سی۔ قرضے توں مکرن دا ڈر تاں رمضان دے فرشتاں پاسوں وی نہیں سی۔
“لے، چدھرانی، گھنّ اپنی امانت،” مہنگا سنگھ دی گھروالی نے رمضان دی گھروالی پاس جا کے ٹوم موڑ کے آکھیا سی۔ “ہن چودھری، ایہناں تیہاں دے وی اکھر کروا آیا اے تے اساڈا دھرم نہیں کہندا اسیں تیری ایہہ امانت رکھ چھوڑیئے۔ انت دھرم اتے رہنا ای سہائی ہوسی، چدھرانی۔ جے تسیں اساڈے اتے اعتبار کردے او تاں ساڈا دھرم نہیں تہاڈی امانت وچ خیانت کریئے،” شاہوکارنی نے لما بھاشن جھاڑیا سی۔ چدھرانی شاہوکارنی دی اس ایمانداری دی قایل ہو گئی سی۔
“پر چودھری نال کسے موقعے گلّ کر چھوڑو، چدھرانی۔ اس اکھر کروائے تے اس توں
کوئی گلّ لکی نہیں رہنی چاہیدی۔”
“چنگی گلّ،” چدھرانی نے آکھ دتا سی تے کسے یوگ سمیں چودھری پاس ایہہ گلّ وی کھولھ دتی سی۔ چودھری نے اس نوں کی آکھنا سی؟ اس نے کوئی وادھو فضول خرچی تاں نہیں سی کیتی۔
تنّ سال پچھوں حساب سدھا ہو کے نویں اکھر کروائے گئے تاں پنجھتر روپئے مول تے پنجھتر روپئے تنّ سال دا ویاج رلا کے مہنگا سنگھ دے رمضان نوں قرض دتے پنجاہ روپئے اک سو پنجاہ بن چکے سن۔
مہنگا سنگھ دا حساب کجھ اس قسم دا سدھا سرتوڑ سی کہ سولھاں کو سالاں وچ رمضان دے انگوٹھے اتے اس دی وحی وچ پندراں سو روپئے دی رقم بنی کھڑی سی۔ ہن رمضان نوں مہنگا سنگھ دی مہنگائی تے اس دے سدھے حساب دی ہیرافیری دا تکھا تے دکھدائی انوبھوَ ہو رہا سی۔ اوہ آکھ کجھ نہیں سی سکدا۔ حساب کرن توں اس نوں ڈر آؤندا سی، متاں ایہہ چالاک شاہوکار جو ہر روز گردوارے وچ ‘لیکھے چھوڈِ الیکھے چھوہ ہم نرگن لیہُ اباری’ دی رٹ لگاندا سی، پندراں سو دا دو ہزار ہی کر وکھاوے۔ ہن رمضان نوں مہنگا سنگھ بہت برا لگدا سی۔ اس نوں مہنگا سنگھ پاسوں کسے ہنھیری کوٹھڑی وانگ ڈر آؤندا سی۔ اس نوں ایہہ پتہ سی کہ انگریز نے اجیہا قانون بنایا ہویا سی، جس دے ادھین مہنگا سنگھ پندراں سو کی، پندراں ہزار کر لوے، اوہ اس دی بھوئیں نہیں سی کھوہ سکدا پر پنڈ وچ ہر کسے نوں پتہ ہونا کہ رمضان دے منڈیاں دے اوہناں دیاں
چارے-پھپھی دھیاں نال نکاح ہونے وی اسمبھو ہو رہے سن۔ تے پھر کی پتہ کہ ایہہ روپیہ وصول کرن لئی عدالتاں مہنگا سنگھ نوں کی-کی ادھیکار دے دین؟ آخر پندراں سو روپئے اتے اس دا انگوٹھا تے اوہ اکھر کوئی کھیڈن لئی تاں نہیں سن کروائے ہوئے۔ اس پاس اوہناں نوں وصول کرن دا ڈھنگ وی کوئی ضرور ہووےگا، بھاویں عامَ لوک ایہہ آکھ رہے سن کہ دلی کول روہتک ولّ دا اک جانیجان وزیر، چھوٹو رام جٹاں دے سبھ قرضیاں اتے لیک مروان ‘تے تلیا ہویا سی۔
ہن رمضان مہنگا سنگھ نال گلّ کرے تاں کی، اس دے متھے لگن توں وی جھکدا سی، کتراندا سی اوہ۔ اس نوں پتہ نہیں سی لگدا کہ اوڑک اس بھار توں اس دی خلاصی کویں ہوویگی۔ ایہہ پندراں سو روپیہ نہیں سی، وحی اتے لکھیا ہویا، اس دی گردن اتے پندراں دھڑیاں مٹی رکھی ہوئی سی جس ہیٹھاں اس دی گردن مچکوڑی جا رہی سی۔ اس دیاں لتاں تھڑک رہیاں سن تے اس دا ساہ گھٹ رہا سی۔ اس ہنھیرے وچ اکو-اک چانن دی کرن سی، تاں اوہ مہنگا سنگھ دا انی ویہہ ورھے دا پتر کرتار سنگھ، جو امرتسر دے کالج وچ کسے وڈی جماعت وچ پڑھدا سی۔ اوہ بھاویں مہنگا سنگھ دا پتر سی پر اس دے من وچ، نویں عمر دا صدقہ غریب لئی، دیندار لئی دئیا دا دریا ہی تاں وگ رہا سی۔ اوہ کئی واری چوک ‘چ بیٹھا کرساناں دی غریبی تے مندی حالت دیاں گلاں کردا، باہرلے دیشاں وچ کسے ہور طرحاں دے راج-پربندھ دیاں کہانیاں سناندا، جتھے ویاج، وٹائی تے چکوتے دا ناؤں وی نہیں سی رہِ گیا، تے اس جاٹ وزیر چھوٹو رام دی بڑی وڈیائی کردا۔ رمضان سوچدا، جے میں کدے کرتار سنگھ پاس اپنا دکھ پھولاں تاں شاید ایہہ اپنے بولاں جیہا ہی سچا نکل پوے تے مہنگا-سستا اپنے پیو پاسوں میرا چھٹکارا کروا دیوے۔
سو، ہن جدوں وی کرتار سنگھ چھٹی کر کے پنڈ آیا ہندا تاں رمضان اس دی سنگت وچ آ کے بیٹھدا، اس دیاں گلاں نوں بڑے گہہ نال سندا تے کدے-کدائیں اس نال کوئی سوال-جواب وی کردا۔ پر اپنے بارے، اپنی پندراں سو روپئے دی قرضے دی پنڈ بارے، حالے وی اس دا کرتار سنگھ نال کوئی ذکر کرن دا حوصلہ نہ پیندا۔ چھیکڑ اک دن جدوں سنگراند جاں ہور دہاڑا مناؤن اپرنت کرتار سنگھ تے ہور کئی سکھ گردوارے وچوں باہر آئے تاں رمضان نے کرتار سنگھ نوں ٹھہرا کے ذرا اس دی عرض سنن لئی بینتی کیتی۔
“کی عرض کرنی ایں توں، رمضان، میرے اگے؟” کرتار سنگھ نے کھڑے متھے رمضان پاسوں پچھیا۔ “میں کہڑا کوئی وڈا افسر ہاں۔ میں تیرا کی سنوار سکدا ہاں؟”
“وڈا افسر وی اﷲ تعالیٰ بنا چھوڑسی کسے دہاڑے۔ اس دے گھر کسے شے دا گھاٹا اے، چھوٹے سردار” رمضان نے مراسیاں وانگر اسیس دتی۔
“اچھا بئی، جے من وچ میرے لئی اجہیاں نیک خواہشاں ہین تاں میں وی تیری گلّ کیوں نہ سنساں؟” کرتار سنگھ نے اتر وچ آکھیا۔
“ہے جو، تسیں گا رہے ساؤ لیکھے چھوڈن بابت، ہے کیہ سائی، سردار، مینوں سنائیں نہ ذرا ٹھاہر نال!”
“لیکھے چھڈن والی کے گلّ سی؟” کرتار سنگھ نے جانو اپنے ساتھیاں پاسوں پچھیا۔
“اے جو بھجن گا رہے ساؤ تساں سنیا،” رمضان نے دہرایا۔
“اچھا، جہڑا شبد پڑھیا سی گرنتھی ہوراں، ‘لیکھے چھوڈ الیکھے چھٹہِ’،” کرتار سنگھ نے ذرا بول لمکا کے آکھیا۔
“ہاں، ایہاں،” رمضان نوں جانو ہنھیرے وچ راہ لبھدا دسیا۔
“ہاں، ایہہ شبد اے جہڑا گرنتھی ہوراں گایا سی،” کرتار سنگھ نے ہالی اس شبد دا رمضان دی عرض نال کوئی سبندھ صحیح نہیں سی کیتا۔
“میں تے ایہاں تہاڈے کولوں، تیرے پیو کولوں، منگنا واں، نکے سردار، جو تسیں اﷲ تعالیٰ، اپنے واہگورو کولوں منگدے او۔ آکھ سو اپنے پیو نوں، لیکھا چھوڈے ہن تے کسے بھا مہنگا-سستا میری خلاصی کرے۔ میرے گھر اس سمیں مجھّ نویں سوئی ہوئی اے، پہلے سو۔ اوہدی ماں ہیٹھاں پندراں سیر دودھ ہائی تے سیر پکا مکھن۔ ہے مجھّ وی اجیہی دودھ گھیؤ نوں بہوں چنگی ہوسی۔ تے میرے کولوں لوے تے میری خلاصی کرے۔ میں تہاڈے سراں نوں دوائیں دیساں تے تسیں حصے دا دودھ پیویا جے رجّ رجّ کے،”
رمضان نے کرتار سنگھ نوں ذرا کاہلا پیندا جانچ دے گلّ مکائی۔
“ہچھا! کرا دیساں اوں فیصلہ ایہناں دناں اندر ای،” کرتار سنگھ نے رمضان نوں
تسلی دے کے اس پاسوں اپنا پلہ چھڈوایا پر رمضان جس دی گردن اتے
پندراں سو دی ایہہ پنڈ رکھی ہوئی سی، کرتار سنگھ دے پچھے لگا رہا۔ ہر دوجے-تیجے اوہ کرتار سنگھ دا راہ روک کے کھڑھا ہو جاندا، اس نوں اسیساں دندا تے اس اگے اپنی بینتی دہراندا۔ “میرے پتر جلال دا نکاح تدے ہو سکدا اے نور محمد دی دھیؤ آئشاں نال، سردارا! جے تیرے پیو دی وحی اتے لیک پھر جائے۔ نہیں تاں اوہ آئشاں نوں ہور کدھرے دے دیسی تے میرا پتر ہمیشہ لئی کنوارا رہِ جاسی۔ تیتھوں کی لکا اے، سردار۔ جلال تے آئشاں دا بہوں پیار اے آپس وچ،” رمضان نے جانو اپنے ویہہ سال دے پتر جلال تے اپنے چچیرے بھائی دی اٹھاراں سال دی دھی آئشاں دے عشقَ دا واسطہ پایا۔
کرتار سنگھ دیاں اکھاں اگیوں چھ فٹّ لمے جلال اتے ساڈھے پنج فٹّ لمی آئشاں دیاں تصویراں سنمے دی فلم وانگر لنگھ گئیاں۔ آئشاں جس دی خوبصورتی دی اپما اوہ کالج وچ اپنے جماعتیاں، دوستاں-متراں پاس کردا نہیں سی تھکدا، تے جلال جہڑا سونچی لئی نیڑ پریہے وچ دھمیا ہویا سی، جس دے منہ دی نہار اس نوں سکندر مہاں وجئی دی یاد کرواندی سی تے جس دا سینہ اس دے لکّ توں دگنا چوڑا سی۔ کی ایہناں دوہاں دے نکاح دا بھیت اس دے پیو دی وحی وچ لکھیا ہویا سی؟ اس نے سوچیا۔
“اچھا رمضان، گھبرا نہ۔ میں کرا دیساں تیرا کم،” اس نے رمضان نوں پھیر دلاسہ دتا۔
“تیریاں چھٹیاں ای نہ بھیڑیاں بیت جاون میرا کم کراندے-کراندے دیاں، سردار! تینوں اپنی پگّ دی سہں ای میری خلاصی کروا کے جاویں۔ اﷲ تعالیٰ تیرے پیو نوں وی آئشاں جہی نونہہ دیسی،” رمضان نے کرتار سنگھ دے من تک کنگھی مار کے آکھیا۔
پتہ نہیں کرتار سنگھ نوں کتنی وار اپنے پتا مہنگا سنگھ نال بحثنا تے جھگڑنا پیا پر اس نے کالج نوں واپس جان توں دو دن پہلاں رمضان دا فیصلہ کروا دتا۔ رمضان دی پہلن جھوٹی جس نے اپنی ماں وانگر پندراں سیر پکا دودھ دینا سی تے اس دے نال-نال چدھرانی دی اوہ ٹوم، جو اسے جلال دیاں سنتاں ویلے شاہوکارنی نے اس نوں موڑ دتی سی تے اک ہور ٹوم جو کسے سمیں چدھرانی نے اوکھی بھاری ہو کے بنوائی سی، ایہہ وی مہنگا سنگھ دے گھر آ گئیاں تے اس نے اپنی وحی دے لیکھے اتے لیک مار دتی۔
“ہن جلال دے نکاح ‘تے کوئی قرض نہ لویں، رمضان،” کرتار سنگھ نے دوجے دن رمضان نوں سمجھاؤنا چاہیا۔
“ہور کے کرساں، سردار؟” رمضان دا اتر سی۔
(‘ادھی واٹ’)
