معاملہ سنتوکھ سنگھ دھیر
سویر سار جیمل سنگھ دے دراں 'چ آ کے ہاک ماری، ''گھرے ایں دلیپ سیاں؟ ''
جیمل سنگھ دے بول پچھان کے دلیپے دا ساہ سکّ گیا، ''آہو گھرے . . .آں. . .'' اوہنے مسیں آکھیا۔
دلیپا چلھے اگے بیٹھا اگّ سیکدا سی۔ اوہدی وہوٹی، کرتارو، روٹیاں پکا رہی سی۔ دلیپا اٹھ کے بوہے ولّ گیا۔ توے اتے پاؤن والی مکی دی روٹی کرتارو دے ہتھ اتے رک گئی۔
جیمل سنگھ نے متھے وچ کوریپن دیاں تیوڑیاں پا کے کیہا، ''روپیئے تاں اپڑدے کرے ای نہ چرھی آلے؟ ''
''دؤنگا تائے. . .''
''ائیں دئینگا کد؟ میری تاں غرض کھڑی اے۔ ڈھال سر تے آگی لوہڑی گئی نوں وی ڈوڈھ مہینہ ہو گیا۔''جیمل سنگھ اچی اچی بولن لگا۔ دلیپے نے منت نال آکھیا ''کوئی نہیں تایا پنج چار دن ہور سمائی کر، میرا ہتھ جادے ای تنگ اے، کوئی حیلہ کرکے تیرے گھر اپڑدے کرونگا روپیئے-توں بھکھ نہ-مینوں تاں آپ سوچ اے۔''
جیمل سنگھ دے متھے وچ اجے وی تیوڑیاں سن۔ برانڈی دیاں جیباں وچ ہتھ پائی اوہ دھرتی ولّ جھاکدا کہن لگا، ''ڈھال دیہہ بئی، ایہہ نہیں گلّ پگنی کوئی مشکری اے؟ میں تاں آپ معاملہ تارن توں بیٹھاں، لمبڑدار نت ٹوکدے۔''
دلیپا چپّ چاپ کھڑھا رہا، تے جیمل سنگھ اوہدے ولّ جھاکے بناں تر گیا۔
ہینا جیہا ہو کے دلیپا اندر آیا۔ چلھے اگوں اوہدی نکی جہی دھی جیتو نے ہٹھّ کیتا ''میں تاں چوپڑ کے روٹی کھانی اے. . .'' دلیپے نے کڑی ولّ اکھاں کڈھ کے دیکھیا۔ کڑی ڈر نال شہِ گئی۔
دلیپے کول دو گٔوآں سن۔ اک پچھلے ورھے اوہناں سو روپئے نوں ملّ لئی سی۔ ''گھر دے لویرے بنھاں نیانے نھی پلدے-ملّ دا دودھ تاں پھٹے منہ دا کم اے. . .۔'' کرتارو سدا کہندی سی۔ دلیپے نے ایدھروں اؤدھروں پھڑ پھڑا کے اک دودھ دندی گاں اپنے کلے بنھ لئی سی۔ پر ایہہ گاں بڑی کوڑ نکلی۔ دو مہینے دودھ دے کے نٹھّ گئی۔ دوجی، وہڑی، ککھاں دی تھڑ کرکے اوہدے سہریاں نے کرتارو نوں پنّ وجوں دتی سی۔ وہڑی دو مہینے دی نویں سی۔ دلیپے نے سوچیا، جانو چھ مہینے کھر وڈھا لانگے، اوڑک وہڑی تاں بھلون اے، پنج ست سوئے تاں سہجے پیا دو۔
پر دلیپے نوں دوہاں گٔوآں دی کھیچل جھلنی اوکھی ہو گئی۔ لویرا تاں جٹّ دے ای گھر پل سکدے، ملّ دے ککھاں نال پشو دا ڈھڈّ نھی بھر ہندا۔ ایہہ اوہنوں سچ جاپن لگا۔ سارا دن کپڑے سیوں کے جنی کو مجوری اوہنوں بندی سی، اوہدے نال تاں اس مہنگائی دے اکرے سمیں وچ ٹبر دا ہی تورا نہیں تردا۔ اینا وی چنگا، اوہنے کسے استاد دے بھانڈے مانج کے درزی دا کم سکھ لیا سی، نہیں تاں ساری عمر پانی بھردیاں بیتنی سی۔
کرتارو وی کھرپی لے کے شاملات دے تپڑاں ولّ جاندی۔ پر دو گٔوآں دا رجّ اوہدے کولوں کتھے کھوت ہندا سی۔ کسے کھال دی وٹّ اتے جھیؤر جھوکیاں نوں کوئی انجے نہیں کھرپا لاؤن دندا۔ جٹّ کول بھاویں ڈوڈھ کیارا بھوں ہووے، اوہنوں کوئی نہیں بولدا، کمین نوں تاں کھیت کھولوں لنگھدا دیکھ، جنا کھنا للکارا مار دندے۔
بھکھ نال لویریاں دے لکے لگّ گئے۔ کئی وار دلیپے دے چت وچ آؤندا، گٔوآں نوں ویچ دیاں بے زباناں دا ترسا نہیں دیکھیا جاندا- اوہناں کہڑا بول کے فریاد کرنی اے-پر، ادوں ہی اوہدے من میں جیہی فٹّ پیندی،کویں وی ہووے، اک وار دوہاں گائیاں نوں کٹھیاں چو کے ضرور دیکھنے-لوکاں دے چار چار لویرے نے، تنگی ترشی وی سریراں دے نال ای ہندی اے-سدا اکو جہے دن تاں نھی رہندے اپنے گھر دی تاں چھاہ وی مان نہیں۔ کوئی دہیں کھاوے،کوئی دودھ پیوے مدھانی تاں نھی کیلے اتے ٹنگی رہو تے اینتکی اوہنے چکوتے اتے بھوں لے کے چرھی بجاؤن دی پکی سوچ لئی۔ جے موقعے سر مینہہ پے جاوے تاں سینکڑے دے حساب پولیاں ملّ لین نالوں آپ چرھی بجاؤنی کتے چنگی رہندی اے۔ ملّ دیاں پولیاں 'چ اوہ برکت کتھے۔
جیمل سنگھ نال بھوں دا سودا ہو گیا۔ ویہہ روپئے وگھے نوں پنج وگھے دھرتی لے لئی۔ پنج وگھے توں گھٹّ دو گٔوآں دا سرنا وی نہیں سی۔ لوہڑی اتے معاملے دا سو روپیہ تارن دا اقرار ہویا۔
ہاڑ دے پچھلے پکھ مینہہ ورھ گیا۔ دلیپے نے بھاڑے اتے حل دی دوہر کروا کے جوار دا چھٹا دعا دتا۔
پنج ست چنگیاں جھڑیاں ساؤن بھادوں وچ لگ گئیاں۔ ماروآں توں چنگی آس ہو گئی۔ دلیپے دی چرھی بھر کے نسری سی۔ بھادوں دے پچھلے پکھ توں ہی کھڑی چرھی چارنی شروع کر دتی۔ گٔوآں اتے پانی پھر آیا۔ چڑھدے کتک اوہناں چرھی کھوتنی شروع کر دتی۔ پنج ست دن بڑی محنت کیتی۔ سارا ٹبر کھیت وچ جاندا۔ دلیپا،کرتارو، دلیپے دی چھوٹی بھین تے اک بھرا چرھی نوں کھوت کھوت پولیاں بنھدے۔ جیتو پولیاں دی کلی وچ کھیڈدی رہندی۔ بڈھی ماں وڈھّ وچ ٹبر دی روٹی لے کے جاندی۔ ساری چرھی کھوت کے گھر لے آندی۔ چار سو پولی ہوئی۔ کوٹھے اتے چرھی دا تکڑا چھور گندیا گیا۔ چھور نوں دیکھ کے دلیپا پھل جاندا، ''ککھاں دے دکھوں نھی ہن میں گائیاں نوں جان دندا۔''
کتک لنگھیا، مگھر بیتیا، چھیکڑ پوہ مکن تے آ گیا۔ چرھی وی ادھ نوں چلی گئی۔ چھور کھلھن لگا۔ جتھے چھ چھ پولیاں نت کتریاں جان، اتے مہینے پچھوں کنا کھپا پینا ہویا؟ پہلی گاں دا وچھا وی ہن تکڑا سی، پولی جوار تاں راتو رات اوہی چر جاندا۔
خیر، ککھاں دا خرچ تاں جو سی، اوہی سی، معاملے دا کوئی حیلہ بندا نہیں سی دسدا۔ لوہڑی نیڑے آ گئی،ماگھی دے سنگراند نوں اگلے نے منگن دے سر ہو جانا سی۔
دلیپے نے تاں سوچیا سی، چھ مہینے پئے نے معاملہ دین وچ مہینے دے پندراں روپئے نہیں بیٹھدے۔ جے ہور ذرا مچّ مار کے کم کراں تاں معاملہ تاں نھی اٹک سکدا۔ اوہدے گھر کی گھاٹا اے-کد رزق دی چھلّ دے دئے۔ پر جو دلیپے نے سوچیا، اوہ بنیا نہ۔
کتک جاندے نوں کرتارو دے کڑی جم پئی۔ ویہہ، تیہہ روپئے دا خرچ آ پیا۔ جے دو سیر تھندا زچا دے ڈھڈّ وچ نہ پئے تاں اوہ منجے توں کویں اٹھ سکدی اے؟ چھلا سانبھ ہویا تاں مگھر وچ دلیپے نوں تاپ آؤن لگّ پیا۔
پندراں ویہہ دن تاپ نے کھہڑا نہ چھڈیا۔ مجور آدمی نوں تاں بیمار ہون وی اوکھا اے-جے اوہ کم کردے تاں روٹی پکدی اے، نہیں تاں ٹبر دے بھانڈے مودھے نے۔
فصل وچ جنی کنک دلیپے نے لئی سی اوہ کتک تک مسیں چلی۔ ورھے جوگے دانے لے رکھن دی اوہدی پروکھوں نہیں سی۔ کنک ہن پہلے بھا نالوں دونی ہو گئی سی، تے سگوں بائی بائی، تیئی تیئی روپئے من دے بھا نوں وی کوئی ہاں نہیں سی کردا۔ نالوں نال اوہنوں دانے لیندے پیندے سن، تے جنا اوہ کم کردا سی، اوہدے نال دانے تے ہور قبیلداری دا دھندا ہی مساں چلدا سی۔
اخیر لوہڑی آ گئی۔ معاملے دا کجھ نہ بنیا۔ چھوٹی وہڑی دس ویہہ دناں وچ سون والی سی۔ وڈی کوڑ دے نویں دودھ ہون بارے وی کوئی پکّ نہ سی۔ دلیپے نے سوچیا، چلو ساری نہ کھادھی، ادھی صحیح، آئی چلائی تاں ہو جو، وڈی گاں نوں ہی ویچ دیاں۔ کتے اندر باہر ملدیاں اک وار جیمل سنگھ نے ملویں جیبھ نال دلیپے نوں معاملے لئی ٹوک وی دتا۔ دلیپے نوں گاں ویچن دی کاہل پے گئی۔ پھنڈر لویرے دا گاہک وی سوکھا نہیں اٹھدا۔ پر دلیپا تاں جو ملے، سوئی وٹن نوں تیار سی۔
اوڑک دسّ پچھ نال پنڈ وچوں ہی اک گاہک اٹھ کھڑوتا۔ پنڈ وچ اس گاں دی پڑت چنگی نہیں سی۔ ماڑے دے پشو نوں وی ہر کوئی وگوندا اے۔ سکے کہن گیں تاں پڑے ہتھ نہیں لون دندی. . .۔'' دلیپے نے جو وٹیا، سو کھٹیا جان کے پنجاہ روپئے نوں گاں چھڈّ دتی۔
پنجاہ روپئے لیدیاں جیمل سنگھ نے تکرار جیہی وی کیتی سی ''بئی میری تاں رقم کھردی اے ایکن-مینوں تاں سو کٹھا ای دینا سی۔'' باقی پنجاہ روپئے مہینے دے اندر اندر دین لئی دلیپے نے جیمل سنگھ نوں اقرار کر دتا۔
ویہہ کو دناں مگروں وہڑی سو پئی۔ دودھ ورگا وچھا ویہڑے وچ ٹپوسیاں مارن لگا۔ جیتو وچھے نوں دیکھ سارا دن پرچدی، اوہنے لاڈ نال وچھے دے گل وچ نیلے منکے تے اک گھنگرو پایا۔ سارا دن ویہڑے وچ گھنگرو وجدا رہندا۔
دلیپے نوں معاملے دا فکر توڑ توڑ کھا رہا سی۔ اوہ بیٹھا سوچدا سی، 'پنجاہ روپئے کویں کٹھے ہونگے. . .۔''کرتارو نے پل وچ اوہدے فکر نوں جھوٹھ کرن لئی ایویں کیویں دا حب کے آکھیا، ''ربّ نے دھولی دھار دکھائی اے سکھ نال، توں فکر نہ کر۔''
''فکر کویں نہ کراں. . .'' دلیپے نے من وچ آکھیا۔ پر اوہنے کرتارو نوں کیہا، ''نہیں، میں فکر تاننھی کردا. . .۔''
مہینہ پورا، اوڑک سوا بیت گیا۔ دلیپے نوں ہر ویلے ایہو دھڑکو لگیا رہندے کہ جیمل سنگھ ہن ملیا، گھڑی ملیا۔ اندر، باہر، گلی، پرھے اوہ لک لک لنگھدا۔ اوہنوں ڈر سی کہ ہن تکّ لارے لپے لگدے رہے پر ہن کی جواب دیاںگا؟ جٹّ دا کہاڑے پاٹیا منہ ہندے، نہ جانیئیں کد ہیٹھی کر دیوے۔ جد اودھر اودھر،وٹ بنے کتے دلیپا جیمل سنگھ نوں نہ ٹکریا تاں ہار کے اوہ دلیپے دے دراں وچ ہی آ دھمکیا سی۔
پنج چار دن ہور وی لنگھ گئے۔ جیمل سنگھ نے ہور سمائی کر دیکھی۔ پر ہن ہور اوہدی بے-واہ سی۔ سارے پنڈ دی ڈھال پے چکی سی۔ کل اک دو سامیاں اڑیاں رہندیاں سن۔
اک دن، آتھنے، پھلاہیاں والے کھوہ دے راہ وچ دلیپے نوں جیمل سنگھ ٹکر گیا۔ گل وچ بھوری برانڈی، ہتھ برانڈی دیاں جیباں وچ، گل دوآلے اک کھدر دا پرنا تے نکّ تیک پرنے نال منہ کجیا ہویا۔ لحاظ نوں کھوہ وچ سٹّ، جیمل سنگھ نے راہ گھیر کے آکھیا، ''اوئے جھیؤرا، ہیوں تاں نہیں آؤندا؟ ایہہ بھلیماننسی اے؟ تیری زبان اے کی اے؟ پھیر کپتّ کرا کے ہی ای رہیں گا چار آدمیاں 'چ؟ ''
دلیپے دے پیر اکھڑ گئے۔ کی کہے، کی نہ کہے۔ ہن تاں نہ کوئی ٹال ہو سکدی سی، نہ منت، نہ محلت۔ جیمل سنگھ دیاں اکھاں توں دلیپے نوں ڈر آؤن لگا۔ نیویں پا کے اسے تھاں کھڑھدا اوہ بولیا، ''کی دساں. . .۔''
''اوئے مینوں جامنی ایں ایس گلّ دی؟ کہندی کی دساں، 'جمیں نیت اے نہیں دین دی-چرھی چار کے تاں چوناں راضی کر لیا- دسّ پھیر روپیئے دینے نے کو نہیں۔ ''
''دینے کھرے نے تائے. . .''
''رکھ پھیر ایتھے-میں تاں ہن لینے نے۔'' جیمل سنگھ نے دھرتی اتے جتی دی نوک چھہا کے کیہا۔
جان کڑکی وچ پھس گئی۔ جٹّ نوں کویں آکھے کہ میرے ٹبر نوں تاں روٹی دا وی سنسا اے؟ اوہ کد منن لگا اے؟ دو کو پل چپ رہِ کے دلیپے نے ترلے نال آکھیا، ''بئی تایا، جتھے تیں اینا صبر کیتٔے، اتے دو دن ہور لنگھا-کوئی حیلہ کرکے جاں تاں میں تینوں روپیئے دے دؤنگا نہیں توں بشکّ وہڑی. . .۔'' دلیپے دی واج تھڑک گئی۔
سجر-سوئی وہڑی دا خیال جیمل سنگھ دی ہکّ وچ مہکن لگا۔ ''چنگا، ائیں صحیح، پر دو دناں توں ودھ نہیں میری پہنچ اٹکن دی۔'' تے اوہ راہ چھڈّ کے اک پاسے تر پیا۔
دو دناں وچ وی دلیپے توں روپیئے تیار نہ ہو سکے۔ چوتھے دن سویرے ہی، وہڑی لین لئی جیمل سنگھ دلیپے دے گھر آ گیا۔
ویہڑے وچ مٹھی مٹھی دھپّ سی۔ ٹاٹکے کھڑی وہڑی کھرلی اتے چر رہی سی، کول ہی اک چھوٹی کلی نال بنھیا ہویا وچھا ماں دے تھناں ولّ تنگھڑ رہا سی۔ دلیپا اندروں اٹھ کے ویہڑے وچ آ گیا۔ ساگ وچ آلن پاؤنا چھڈّ کے، کانا گھنڈ کڈھیں، کرتارو وی گاں کول آ کھڑی۔
جیمل سنگھ نے گاں دی پٹھّ اتے ہتھ پھیریا، ''بس میریئے بگیئے. . .۔'' گاں نے اوپرے چھوہ پچھان کے ہرکیا۔ جیمل سنگھ نے وچھے دے منہ نوں پچکاریا۔ وچھے نے کمب کے ٹپوسی ماری، گھنگرو چھنکیا۔ جیتو چھتنے ہیٹھ گڈیاں پٹولے کھیڈدی سی۔ کھرلی کول بول بلارا تے گھنگرو دی وجا سن کے اوہنوں کھیڈ بھلّ گئی۔ اوہ وی ویہڑے وچ آ کے تکن لگّ پئی۔
اسی روپئے گاں دا ملّ پیا۔ ''وہڑکی تاں ہے نری، پہلے سوئے دودھ وی کی ہندے؟ کھر وڈھائی اے پلے. . .۔''لہنیدار نے ڈھچر کیتی، ''ڈوڈھ من دانے لے آئی گھروں-پچیاں دے بھا کنک اے۔''
دلیپا تھم وانگ چپ کھڑھا رہا۔
''باکھرو جی. . .'' جیمل سنگھ جھک کے کلے نالوں رسا کھولن لگا۔
کرتارو دے من وچ ہوک اٹھی-اگے وی نت اسے ویلے میری وہڑی دا رسا کھلھدا سی، پر اوہ آتھنے چونیو چر کے ہیج وچ رمبھدی تے پونچھ ہلاؤندی اسے کلے تے آ بجھدی سی-اج دی سینت کیہی چندری. . .
تے اوہنے جھونے دے لڑ نال اکھاں پونجھ لئیاں۔
رسا پھڑ تے جیمل سنگھ ترن لگا، ''چل نی میریئے بگیئے، سکھ نال بدھوار اے. ..۔'' پر وہڑی کھر اڑا کے کھڑ گئی۔ ''ہی. . .ہی. . .ہی. . .سہری اوپرا کردی اے اوپرا'' جیمل سنگھ نے دلیپے ولّ جھاک کے کیہا۔
''او جیمل سیاں، ایں نھی ترنا وہڑی نے. . .'' گلی 'چوں لنگھے جاندے وریامے جٹّ نے دراں اگے کھڑو کے صلاحَ دتی، ''وچھرو نوں گودی چکّ کے موہرے ہو لے، آپے آؤگی مگر مگر سالی۔''
جیمل سنگھ نے وچھے نوں کلاوے وچ چکّ لیا۔
''میری می. . .می. . .۔'' کرتارو دا پلہ کھچّ کے جیتو نے مسوسے منہ نال کیہا۔
''کیوں کڑے بیبو، کی کہنی ایں؟ گھنگرو لینے آپدا؟'' جیمل سنگھ نے وچھے دے گلوں گھنگرو والی گانی کھولھ کے کڑی ول سٹّ دتی، ''لے پھڑ۔''
جیتو گھنگرو ولّ بٹ بٹ دیکھن لگّ پئی، تے گاں جیمل سنگھ دے پچھے پچھے گلی دا موڑ مڑ گئی۔
سارے پنڈ دا معاملہ تر گیا۔ تیجے دن، اوہی گاں جیمل سنگھ دے گھروں کھلھ کے نندو ملّ شاہوکار دے کلے اتے جا بجھی۔
