ماں دا دل کرتار سنگھ دگل
ہندو-سکھ منڈیاں توں ودھیرے میری دوستی مسلمان ہم-جماعتیاں نال ہندی سی۔ پتہ نہیں کیوں، اوہناں نال کھیڈ کے میں خوش ہندا، اوہناں نال میریاں سانجھا بندیاں رہندیاں۔ سکول دے سارے استاداں وچوں میں مولوی ریازؤدین دا چہیتا ساں۔ ہن بھاویں اوہ ساڈی کلاس دا ٹیچر نہیں سی، تاں وی میری شردھا اس پرتی انج دی انج بنی ہوئی سی۔ ماسٹر انوپ چند، ماسٹر گیان چند تے ہور وی کئی استاد سن جہڑے مینوں پیار کردے سن، میرا خیال رکھدے سن، آدر دندے سن جہڑا کسے سکول وچ ورلے ہی ودیارتھی نوں ملدا ہے، پر مولوی ریازؤدین نال میرا رشتہ نویکلا سی۔
ہن کیونکہ میں وڈا ہو رہا ساں، مسلمان گھراں وچ میتھوں پردہ ہندا سی پر جدوں میں اجیہے گھراں وچ جاندا، انج محسوس ہندا جویں پہلوں توں کتے ودھیرے مینوں کوئی اکھیاں ویکھ رہیاں ہون۔ سرمائیدار مسلمان گھراں دیاں کڑیاں-چڑیاں جنہاں مرداں توں پردہ کردیاں سن، اوہناں نوں ویکھن لئی اکثر بے قرار رہندیاں۔ کئی ڈھنگ اوہناں نے کڈھے ہوئے سن جنہاں دا صدقہ اوہ جس پرائے مرد نوں چاہن ویکھ سکدیاں سن، بھاویں اوہناں دا اپنا پردہ بنیا رہندا۔ جدوں کدی وی مینوں موقع ملدا، میں ویکھدا ایہناں امیر گھراں دے زنانہ-خانیاں دیاں چکاں دیاں اوہناں تھانواں وچوں (جتھوں تیک اک نوجوان کڑی دیاں مکھڑ کھڑو کے اکھاں پجدیاں) چھید ہوئے ہندے۔ چکاں دیاں چھپکیاں اس تھاں توں ٹٹیاں ہندیاں، بھاویں باقی چکّ نویں نکور ہووے۔ ہور تے ہور، کئی گھراں دیاں باہر کھلھدیاں گیلریاں وچ لکڑی دیاں پھٹیاں دیاں چکاں بنا کے لائیاں ہندیاں۔ کڑیاں لکڑی دیاں پھٹیاں تکّ نوں توڑ لیندیاں۔ گیلری وچ کھلوتیاں جدوں وی وہل ہندی، باہر جھاکدیاں رہندیاں۔ اوہناں دا اپنا پردہ بنیا رہندا، باہر دا نظارہ اوہ پورا-پورا کر لیندیاں۔
ایہی نہیں، اپنے بھراواں-بھتیجیاں، دادے-پوتریاں، اوہناں دے دوستاں دی اک-اک گلّ اوہ سندیاں رہندیاں۔ اوہناں دی اک-اک حرکت دا اوہناں نوں پتہ ہندا۔ کئی وار مینوں عجیب-عجیب لگدا جدوں اوہ پردے پچھے کھلو کے چٹاکھ-چٹاکھ گلاں کرن لگّ پیندیاں۔ کتنا-کتنا چر ہسّ-ہسّ کے گلاں کردیاں رہندیاں۔ اگلا ہیٹھوں اوہناں دے مہندی رنگے پیر وی ویکھ سکدا، پردے پچھوں کتاباں کاپیاں جاں ہور کوئی چیز وسط دے لے رہیاں اوہناں دے ہتھ وی ویکھ سکدا۔ ودھے ہوئے نہوں، لویاں-لویاں خوشبو-خوشبو انگلیاں۔
اس طرحاں پردے وچ رہندیاں، اپنے کئی مسلمان دوستاں دیاں بھیناں نوں میں اس توں کتے ودھیرے جاندا ساں جتنا میں اپنے ہندو-سکھ دوستاں دیاں بھیناں نوں جاندا ساں جہڑیاں میتھوں پردہ نہیں کردیاں سن۔ اس طرحاں دیاں مسلمان کڑیاں نال کتے ودھیرے میری گپ-شپ رہندی، بنسبت اوہناں غیر-مسلمان کڑیاں دے جہڑیاں پردے وچ نہیں رہندیاں سن۔
اکثر ایہہ سوچ کے میں حیران ہندا رہندا۔ کدی-کدی اس طرحاں دیاں پردہ نشین مسلمان کڑیاں دیاں حرکتاں دی یاد کر کے مینوں جویں کت-کتاڑیاں ہون لگّ پیندیاں۔ پردے پچھے کھلوتیاں کڑیاں گلّ نوں لمکائی جاندیاں۔ فلماں دا ذکر، ناولاں دا ذکر جہڑے اوہ پڑھ رہیاں ہندیاں۔ آنڈھناں-گوانڈھناں دا ذکر۔ اپنے سکول دیاں استانیاں دیاں حرکتاں۔ پھر گلی دے منڈیاں دیاں شرارتاں، وگیرا-وگیرا۔ جویں اوہناں دی تار-برقی ہووے، اک کڑی دی گلّ محلے دیاں باقی کڑیاں نوں اکھ پلکارے وچ اپڑ جاندی۔
اس دن تاں میں حقہ-بکا رہِ گیا۔
گلّ انج ہوئی ساون دا مہینہ سی۔ رم-جھم، باہر کنیاں وس رہیاں سن۔ میرا اک مسلمان دوست جہڑا اکثر اپنی موٹر وچ سکول (ملٹری چھاؤنی پبلک سکول راولیپنڈی) جاندا سی، مینوں کہن لگا، "سائیکل 'تے توں بھجّ جاوینگا، میرے نال موٹر 'تے چل۔ جدوں بارش رکی، توں گھر چلا جاویں۔" مینوں اوہدی گل سکھا گئی تے میں کتاباں پھڑی اوہدی موٹر وچ جا بیٹھا۔ پہلے وی کئی وار میں اوہناں دے بنگلے جا چکا ساں۔ کتنا-کتنا چر اسیں بیٹھے گراموپھون دے ریکارڈ سندے رہندے، ہارمونیئم وجاندے رہندے، گانے گاندے رہندے، ہسدے رہندے، کھیڈدے رہندے۔
میرے اس مسلمان دوست دا کمرہ اوہناں دیاں پوڑیاں چڑھو، تاں سجے پاسے کئی کمریاں دی قطار وچ پہلا سی۔ کھبے ہتھ گول کمرہ سی۔ اکثر اسیں گول کمرے وچ اٹھیا-بیٹھیا کردے ساں، پر اس دن میرا دوست مینوں سجے ہتھ دے اپنے نویکلے کمرے وچ لے گیا۔ انج جاپدا ہے، گول کمرے وچ کوئی ہور مہمان سن۔
اسیں اجے کمرے وچ وڑے ہی ساں کہ پردے پچھوں اوہدی امی نے آواز دے کے میرے دوست نوں بلا لیا۔ میں کلمکلا اوہدے کمرے دی شان نوں اکھیاں پھاڑ-پھاڑ کے ویکھن لگّ پیا۔ قالین کی، پردے کی، کندھ 'تے لگیاں تصویراں کی، فرنیچر کی! تے اوہ سکول وچ پڑھن والے اک منڈے دا کمرہ سی بسّ! منڈا بے شک دسویں وچ پڑھدا سی، پر اس طرحاں دی ابل-اتھل، اس طرحاں دی عمارت ویکھ کے میریاں اکھیاں ٹڈیاں دیاں ٹڈیاں رہِ جاندیاں۔
مینوں انج کمرے وچ اکلے بہت دیر نہیں ہوئی سی کہ میرے دوست دا نوکر تشتری وچ دودھ تے ہور ڈھیر سارا نکّ-سکّ کھان لئی لے آیا۔ پیسٹری، کیک، سکا میوہ آدی۔ "بابا باہر گئے نے، چھوٹی بیبی نوں سکولوں لین۔ بارش ہو رہی ہے تے ڈرائیور اجے اپڑیا نہیں، کتے باہر گیا ہویا اے صاحب نوں لے کے۔" نوکر مینوں دسّ رہا سی۔ اتنے وچ میرے دوست دی امی آپ پردہ ہٹا کے کمرے وچ آ گئی۔
"اپنے بیٹے توں کی پردہ اے۔ بیٹے دے دوست بیٹے ہی تے ہندے نے۔" اوہ آپ ہی آپ مسکاناں کھلیردی ہوئی آئی، تے مینوں باہواں وچ لے کے لاڈ کرن لگّ پئی۔ اپنے اتیئنت نازک، شفقت نال ڈلھ-ڈلھ پیندے ہوٹھاں نال اس میرے متھے نوں چمیا، تے پھر اپنے کول بٹھا کے مینوں کھوان لگّ پئی۔ "منیر ہنے آندا ہے۔ میں ہی اس نوں جھٹ گھڑی لئی باہر بھیجیا ہے۔"
میرے دوست نوں مڑن وچ چوکھا جھٹّ لگّ گیا۔ اوہدی امی جویں محبت دی پٹاری ہووے، اک عجیب پیار دی خوشبو اس دے انگ-انگ وچ امل رہی سی۔ "بیٹا اسیں بوہرا لوک موٹا ماس نہیں کھاندے۔ نہ اسیں سگرٹ پیندے ہاں۔" اوہدا مطلب سی، میں بے کھٹکے اوہناں دے گھر کھا سکدا ساں، پی سکدا ساں۔
گورا رنگ، لچ-لچ کردے مکھن دے پیڑے انگ، شاہ کالیاں اکھیاں، صاد-مرادی گتّ؛ اوہدے چہرے 'تے جویں نور وس رہا ہووے۔ شرافت دا پتلا، اتنیاں مٹھیآں گلاں کردی، میرے بھین-بھراواں دا پچھ رہی سی، اپنے بچیاں دے گن گنوا رہی سی۔ تے پھر اک دم ہسن لگّ پئی۔ "تہاڈے وی سکھ نال اٹھ بھین-بھرا، ساڈے وی اٹھ بچے نے، پنج پتر تے تنّ دھیاں۔ اﷲ دا بڑا رحم اے۔ پروردگار دا بڑا فضل اے۔"
اوہ کدی مینوں کجھ کھان لئی کہندی، کدی کجھ۔ کدی کوئی چیز میرے اگے کردی، کدی کوئی چیز۔ جدوں میں چاہ پی چکا، مینوں نیوزے چھل-چھل کے کھوان لگّ پئی۔ "امی جان، میں آپ چھلّ لوانگا، تسیں کاہنوں تکلیف کردے ہو؟ اپنے چھلے نیوزے تسیں آپ کھاؤ۔" میں ضد کر رہا ساں۔
"نہ پترا! بچیاں دا کھادھا ماواں نوں لگدا اے۔" تے اوہ چھلے ہوئے نیوزیاں دی لپ بھری، اگے ودھ کے میرے منہ وچ پاؤن لگّ پئی۔ اٹھ بچیاں دی ماں کسے پرائے بچے نال اتنا لاڈ کر رہی سی، مینوں اپنیاں اکھیاں 'تے اعتبار نہ آؤندا۔ کجھ چر بعد میں اپنے ہتھیں چھلے نیوزے اوہنوں پیش کیتے، "امی جان، تسیں ایہہ نیوزے کھاؤ۔" میں آدر نال کیہا۔ "نہ بچیا، میرا تے روزہ اے۔" تے مینوں یاد آیا، اوہ تے رمضان دا مہینہ سی۔
اتنے وچ منیر، میرا دوست آ گیا۔ بڑا پریشان لگّ رہا سی۔
"کی ہویا؟" اوہدی ماں نے اس توں پچھیا۔
"بڑا ظلم ہویا۔" اوہ دسن لگا، "شہر (راولپنڈی) وچ فرقو فساد ہو گئے سن۔ مسلماناں تے سکھاں وچ۔ اگاں لائیاں جا رہیاں سن تے وڈھّ-ٹکّ ہو رہی سی۔" منیر نے اپنے اکھیں چھرے چلدے ویکھے سن۔ اپنی بھین نوں شہر دے اسلامیہ سکول توں لیا رہا، اوہ بڑی مشکل نال گھر اپڑیا سی۔ ڈنگی کھوہی دے ساہمنے تنّ سکھاں دیاں لاشاں اس ویکھیاں سن۔ راجا بازار وچ اگاں لائیاں جا رہیاں سن۔ ہندواں-سکھاں دیاں دوکاناں لٹیاں جا رہیاں سن۔
کہندے نے سکھاں دے گرپرب دا جلوس جدوں جامہ مسجد دے ساہمنیوں گزر رہا سی، تاں مسیت دے اندروں پتھراں تے اٹاں دی واچھڑ ہون لگّ پئی۔ مسلماناں دی ایہہ حرکت ویکھ کے سکھ تلواراں لشکاندے مسلماناں 'تے جھپٹ پئے۔ تے پھر ایہہ اگّ سارے شہر وچ پھیل گئی۔ مسلمان کہندے سن، مسیت دے ساہمنے واجا نہیں وجع سکدا۔ سکھ کہندے، کیرتن کرنا اوہناں دا دھارمک حق ہے، اوہ تے گربانی گاؤنگے۔ اوہناں نوں کوئی نہیں روک سکدا۔
جدوں منیر گھبرایا ہویا کتلو-گارت دا ذکر کر رہا سی جہڑا اس اپنے اکھیں جھٹ کو پہلے ویکھیا سی، اوہدی امی اپنی کرسی توں اٹھی تے میرے سوفے ولّ آ کے اس اپنے بیٹے دے سکھ دوست نوں اپنے کلیجے نال لا لیا؛ تے مڑ-مڑ کے اکھاں نال منیر نوں اشارے کر رہی سی کہ اوہ اس قصے نوں کسے طرحاں ختم کرے۔
اس شام منیر دی امی آپ موٹر وچ بیٹھی، تے مینوں ساڈے پنڈ (دھمیال، راولیپنڈی) پہنچا کے گئی۔ منیر نے کیہا کہ اوہ مینوں پہنچا آویگا، پر اوہ نہیں منی۔
(سوے-جیونی 'قصو پہہ کھولؤ گنٹھڑی' وچوں)
