منٹو (شبد چتر) کرشن چندر
لماں، ترچھا، چپٹا-چپٹا، گورا-چٹا، ہتھاں دیاں ناڑاں ابھریاں ہوئیاں، گردن دی گھنڈی باہر ولّ نوں، سکیاں لتاں تے وڈے-وڈے پیر…پر بیڈول نہیں لگدا۔ صاف-ستھرا رہن وچ عورتاں جہی تتپرتا، چہرے اتے جھنجلاہٹ، آواز وچ کڑتن، لکھن لئی بے چین، زبان دا کوڑا، چال وچ تیزی…سعادت حسن منٹو نوں پہلی واری ویکھ کے ایہناں گلاں دا احساس ہندا ہے تے دوجے پل ہی اس احساس اتے اک ہور چیز بھارو ہو جاندی ہے…اوہ ہے اسدا چوڑا-متھا۔ منٹو دے متھے دا چوکھٹا اسدے دماغ جنا وشال تے وچتر ہے۔ عامَ طور 'تے پرربھاوشالی ویاکتیاں دے متھے، اوہناں تصویراں نال میل کھاندے ہندے نے جہڑیاں پچھمی کلاکار شیطان دی شکل اگھاڑن لئی بناؤندے نے…یعنی چوڑا-متھا، وال، گھنگرالے تے پڑپڑیاں توں پچھانہ ولّ جا کے اچانک الوپ ہندے ہوئے۔ پر منٹو دا متھا شیطان دے متھے ورگا نہیں…بلکے، آئتاکار ہے، کسے سنیمے دی سکرین وانگر ہیٹھوں چوڑا تے اپروں ہور چوڑا ہندا ہویا۔ وال سدھے، لمیں تے سنگھنے نے۔ اکھاں وچ اک وحشی چمک ہے، اک نربھی-کسیل جہی…جاپدا ہے اوہ موت دا بوہا کھڑکاء کے واپس آیا ہے۔ بھاویں کدے میں منٹو نان اس وشے اتے گلّ نہیں کیتی پر سنیا ضرور ہے کہ اوہ تپدق جاں اجیہی ہی کسے ہور بیماری دا شکار ہو گیا سی…۔ خیر ! اسدیاں موٹیاں-موٹیاں اکھاں وچلا درد تے کسیل اس گلّ دے گواہ نے کہ منٹو زندگی دے حداں-بنیاں توں خاصہ اگانھ لنگھ کے واپس آیا ہے۔ ہو سکدا ہے اوہ کوئی بھیانک بیماری نہ ہووے، کوئی خطرناک عشقَ-کہانی ہووے۔ عشقَ اپنے آپ وچ اک بھیانک روگ ہندا ہے…خیر کجھ وی ہووے، منٹو نوں اوہ تجربا مہنگا نہیں پیا۔ اس نے اس نوں کندن بنا دتا۔
منٹو جواہر لال تے اقبال وانگ اک کشمیری پنڈت ہے۔ پر اسدا خاندان اک لمے عرصے توں امرتسر وچ رہِ رہا ہے۔ اسدے دوویں وڈے بھرا ہندوستان 'چوں پرواس کر گئے نے۔ وڈا کینیاں وچ بیرسٹر ہے، شرعی داڑھی (اسلامی پرمپرا انوسار کتری ہوئی داڑھی-انُ.) والا، بے حدّ نیمی-دھرمی تے نمازی مسلمان۔ پر منٹو…منٹو اوہ سبھ کجھ ہے جو اسدے دوویں وڈے بھرا نہیں۔ اسدے دل وچ اپنے بزرگاں پرتی ستکار ہے، وکھاوے والا پیار نہیں۔ شروع توں ہی اوہناں دے سبھا، وطیرے تے درشٹیکون وچ اینا فرق سی کہ منٹو نے بچپن وچ ہی اپنا گھر تیاگ دتا تے اپنے لئی زندگی دے نویں رستے لبھنے شروع کر دتے…علیگڑھ، لاہور، امرتسر، بمبئی، دلی…ایہناں شہراں نے منٹو دی زندگی دے وکھ-وکھ روپ دیکھے نے، روسی ساہت دا پجاری منٹو، چینی ساہت دا پریمی منٹو، زندگی دی کسیل تے نراشا دا شکار منٹو، گم نام منٹو، بدنام منٹو…رنڈیکھانیاں، شرابکھانیاں تے کاہواکھانیاں وچ بھٹکدا ہویا منٹو…تے پھیر گرہستی منٹو، پیارمحبت ونڈ رہا منٹو، دوستاں دا مددگار منٹو، کسیلاں-کڑتنا نوں مٹھاس وچ بدل دین والا منٹو، اردو ساہت دا سپرسدھّ ساہتکار منٹو۔ زندگی نے منٹو نوں ہر رنگ وچ دیکھیا تے منٹو نے اسدے ہریک روپ نوں ہنڈھایا ہے۔
منٹو اردو ساہت دا اکلوتا شنکر ہے، جسنے زندگی دے زہر نوں اپنے ہتھیں گھولیا، پیتا تے اسدے سواد نوں کھلھ کے بیان کیتا ہے۔ لوک ڈردے نے، تربکدے نے پر اسدی کھوج دے سچ-تتھّ توں مکر نہیں سکدے۔ زہر پین کرکے شنکر دا گلا نیلا ہو گیا سی تاں منٹو نے وی اپنی صحتَ گوائی ہے، اسدا جیون ٹیکیاں اتے نربھر ہو کے رہِ گیا ہے۔ ایہہ زہر منٹو ہی پی سکدا سی کوئی ہور نہیں، کوئی ہور ہندا تاں پاگل ہو گیا ہندا۔ پر منٹو دے وجود نے ایہہ زہر وی ہضم کر لیا…اوہناں درویشاں وانگ، جہڑے غانجے توں شروع ہندے نے تے ہولی-ہولی زہر کھانا شروع کر دندے نے تے پھیر سپاں توں اپنی جیبھ اتے ڈنگ مرواؤن لگّ پیندے نے۔ ساہت دے کھیتر وچ منٹو دی پرگتی، پراپتی تے اسدی قلم دے ڈنگ اس گلّ دا پرتیک نے کہ اسدی فقیری اوستھا آخری پڑا وچ پہنچ چکی ہے۔
منٹو نوں ملن توں پہلاں میں اسدیاں کئی کہانیاں پڑھیاں سن۔ 'ہفتہ واری، مصور، بمبئی' وچ اوہدیاں کرتاں چھپدیاں رہندیاں سن۔ اوہ کہانیاں اینیاں نکیلیاں سن، اینیاں وچتر سن تے اینے ٹیڈھے ڈھنگ نال لکھیاں ہندیاں سن کہ میں اسدی قلم دا لوہا منّ گیا ساں، 'شوشو'، 'خوشیا'، 'دیوالی' تے 'اڈے' شاید اوہ کہانیاں ہن جہڑیاں میں مصور وچ پڑھیاں سن تے منٹو نوں اوہناں بارے پرشنساتمک خط وی لکھے سن۔ ادوں اوہ بمبئی وچ رہندا سی تے فلم 'کیچڑ' دی کہانی دا سکرین پلے تے سنواد لکھ رہا سی۔ پریم چند توں بعد منٹو پہلا ساہتکار ہے، جس نے ساہت توں فلماں ولّ کوچ کیتا، پر شاید منٹو بارے انج کہنا ٹھیک نہیں، کیونکہ ساہتک پڑاں وچ اسدی پرسدھی فلم لائن وچ جان توں بعد ہی شروع ہوئی سی۔ شاید منٹو اوہ پہلا ساہتکار ہے، جہڑا فلماں توں ساہت ولّ آیا تے اپنی پرسدھی دیاں نیہاں مضبوط کرکے پھیر فلماں ولّ پرط گیا۔ اسدی ہر گلّ نرالی ہے۔
ایہہ کہانیاں پڑھن پچھوں میں اس دی کہانی 'لالٹین' پڑھی، جہڑی بٹور نال سبندھت ہے تے جتھے شاید منٹو نوں اپنی منحوس بیماری دوران رہنا پیا سی۔ اس کہانی دا ودھیرے حصہ اسدی زندگی نال سمبندھت جاپدا ہے۔ اوہناں نکیاں-نکی گھٹناواں تے کہانی دے انت وچوں جہڑی اداسی جھلکدی ہے، اوہ رومانی منٹو دی زندگی دا انگ جاپدی ہے۔ اس توں پچھوں دیاں کہانیاں وچو، پتہ نہیں کس نے، اوہ ساری کوملتا، نرمیں تے مٹھاس چوس لئی ہے ؟...جاں پھیر منٹو نے ہی ایہناں سبھناں نوں دھکّ-دھریک کے باہر کڈھ سٹیا ہے۔ جاپدا ہے جویں اوہ کسے پیڑ نوں ہنڈھاؤن دے منتوَ نال انج کر رہا ہے۔ نکل چلو، نکل چلو، نکل چلو…ایہہ زندگی بڑی تلخ ہے۔ اس وچ اجہیاں بھاوناواں دی کوئی قدر نہیں، چنگا ہے اتھوں نکل چلو۔ اسدیاں کئی کہانیاں نوں پڑھن تے انج لگدا ہے جویں اسنے جان-بجھّ کے اجہیاں بھاوناواں نوں دھکے مار-مار کے باہر کڈھیا ہووے۔ کدی بچیاں وانگ ریں-ریں کردا نظر آؤندا ہے تے کدی کوڑے منہ ایہناں بھاوناواں دا مذاق اڈاؤندا۔ ایہہ کوئی نہیں سمجھ سکدا کہ ایہناں کسیلے، زہر-بھجے تے وئنگمئی بولاں پچھے کنی نرمی، کوملتا تے زندگی لئی چاہ چھپی ہوئی ہے۔ اک اجیہی چاہ جس دی بھکھ امر ہے، کدی مٹ نہیں سکدی…چاہے کوئی لکھاں جتن کیوں نہ کر لئے۔ منٹو آدکال دا بھکھا ہے، تسیں اسدیاں گلاں وچ نہ آ جانا…اوہ ہزار وار کہیگا، 'مینوں انسان نال اکا محبت نہیں، میں اک پاں-کھادھے کتے نوں پیار کر سکداں، پر آدمی نوں نہیں۔ پرگتیشیلتا نری بکواس ہے، میں ترقی-پسندی نہیں…صرف منٹو ہاں تے شاید اوہ وی نہیں۔' ایہہ ساریاں گلاں اوہ صرف کجھ کہندے رہن لئی ہی کہندا ہے!...جاں پھیر اپنے آپ نوں دھوکھا دین لئی۔ پر اسدیاں اکھاں کجھ ہور کہہ رہیاں ہندیاں نے تے قلم کجھ ہور۔ ساڈے چنگے بھاگ نے کہ اسدی زبان وانگ اسدی قلم وی اسدا ساتھ نہیں دیندی۔ اوہ اپنی انسانیت، اپنی پرگتیشیلتا تے زندگی پرتی اپنی چاہ اپر ہزار پردے پاؤن دی کوشش کردا ہے، اپنیاں کہانیاں اتے اس مذاق دی پٹھّ چڑاؤن دیاں لکھ کوششاں کردا ہے…پر اسدی قلم اسدا ساتھ نہیں دیندی، تدے تاں اسدی ہر کہانی دے انت وچ انسانیت ساکار ہو اٹھدی ہے۔
اوہنیں دنی میں 'نئے زاویئے' دے پہلے بھاگ دا سمپادن کر رہا ساں۔ منٹو نوں اس وچ حصہ پاؤن لئی لکھیا۔ اسنے ترنت اپنی اوہ کہانی بھیج دتی جہڑی میرے خیال وچ اردو ساہت دیاں ودھیا کہانیاں وچوں ہے تے ساہت وچ اسدا اوہی ستھان ہے جہڑا راجندر سنگھ بیدی دی 'کرشن' تے ہیاتلا انصاری دی 'آخری کوشش' دا ہے۔ اینیاں ودھیا کہانیاں ہن اردو ساہت وچ اوکھیاں ہی لکھیاں جانگیاں۔ میں روسی شاہکار 'یاما' پڑھیا ہے تے اسے وشے اتے لکھیاں کئی ہور فرانسیسی کہانیاں وی پڑھیاں نے، 'عمراؤ جان ادا' دی پاتر دا ادھئن وی کیتا ہے…پر 'ہتک' دی ہیروئن دی ٹکر دا اک وی پاتر نظر نہیں آیا۔ اک-اک کرکے منٹو نے موجودہ سماجی ڈھانچے وچ رہِ رہی ویسوا دے جیون دی ہریک پرط لاہی…انج کہ کہانی وچ نہ صرف ویسوا دا سریر، بلکے اسدی آتماں دی جھلک وی صاف دکھائی دین لگی۔ اس پاردرشی شیشے وانگ جس وچوں اسیں آر-پار ویکھ سکدے ہاں، ویکھیا…کنج بیدردیاں وانگ منٹو نے نردئی بن کے اسنوں ننگیاں کیتا ہے، پر اس بدصورت خاکے دا رنگ، بدرنگ ہندا ہویا وی اک خاص خوبصورتی دا نرمان کردا ہے۔ ویسوا برتی نوں شہِ نہیں دیندا…'سگندھی' جاں اسدی زندگی اتے ترس وی نہیں آؤندا…پر اسدے بھولیپن، اؤرتپن تے زندگی پرتی موہ وچ وشواس پیدا ہو جاندا ہے۔ ایہی سدیوی سچ ہے تے مہان ساہت دا گن وی۔
'ہتک' توں بعد منٹو دیاں کئی کہانیاں، کئی ماسک پرچیاں وچ لگاتار چھپیاں تے اوہ بجلی دی لشک وانگ لوکاں دیاں نظراں وچ اٹک گیا۔ اوہناں دناں وچ ہی آل انڈیا ریڈیو والیاں دا سدا آیا تے میں لاہور توں دلی چلا گیا۔ اتھے آیاں اجے مہیناں وی نہیں سی ہویا کہ منٹو دا خط ملیا کہ اوہ دلی آ رہا ہے تے میرے کول ہی ٹھہریگا۔ فکر والی گلّ نہیں سی کیونکہ تیہہ ہزاری وچ مینوں مکان مل گیا سی تے اک نوکر وی۔ شامی چھ کو وجے دفتروں آ کے میں اپنے مکان دے ساہمنے ٹہل رہا ساں کہ اک لمے، پتلے، ترچھے، گورے-چٹے صاحبَ آئے جہناں دی کچھّ وچ اک چمڑے دا بیگ سی تے میرے ولّ دیکھ کے مسکراؤن لگّ پئے۔
"توں کرشن چندر ایں نہ ؟" اوہناں کیہا تے یکدم اساں دوہاں اک دوجے نوں پچھان لیا۔
"منٹو !" جواب وچ میں کیہا تے اساں دوہاں جپھی پا لئی۔
منٹو نے اک لماں سارا اوور کوٹ پایا ہویا سی۔ کمرے وچ آؤندیاں ہی اسنے اوور کوٹ لاہ دتا، بیگ سوفے اتے سٹیا تے آپ اک کرسی اتے لتاں موڑ کے بیٹھ گیا جویں گھنھئیا لال فلماں وچ جیب قطرے دا پارٹ کردیاں بیٹھدا ہندا ہے…تے میرا ہاسہ نکل گیا۔
"لے، سگریٹ پی،" میں کیہا۔ اوہ کوئی گھٹیا کوالٹی دا سگریٹ سی۔ اوہ تکھی سر وچ کوکیا :
"لاحول ولاکوتّ، توں ایہہ سگریٹ پیندا ایں ؟ حیرانی ہوئی، ایہناں نوں پی کے اینا چنگا لکھ کویں لیندا ایں ؟ ایہہ برانڈ پی کے تاں کسے دفتر وچ کلرکی ای کیتی جا سکدی اے بئی کرشن چندر ایم.اے.۔ لے ایہہ پی تے بھلّ جا ہوراں سگریٹاں نوں۔"
ادوں ہی نوکر گرما-گرم پھلکیاں (نمکین پاپڑیاں) پلیٹ وچ سجا کے رکھ لیایا۔ میں کیہا، "لے خواہ، ایہہ دیسی گھی وچ تلیاں ہوئیاں نے۔ شدھ دیسی گھی پنجاب توں منگوایا اے۔"
"پھلکیاں…؟ گھی وچ…؟" منٹو پھیر کوکیا، "لاحول ولاکوتّ ! میاں تھونوں لوکاں نوں عقل نہیں آ سکدی کدی۔ کہڑا بےوقوف اے جہڑا پھلکیاں گھی 'چ تلدا اے ؟ اےداں تاں ایہناں دا سواد ای ماریا جاندے۔ تلن لئی گھی نہیں ڈالڈا بہتر اے…ڈالڈے ورگی پھرائی کسے ہور شے وچ ہو ہی نہیں سکدی۔ میری گھروالی نوں آ لین دے، پھیر کھواوانگا تینوں پھلکیاں…چٹپٹیاں، کر-کریاں تے مزیدار، بمبئی دیاں 'گھاٹناں' ورگیاں۔ کدی بمبئی گیا ایں ؟" میں کیہا، "میں تاں دلی وی پہلی وار آیاں…ایس توں اگے دنیاں کیسی ہے، پتہ نہیں بئی !"
"بمبئی چل، چھڈّ ایس ریڈیو-ویڈیؤ دا کھہڑا…لے ایہہ دارو پی۔" کہندیاں منٹو نے اپنے چھوٹے کوٹ دی جیب وچوں اک بوتل کڈھ لئی، سولن وسکی نمبر ون۔…تے اسدا ڈٹّ کھوہل کے بولیا، "گلاس منگوا، چھیتی کر دیر ہو رہی اے۔"
ادوں تک میں شراب دا سواد وی نہیں سی دیکھیا…پر منٹو دا چہرہ اینا کٹھور تے آواز اینی تکھی سی کہ مینوں لگیا کہ جے میں انکار کیتا تاں اوہ مینوں کٹاپا چاڑھ دئیگا۔
میں بڑے حوصلے نال دو گلاس منگوائے…منٹو نے شراب پاؤنی شروع کر دتی تے پچھیا، "توں کہڑی پیندا ایں ؟"
میں کیہا، "برانڈی، جاں پھیر کوئی چنگی جہی انگریزی وسکی۔"
"انگریزی وسکی کہڑی ؟" اسدی سر تکھی ہو گئی سی،" وسکی انگریزی-ونگریزی نہیں ہندی، سکاچ ہندی اے۔ انگریز سالے شراب تاں کھچّ ای نہیں سکدے…ہندوستان تے راج کردے ؟"
ادوں ہی مینوں اک انگریزی سکاچ وسکی دا اشتہار چیتے آ گیا…میں ترنت کہہ دتا، "مینوں 'ہیگ' پسند اے۔"
"ہیگ…بکواس۔" منٹو نے جویں اپنا فیصلہ سنایا، "سولن وسکی نمبر ون، ساریاں نالوں ودھیا ہے…اک تاں پیسے گھٹّ نے تے دوجا سواد تے نشہ ہوراں نالوں بہتر۔ اگے توں ہیگ نہ پیا کر۔ صرف سولن وسکی نمبر ون، سمجھیا ؟"
"چلو ٹھیک ہے۔" میں جھٹّ کیہا، "اگے توں ہیگ نہیں پیوانگا۔"
"ہور پاواں ؟" منٹو نے میرے گلاس ولّ ویکھدیاں، جہڑا لگبھگ چوتھا حصہ بھر گیا سی، پچھیا۔
"نہیں…نہیں، جویں تیری مرضی، پا دیء۔"
"تاں پٹیال پین دا ارادہ اے ؟" منٹو نے میرے ولّ ویکھدیاں کیہا۔
میں جھٹّ 'ہاں' وچ سر مار دتا۔ اصل وچ مینوں پتہ ہی نہیں سی کہ پٹیالہ کی ہندا ہے۔ بس ہاں کہن نال کھہڑا چھٹّ گیا سی۔
پہلے پیگ نے ہی مینوں نہال کر دتا سی۔ میں ہور نہیں لئی تے نہ ہی منٹو نے ضدّ کیتی۔ اوہ میری حالت ویکھ ہی رہا سی۔ میں اس گلّ دا اقرار کیتا کہ میں پہلی ویر پی رہا ہاں۔ پھیر منٹو نے شراب دے فائدے گناؤنے شروع کر دتے سن… "گناہ دا مزہ شراب وچ ہے، عورت دا رنگ شراب وچ ہے، ادب دی چاشنی شراب وچ ہے، دنیاں دی گندگی توں مکتی شراب ہی دواؤندی ہے…توں کدوں تیک پنڈت بنیاں رہیں گا بئی ؟ آخر ساہت سرجناں ایں توں…کوئی سکول ماسٹری تاں کرنی نہیں۔ موت نال اکھاں نہ ملاوینگا تاں زندگی کنج ویکھ سکینگا ؟ گناہ نہیں کرینگا، غم دا سواد نہیں چکھینگا ؛ سولن وسکی نمبر ون نہیں پیئیگا تاں لکھینگا کی سواہ جاں کھیہہ؟"
بوتل مکاء کے اوہ وی آؤٹ ہو گیا سی۔ پچھن لگیا کہ 'میں کرشن چندر ایم.اے. کیوں ہاں، صرف کرشن چندر کیوں نہیں ؟' پھیر مینوں چڑاؤن واسطے واری-واری 'کرشن چندر ایم.اے.، کرشن چندر ایم.اے.' کہن لگّ پیا سی تے میں وی واری دا وٹا لاہندیاں پچھیا سی، "بئی توں منٹو ایں، منٹو ایں جاں مانٹو ایں…کداں بلائیے تینوں مسٹر منٹو، منٹو، مانٹو…؟"
اوہ رٹدا رہا، 'کرشن چندر ایم.اے.، کرشن چندر ایم.اے.' تے میں، 'منٹو، منٹو، مانٹو…'
انج ہی بھکائی ماردے اسیں سوں گئے سی، اوہ کرسی اتے سی تے میں سوفے اتے۔
سویرے جدوں میری اکھ کھلھی اوہ اوویں ہی گوڈیاں 'چ سر لکائی پیا سی۔ خالی بوتل میز اتے لڑکی پئی سی، گلاس ڈگے پئے سن تے پھلکیاں باسی ہو چکیاں سن۔ میں اسنوں جگایا، "اٹھو، مہاپرشو۔"
اٹھن سار اسنے کیہا، "تھوڑھی کو مل جائے یار تاں منہ دا سواد ٹھیک ہو جائے۔ تینوں پتے، رات دی پیتی لاہن لئی ایہی طریقہ اے کہ بندہ سویرے اٹھ کے دو گھٹّ لا لئے…سمجھیا ؟ شراب منگوا۔ پھیر میں آل انڈیا ریڈیو والیاں ولّ جانا ایں۔"
"کیوں ؟" میں پچھیا۔
"مینوں اتھے ڈرامے لکھن واسطے سدیا گیئے۔"
"تے توں راتیں مینوں بمبئی بھیج رہا سیں، فلماں لئی کم کرن واسطے۔"
"گولی مار یار بمبئی نوں، بک-بک بند کر تے شراب منگوا۔" کہہ کے اسنے اپنا بیگ کھوہلیا۔ اس وچوں اک کہانی کڈھی تے مینوں پھڑا دتی… "لے ایہنوں پڑھ لے۔ میں اپنی کہانی کسے نوں نہیں وکھاندا۔ انج کہانیاں توں وی بہہتیاں چنگیاں نہیں لکھدا، پر کوئی گلّ ہے ضرور اوہناں وچ…کرشن چندر ایم.اے.….جس نوں میں منداں۔"
…… ………… ……
ریڈیو وچ اسیں دو سال اکٹھے رہے…بعد وچ اپندرناتھ اشک وی آ گیا۔ میں ڈرامہ پروڈیوسر ساں، منٹو تے اشک دوویں ڈرامیں لکھدے سن…تے مینوں، اوہناں وچکار سنتلن رکھنا پیندا سی۔ دوویں ودھیا ساہتکار سن تے آپو-اپنے سٹینڈ اتے اڈگّ سن۔ نتیجہ ایہہ ہویا کہ ایہناں دناں وچ بڑے ودھیا ریڈیائی ڈرامیں لکھے گئے۔ ایہہ ڈرامیں کسے ہور بھاشا دے انوواد نہیں سن، بلکے دو مہان دماغاں دیاں مہان کرتاں سن، جہناں نال اردو ڈرامہ ساہت دی خاصی ترقی ہوئی۔ بلکے اس توں بعد اشک نے اپنا سارا دھیان ڈرامیں لکھن وچ لا دتا۔ اوہ بڑا مزیدار زماناں سی۔ کہانیاں لکھیاں جاندیاں، ڈرامیں لکھے جاندے۔ لکھتاں اک دوجے نوں سنائیاں جاندیاں۔ پھیر کجھ دناں لئی بیدی وی آ گئے۔ پھیر احمد ندیم قاسمی تے این.ایس. راشد وی۔ ایہناں ساریاں نے رلمل کے اردو ساہت وچ اک نواں موڑ لیاندا، ندیم نے اک اپیرا لکھیا، بیدی نے پہلی واری ڈراماں لکھن ولّ دھیان دتا تے راشد دی 'ماورا' وی ایہنیں دنی پرکاشت ہوئی۔ دیوندر ستیارتھی وی تشریف لے آئے…انج ہی گھمدے، گھماندے ہوئے۔ اک دو دن تاں اوہناں دی تے منٹو دی واہوا سر رلی، پر منٹو تے سبھاء وچلی کڑتن ستیارتھی دے مٹھڑے سبھاء نوں اکا ہی راس نہیں آئی…سو اوہناں دی بہتے دن نبھ نہیں سکی۔ منٹو نے اپنی اک کہانی وچ اوہناں اپر چوٹ کیتی، ستیارتھی نے 'نئے دیوتا' وچ اسدی بھاجی موڑ دتی۔ منٹو نوں ایہہ گلّ رڑکی، دو تنّ دن اس اتے کہانی دا خاصہ اثر نظر آیا۔ آخر اس کیہا… "ایہہ 'نئے دیوتا'…انہ…خیر چھڈو، ٹھیک اے۔" میں کدی اس نال اس وشے اتے گلّ نہیں کیتی۔ منٹو کئی واری کہندا، "بئی تیری ایہہ گلّ مینوں بالکل پسند نہیں…میں تیرے نال لڑنا چاہداں تے توں ہمیشہ ٹال جاندا ایں۔…تیری ایہہ پینترے باجی مینوں پسند نہیں۔" میں کیہا... "لڑن واسطے اک اشک کافی نہیں ؟" اشک تے منٹو دے سنگ اکثر بھڑے رہندے، دنیاں دے ہر وشے دی دھو، گھسیٹ ہندی، سارا دن دل لگیا رہندا۔
منٹو کول اک اردو ٹائیپ رائیٹر سی۔ اسدا ڈرامیں وغیرہ لکھن دا ڈھنگ ایہہ سی کہ اوہ ٹائیپ رائیٹر وچ کاغذ پا لیندا کھٹاکھٹ ٹائیپ کرن بیٹھ جاندا۔ اسدے وچار وچ 'ٹائیپ رائیٹر نالوں ودھ وچار، جننی مشین کوئی ہور نہیں…گھڑے گھڑائے، موتیاں ورگے، صاف ستھرے شبد مشین وچوں نکلے ترے آؤندے نے۔ قلم والی کوئی مشکل نہیں، ہن نبھّ گھس گیا، ہن سیاہی مکّ گئی جاں کاغذ پتلا ہے۔ اک ساہتکار لئی ٹائیپ مشین دا ہونا اونا ہی ضروری ہے، جناں اک پتی لئی پتنی دا۔…تے اک اپندرناتھ ہریں نے تے ایہہ کرشن چندر ایم.اے. جی نے، سارا دن قلم گھسائی کردے رہندے نے۔ بلیو، کدی اٹھاں آنیاں دے پین، ہولڈر نال وی مہان ساہت سرجیا جا سکدا اے ! تسیں گدھے ہو، نرے کھوتے۔'
میں تاں چپّ وٹّ گیا، پر دو تنّ دن بعد اسیں دیکھیا کہ جناب اشک صاحبَ اک نواں اردو ٹائیپ رائیٹر چکی آ رہے نے۔ اوہناں منٹو دی میز ساہمنے لگی، اپنی میز اتے ٹائیپ مشین سجا لئی تے لگے 'کھٹاکھٹ، کھٹاکھٹ' کرن۔
" 'کلی اردو ٹائیپ رائیٹر دا فائدہ، انگریزی ٹائیپ رائیٹر ہونا وی لازمی ہے۔ کرشن توں میری انگریزی ٹائیپ رائیٹر دیکھی اے نہ ؟ ساری دلی 'چ اس جہی مشین نہیں ہونی…کدی لیا کے وکھاوانگا تہانوں۔"
…تے اشک صاحبَ اکلی انگریزی دی ہی نہیں ہندی دی ٹائیپ مشین وی لے آئے۔ جدوں اشک کمرے وچ آؤندا، چپڑاسی تنے مشیناں لیا کے اسدی میز اتے رکھ دندا۔ اخیر ہرکھ کے اک دن منٹو نے اپنی انگریزی دی ٹائیپ مشین ویچ دتی۔ اوہ اردو ٹائیپ رائیٹر وی نہیں سی رکھنی چاہندا، پر اس نال کم ذرا چھیتی نبڑ جاندا سی، اس لئی اسنے اسنوں نہیں ویچیا۔ پر تنٹ ٹائیپ مشیناں دی کھٹاکھٹ اوہ کدوں تکّ برداشت کردا، آخر اسنے اردو دی ٹائیپ مشین وی ویچ دتی تے کہن لگا، "بھاویں کوئی لکھ آکھی جاوے بئی، پر اوہ گلّ مشیناں نال نہیں بندی…جہڑی پین نال بندی اے۔ جو رشتہ کاغذ، قلم تے دماغ دا ہے، ٹائیپ رائیٹر دا کتھے ! کم بخت لگاتار رولا پاندی رہندی اے…کھٹاکھٹ، کھٹاکھٹ، کھٹاکھٹ !...تے پین جس روانی نال چلدے، انج جاپدے جویں سیاہی سدھی دماغ 'چوں نکل کے کاغذ اتے تیر رہی ہندی اے۔ بئی واہ، صدقے جائیے ایس شیپھر پین دے، کڈا خبسورت اے۔ ایہدا نکیلا سٹریم، لائن سہپن تاں دیکھو، باندرا دی کسے کرشچن کڑی ورگا۔"
…تے اشک نے چڑ کے کیہا، "تیرا کوئی دین-ایمان وی ہے جاں نہیں ؟ ادوں ٹائیپ مشین دیاں تعریفاں کردا ہندا سیں تے جد اساں ٹائیپ مشیناں خرید لیاندیاں تاں قلماں، پیناں دے گن گاؤن لگّ پئیں ؟ واہ، ایہہ وی کوئی گلّ ہوئی…ساڈا ہزاراں روپئے دا واہن ہو گیا۔"
………… ……………
اس دن منٹو میرے کول آیا تاں بڑا خوش سی۔ کہن لگا، "احمد ندیم کاسمیں دا خط آیا اے۔ تینوں وی سلام لکھیا اے۔ لے ذرا پڑھ لے۔"
میں خط پڑھیا بڑا پیارا خط سی اوہ۔ پر منٹو نے مینوں شاید اوہ خط اس لئی پڑھایا سی کہ اس وچ اسدی کہانی کلا دی خاصی تعریف کیتی سی۔ آخری واک سی، 'تسیں کہانی جگت دے بادشاہ ہو۔'
میرے خط وچ ندیم نے میریاں کہانیاں دی تعریف کیتی ہوئی سی۔ آخری واک سی، 'تسیں کہانی جگت دے شہنشاہ ہو۔'
میں کیہا، "منٹو صاحبَ تسیں تاں صرف بادشاہ ہو تے اسیں، اسیں شہنشاہ ہاں۔ تہاتھوں وڈے۔ ہن بولو کی وچار اے ؟" اتھے بلا لئیے۔"
پھیر اسیں دوویں ہسّ پئے۔ ندیم نے ساڈے نال کناں سوہنا مذاق کیتا سی۔ منٹو نے کیہا، "آپاں دوویں خط لکھ کے اسنوں
……… ………………
اوہنیں دنی شریف گھرانیاں دیاں پڑھیاں لکھیاں کڑیاں ڈرامیں وچ بھاگ لین توں کتراؤندیاں ہندیاں سن۔ جدوں میں دلی آیا ساں، تنّ چار کڑیاں ہی اجہیاں سن جہڑیاں ساڈے ڈرامیاں وچ حصہ لیندیاں سن۔ جدوں نویں تکنیک دے ڈرامیں لکھے جان لگے، جہناں وچ مدھ ورگ جاں اچّ ورگ دا جیون چتریا ہندا سی تاں میں اپنے گروپ نوں ودھاؤن دی لوڑ محسوس کیتی تے بڑی محنت نال دس باراں کڑیاں اس وچ شامل کر لئیاں۔ اک دن منٹو نے پچھیا، "کیوں بئی توں اپنے ڈرامے لئی کنیاں کڑیاں لیا سکدا ایں ؟"
"کنیاں دا کی مطلب، جنیاں توں آکھیں۔"
"میں تیتھوں پچھ رہاں…۔"
"پچھن دا کی مطلب اے ؟...تں ڈرامہ لکھ، جنے پاتر ہوئے، لیا دیاںگا۔"
"اچھا ! تاں تے پھیر مینوں اک اجیہا ڈرامہ لکھنا پئیگا، جس وچ کڑیاں ہی کڑیاں ہون…چھبی ستائی کڑیاں..."
میں چھیڑیا، "تے اسدا ناں رکھیں 'اک مرد'۔" ڈرامہ لکھیا گیا، براڈکاسٹ وی ہویا تے ہریک پاتر لئی کڑی وی مل گئی۔
اداں ہریک کم جدو جدی کیتا جاندا سی۔ میں کوئی چنگی کہانی لکھی تاں منٹو نے وی لکھی تے اشک نے وی…راشد نے کوئی نظم رچ دتی۔ منٹو نے ڈراماں لکھیا تاں اشک وی ضرور لکھیگا تے ریسو ریسی میں وی لکھن دی کوشش کراں گا۔ میرے سارے ریڈیائی ڈرامیں جہناں وچ 'سرائے کے باہر' وی ہے، اوہناں دناں دی پیداوار نے، جد میں تے منٹو اکٹھے رہندے ہندے ساں۔ اوہ دن اینے چنگے سن کہ آرتھک تنگی دے باو جود وی اسیں بڑے خوش رہندے ساں، بڑا کجھ لکھ لیندے ساں تے لکھدے وی مرجھائے ہوئے دل نال نہیں ساں۔ اسے سمیں وچ منٹو نے اپنی زندگی دے بیہترین ڈرامیں تے کہانیاں لکھیاں نے۔ اوہنیں دنی اسدی قلم پوری رواں ہوئی ہوئی سی تے اوہ ہر دوجے چوتھے دن کوئی نویں چیز…ڈراماں جاں کہانی…لکھ ماردا سی۔ ڈنگ تے چوبھاں دے باو جود ساڈے تناں وچکار اینا تالمیل ضرور سی کہ دن رات اکٹھے رہندے تے اپنے پروگرام نوں بہتر بناؤن دیاں ترکیباں سوچدے رہندے۔ ریڈیو آرٹسٹ منٹو نوں بڑا پسند کردے سن۔ اوہ ساڈی رہرسل وچ بڑا گھٹّ آؤندا سی تے جدوں آؤندا سی تاں اپنے ٹوٹکیاں نال ماحول نوں اینا سکھانوا بنا دندا سی کہ گھنٹیاں بدھی اسدے چرچے چھڑے رہندے سن۔ اوہناں آرٹسٹاں نے منٹو دے ڈرامیں کنی محنت تے لگن نال کیتے سن، اس گلّ دا ثبوت ایہہ ہے کہ منٹو نے اپنے ریڈیائی ڈرامیاں دا اک سنگریہہ اوہناں آرٹسٹاں دے ناں کر دتا سی۔ اوہ ڈرامیں لوکاں نے وی بڑے پسند کیتے سن۔ اس دوران ہی منٹو نے، تے میں رل کے اک فلمیں کاہنی وی لکھی سی…میرا اوہ پہلا فلمیں جتن سی۔ اوہ کہانی 'ونگار' دلی دے اک ڈسٹری بیوٹر نوں ویچ دتی گئی سی، کیونکہ اسیں نویں سوٹ بنواؤنے سن تے اک لمیں عرصے تک کسے پبلشر توں پیسے ملن دی جھاک نہیں سی۔ اتھے اس فلمیں کہانی دا ذکر میں ساڈے سوٹاں دی لوڑ دسن لئی نہیں کر رہا، بلکے اپنا اک نجی انوبھوَ دسن لئی کر رہا ہاں۔ کہانی سن کے سیٹھ نے کیہا…"کہانی بہت اچھی ہے۔ ہم لوگ خرید لیگا۔ لیکن منٹو سا'ب آپ فلم میں مینیزر کو بہت برا بتاتا ہے۔ اسے اچھا دکھانا چاہیئے۔ ورنہ مزدوروں پر برا اثر پڑیگا۔"
"تو اچھا دکھا دینگے۔"
میں حیرانی نال منٹو ولّ ویکھدا رہِ گیا ساں۔ میں کہن لگا ساں، ایہہ کویں ہو سکدا ہے…پر اسنے مینوں چپّ رہن دا اشارہ کر دتا سی تے سیٹھ پھیر بولیا…"اور جو مینیزر کا بیوی ہے۔ یہ اگر اسکی کوآری بہن ہو اور ہیرو سے پریم کرے، ایک وینپ کے مافک، تو کیسا رہے گا منٹو سا'ب !"
"بہت اچھا، بڑا ہی اچھا۔" منٹو نے کیہا۔ میں حیران پریشان جیہا کھڑھا منٹو دی شکل ونہدا رہِ گیا ساں کہ کی ایہہ اوہی منٹو سی، جہڑا اپنی اک سطر تاں کی اک شبد وی نہیں سی بدلن دیندا ہندا۔ اس دیاں کہانیاں جویں دی تویں چھپنیاں چاہیدیاں نے، نہیں تاں اوہ واپس منگوا لیندا ہے۔ کی ایہہ اوہی منٹو ہے ؟ میں حیران کھڑھا اس ولّ ویکھدا رہا۔
جدوں اسیں سیٹھ دے کمرے وچوں باہر آئے تاں منٹو نے کیہا، "بھرا میرے، ایہہ ساہت نہیں، فلم لائن ایں…جہڑی پڑھے-لکھے لوکاں دے ہتھ وچ نہیں۔ ساڈیاں کہانیاں دی پرکھ کرن والے مولانا سلاہودین، کلیملا، حامد علی خاں نے…ایہہ ساروبھائی ٹوکر جی پٹیل جاں منگو، بھنگو اینڈ برادرز نہیں۔ اس لئی فلم وچ ماں نوں بھین، بھین نوں معشوقہ تے معشوقہ نوں وینپ بنا دینا ساڈے کھبے ہتھ دی کھیڈ ہے۔ سمجھیا ؟ تنو، منو ساہت دی سیوا کرو تے فلماں توں نوٹ کماؤ…ہن ایہہ دسّ بئی تینوں سوٹ دی لوڑ ہے کہ نہیں ؟"
"ہے، ہے کیوں نہیں۔"
"تاں پھیر فلم دی کہانی وچ 'پرورتن' ضرور ہوئےگا۔"
"ہوئےگا، ضرور ہوئےگا ویر میریا۔"
صحتَ سریر تے آتماں پکھوں منٹو اج وی کشمیری پنڈت ہے۔ اسدیاں کئی گلاں اشک نال ملدیاں نے۔ میں جاندا ہاں ایہہ پڑھ کے اوہ بے چین ہو جائیگا، پر ایہہ اک سچائی ہے کہ اشک وی اک براہمن ہے…اک پنڈت ہے۔ دوویں پتلے تے لمیں نے، دوویں دن رات انجیکشناں دی فکر وچ رہندے نے، دوویں ہٹھدھرمی تے ضدی نے، دوویں بدھی مان تے چڑچڑے نے تے دوویں بڑیاں گلاں ماردے نے۔ پر منٹو دیاں کئی گلاں وچتر ہندیاں نے ؛ تسیں اس نال دنیاں دے کسے وشے اتے گلّ کر دیکھو، اوہ نویکلی سر وچ بولیگا۔ عامَ رستیاں توں ہٹ کے ترن دی عادت ہن اسدے سبھاء دی وشیشتا بن چکی ہے۔ اوہ اسنوں چھڈّ ہی نہیں سکدا۔ جے تسیں دوستووسکی دی پرشنسا کروگے، اوہ سومسیٹّ ماہم دے گن گاؤن لگّ پئیگا۔ تسیں بمبئی شہر دی تعریف کروگے، اوہ امرتسر دیاں خوبیاں گناؤن لگّ پئیگا۔ تسیں جناح جاں گاندھی دی مہانتا اتے وشواس کردے نظر آؤگے، اوہ اپنے محلے دے موچی دی وڈیائی کریگا ۔..تے جناب جے تسیں کوارے رہن نوں چنگا سمجھدے ہوووگے تاں اوہ تہانوں ویاہ دے پکھ وچ رائے دئیگا !...تے جناب جے تسیں کوارے رہن نوں چنگا سمجھدے ہوووگے تاں اوہ تہانوں ویاہ دے پکھ وچ دلیلاں دے دے کے ویاہ کر لین لئی مجبور کر دئیگا۔ تسیں اسدے کسے احسان دا دھنواد جاں تعریف کروگے تاں اوہ ہرکھ کے برا-بھلا کہن لگّ پئیگا۔ تسیں اسنوں گالھاں کڈھوگے جاں اسدی بدکھوئی کروگے تاں اوہ تہاڈے لئی پنج سو روپئے دی نوکری لبھدا نظر آئیگا۔ منٹو دے سبھاء وانگ اسدی دوستی، اسدی دشمنی تے اسدا بدلہ وی نرالا ہندا ہے۔ اس وچ سچی-سچی منکھتا والے کئی انش دیکھے جا سکدے ہن۔ اسدی کٹھورتا، اسدی نڈرتا تے اسدی کڑتن صرف اک کھولھ ہے، جہڑا اسنے اپنے کومل ویکتیتو دی رکھیا لئی چڑھایا ہویا ہے…اپنے آپ نوں دوجیاں نالوں وکھ رکھن لئی ؛ حالانکہ اوہ بالکل ساڈے ورگا ہے، بلکہ اندروں ساڈے نالوں ودھ زخمی، ودھ بھاوک تے ودھ ہمدرد وی۔
اکثر لوکاں نے منٹو نوں ہسدیاں، شراب پیندیاں، یاراں-متراں دا مذاق اڈاؤندیاں تے ایہو جہے سچ-تتھّ دا جسنوں ساری دنیاں مندی ہے، بڑے وئنگمئی ڈھنگ نال کھنڈن کردیاں دیکھیا ہے۔ پر میں منٹو نوں روندیاں وی دیکھیا ہے۔ اوہ دنیاں دے دکھاں اتے نہیں روندا ؛ اسنوں کوئی پریم روگ وی نہیں تے نہ کسے بھیانک بیماری دا ساہمنا کرنا پے رہا ہے…اوہ اپنے ڈیڈھ سال دے بچے دی موت اتے رو رہا سی۔ جدوں خبر ملی، میں ترنت اسدے گھر پہنچیا۔ اسنے اپنیاں لال سرخ اکھاں نال مینوں انج گھوریا جویں پچھ رہا ہووے…'ہن آ وڑیا ایں، جدوں اوہ مر گیئے ؛ پہلاں کتھے سیں ؟' اسنے کیہا، "میں موت توں نہیں ڈردا، کسے دی موت 'تے پربھاوت نہیں ہندا پر ایہہ بچہ…اس کرکے نہیں کہ ایہہ میرا بچہ ہے، بلکہ اس لئی کہہ رہاں…کرشن توں آپ ہی ویکھ اس ویلے وی کناں معصوم، کڈا پیارا تے کنج نواں نواں لگّ رہا ہے۔ میں سوچداں کہ جدوں کوئی نواں خیال جاں کوئی نواں سپنا پورا ہون توں پہلوں ہی ٹٹّ جاندے تاں کنی وڈی گھٹنا واپردی ہے ؟ ہریک نکا بال کسے نویں سپنے ورگا ہی ہندا اے…ایہہ کیوں ٹٹّ گیا ؟ ہنے ہنے میں اسنوں موت دی تکلیف جھلدیاں ویکھیا ہے۔ میں مر جاندا، توں مر جاندا ؛ بڈھے، جوان تے پکی عمر دے لوک اکثر مردے رہندے نے…پر ایہہ نکا بال ! قدرت نوں کسے نویں خیال جاں نویں سپنے نوں اینی چھیتی نہیں توڑنا چاہیدا نہ ؟" تے اوہ اچی اچی رون لگّ پیا سی۔ اس اپر چڑھے نقلی کھولھ دے کئی ٹکڑے ہو گئے سن۔
اس دن توں بعد میں کدی اسنوں روندیاں نہیں دیکھیا۔ پر اوہناں ہنجھوآں مینوں منٹو دے اندرلے اس سمندر تکّ پہنچا دتا سی، جتھوں اسدا ساہت اپجدا ہے۔ اس سمندر دا رنگ گوڑہا ہرا تے سنہری ہے تے پانی کھارا۔ شارق مچھیاں، آکٹوپس تے ہور کئی قسم دے خطرناک جانور اسدی تیہ وچ چھپے ہوئے نے۔…تے اتھے ونّ، سونیاں چٹاناں تے ڈھلواناں وی نے جہناں دی مخملی ہریالی اتے سپیاں تے موتی آرام پھرماء رہے نے۔ اس ولکھن درش نوں میں صرف اکو وار دیکھیا ہے۔ تسیں اوہ موتی دیکھے نے، جہناں نوں منٹو نے ماہر گوتاکھور وانگ اپنے دل دیاں گہرائییاں 'چوں کڈھ کے لیاندا ہے…اوہ اسدے جمے ہوئے خون دیاں بونداں نے، جہناں نوں اپنے وئنگاں دا ملما چڑھا کے بڑے کلامئی ڈھنگ نال تہاڈے ساہمنے پیش کردا ہے۔ تسیں اسدی شیلی تے نہ جاؤ…ایہہ سچے موتی نے۔ ساڈے دیش دی بدقسمتی ایہہ ہے کہ اسیں اسدی قدر نہیں کردے۔ انج کہن لئی ہندوستان ساہت، سبھیتا، سنسکرتی تے للت قلعواں دا جھولا ہے، پر صدیاں توں اسیں اپنے مہان کلاکاراں ولوں اجیہی لاپرواہی ورت رہے ہاں کہ سانوں اپنے زرم دا احساس وی نہیں ہندا۔ میرے ساہمنے سہگل دا اداہرن ہے ؛ جدوں اسدی موت ہوئی سی، ساڈے دیش دے مہان ویکتیاں وچوں کسے دے مونہوں افسوس دے دو شبد نہیں سن نکلے۔…تے ایہہ اوہ لوک ہن، جہڑے دن رات اپنی سبھیتا، سنسکرتی تے کلچر دے امر ہون دا گوگا پٹدے نہیں تھکدے، پر جے اوہناں نوں ایہہ پچھیئے کہ ہندوستان دے مہان کلاکار، ساہتکار، چترکار جاں بتّ-تراش کہڑے کہڑے نے تے اج کل کی کر رہے نے ؟...تاں اوہناں دی زبان ٹھاکی جائیگی تے اوہ اپنے رجھیویاں دا بہانہ بنا کے کھسک جانگے۔
منٹو مہنگے کپڑیاں دا شوقین نہیں؛ اسنوں چنگے گھر، چنگے کھانے تے چنگی شراب دا شوق ہے۔ تہانوں اسدا گھر ہمیشہ ڈھنگ نال سجیا ہویا دسیگا۔ اسنوں صاف ستھرے ماحول وچ کم کرن دی عادت ہے۔ صفائی پسند، وقت دا پابند تے چنگی قوالی دا شیدائی ہے اوہ۔ لاپرواہی، بے ترتیبی تے کھلارا جہڑا عامَ ساہتکاراں دے گھریں دیکھیا جاندا ہے، اوہ منٹو دے گھر نہیں دسدا۔ منٹو دے گھر دی کوئی کندھ تہانوں ٹیڈھی نظر نہیں آئیگی…ہاں، مالک-مکان دا سوچ ڈھنگ ذرا ٹیڈھا ضرور ہے؛ تے اسدے ٹیڈھیپن دا کارن اسدی کہانی دے انت وچ سپشٹ ہو جاندا ہے۔
منٹو دی ہر کہانی اسدے سبھاء تے ماحول دا عکس ہندی ہے۔ منٹو اپنی کہانی دا جامہ بڑی محنت نال تیار کردا ہے، اس وچ کتے کوئی جھول نہیں ہندا۔ کتے کوئی ٹانکا کچا نہیں ہندا…پریس کیتیاں ہوئیاں ٹچن کہانیاں ؛ شیلی منجی ہوئی، شدھ تے سادی۔ ہاں، اسدیاں کہانیاں دے رنگ ڈھنگ کجھ نرالے ہندے نے…اپماواں تے النکار ولکھن۔ اوہناں وچ رس، کاوَ شیلی جاں دئیا، بھاونا پردھان نہیں ہندی۔ اوہ سوجھ، سواد تے سہپن نوں مہتو نہیں دندا…گنت دا قایل ہے۔ ہر چیز ناپی تولی پسند کردا ہے ؛ اسدے روپک، ارتھ، پربھاو تے پلاٹ، سچیت من دی اپج ہندے نے؛ نہ کہ من دی کلپنا۔ اوہ کرم بدھ جیومیٹری چتراں ورگا ٹھوس پربھاو چھڈدیاں نے تے رمانیئت پسند لکھتاں نالوں ودھ کامیاب آکھیاں جا سکدیاں نے۔
منٹو دھرت دے بڑا نیڑے ہے…اینا نیڑے کہ گھاہ وچ رینگن والے کیڑیاں نوں اوہناں دے ہریک گن سمیت دیکھ سکدا ہے۔ جہڑے لوک زندگی نوں اک سرسری جاں اڈدی نظر نال دیکھن دے عادی ہو گئے نے، اوہ منٹو دے ڈونگھے تتھّ تے تیکھن درشٹی دی پرسنسا نہیں کر سکدے۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ کدے کدے اسدا حدوں ودھ سویمان وی اسنوں دھوکھا دے جاندا ہے جاں انج ہندا ہے کہ اوہ گھاہ دے کیڑیاں تے آسمان وچ تیردے ہوئے بدلاں وچکار زندگی تے ساہت دا سنتلن ٹھیک نہیں رکھ سکدا تے ویکتیوادی اراجکتا دے راہ تے تر پیندا ہے۔ پر انج بڑا گھٹّ ہندا ہے۔ اسدیاں ودھیرے کرتاں مہان، منکھتا دی لیہ اتے تردیاں نے تے اسدی سادگی، سچائی تے کڑتن وچ اک اجیہا سہپن لشکدا ہے، جس دی پراپتی لئی منکھی من صدیاں توں ترس رہا ہے۔
شروع شروع وچ منٹو اپر روسی ساہت دا پربھاو پرتکھ سی۔ ایہہ کوئی حیرانی والی گلّ نہیں۔ دنیاں بھر دے پرگتیشیل لیکھکاں نے تے اجیہے لیکھکاں نے وی جہڑے اپنے آپ نوں پرگتیشیل سمجھدے سن، روسی ساہت دی وراثت توں لابھ اٹھایا ہے۔ پر کجھ چر وچ ہی منٹو نے اپنی نویکلی شیلی بنا لئی…جہڑی نرول اسدی اپنی ہے۔ عباس، اشک، عصمت تے کرشن چندر دی نقل کرن والے بتھیرے مل جانگے، پر منٹو تے کسے حد تکّ بیدی دی شیلی نوں حالے تیک کوئی نہیں اپناء سکیا۔ اردو ساہت وچ اکو اک منٹو ہے تے اک ہی بیدی۔ ہور ساہتکاراں دے کامیاب ڈپلیکیٹ تہانوں کتے نہ کتے ضرور دس پینگے۔ خاص طور 'تے عورت تے مرد دے سنبندھاں بارے جنی نڈرتا، حوصلے تے دلیری نال منٹو نے قلم چلائی ہے…ساڈے ساہت وچ جاں جنے کو میں مراٹھی، گجراتی تے بنگالی بھاشاواں دے انوواد پڑھے نے، کسے بھاشا وچ وی منٹو دا میچ لبھنا مشکل ہے۔ منٹو نے پہلاں سنگ تے شرم دے کپڑے اتارے، پھیر گندگی دیاں پرتاں نوں صاف کیتا تے پھیر مول وشے نوں سابن نال دھو سنوار کے اینا نکھاریا کہ ساڈے وچوں ہریک بندہ، عورت تے مرد دے سنبندھاں دے مہتو، اوہناں دیاں الجھنا تے پربھاواں توں چنگی طرحاں جانو ہو گیا۔ اس سکھیا لئی اسیں منٹو دے دھنوادی ہاں۔ ایہہ سکھیا اسنے سانوں اپنی جوانی تے صحتَ گوا کے دتی۔ بمبئی دیاں چالاں، بمبئی دیاں گلیاں، شرابکھانے، جواکھانے، ویسواواں دے کوٹھے، گلّ کی، منٹو نے بمبئی دی اپرادھ نگری دا بڑی باریکی نال ادھٔین کیتا ہے۔ سچائی دی کھوج وچ آپ اس چکڑ وچ گوڈے گوڈے دھسیا ہے ؛ اسدے کپڑے خراب ہو گئے پر اسدی آتماں کدنت میلی نہیں ہوئی۔ اسدیاں کہانیاں وچلا اک گجھیا درد اس گلّ دا گواہ ہے۔
منٹو عورت دی عزت کردا ہے تے اسدی پوترتا اتے گھریلوپن دا اینا قایل ہے کہ کوئی ہور شاید ہی ہووے۔ پر جدوں اوہ عورت دی عزت لٹی جاندی دیکھدا ہے جاں اسنوں ست تیاگدیاں دیکھدا ہے تاں ویاکل ہو جاندا ہے تے ایہہ جانن لئی بے چین ہو جاندا ہے کہ انج کیوں ہو رہا ہے ؟ کیوں ہو رہا ہے ایہہ سبھ کجھ ؟ جدوں اوہ اپنے تزربے نال سماجک ودھان دا اکو پرتیکرم دیکھدا ہے تاں اسدے چپیڑ کڈھ ماردا ہے۔ اسدی ہریک کہانی دے انت وچ اک چپیڑ وجدی تے پاٹھک بری طرحاں تلملا کے رہِ جاندا ہے۔ اوہ منٹو نوں برا بھلا وی کہندا ہے، پر منٹو کدے اس حرکت توں بعض نہیں آؤندا تے کدے بعض آویگا وی نہیں۔ اس نوں کئی لیکھک اس دی پیڑ-پریم کہندے نے، پر ایہہ گلّ اسدے پیڑ دے پریمی ہون دی پرتیک نہیں، بلکہ اسدی مدھی-مرونڈی، زخمی انسانیت دا وگڑیا ہویا روپ ہے۔ ایہی گلّ تہانوں منٹو دی گل بات، اسدی ہریک کرت، اسدے وچن تے کرم وچ تھاں-تھاں نظر آئیگی۔ منٹو وچ کئی گلاں اجہیاں نے، جہڑیاں اسدی زندگی وچ ہن…نہیں آکھیاں جا سکدیاں، اس لئی لکھیاں وی نہیں جا سکدیاں۔ پر اک گھٹنا دا ذکر میں ضرور کراں گا ؛ ایہہ گھٹنا ادوں واپری، جدوں میں شالیمار پکچرز وچ نوکری کردا ساں۔ میں بمبئی وچ ہو رہی پرگتیشیل لیکھک کانفرنس وچ جا رہا ساں، اچانک گڈی وچ منٹو نال ملاقات ہو گئی۔ کجھ چر اسیں ادھر ادھر دیاں گلاں کردے رہے پھیر منٹو نے پچھیا، "اوہ میں اک کڑی 'شین' صاحبَ ولّ بھیجی سی، ایکٹریس بننا چاہندی سی، اسدا کی بنیا ؟" میں کیہا، "اوہ اج کل 'پے' صاحبَ کول اے۔" پھیر پچھیا، "توں تاں اسدا ادھٔین کیتا ہوئےگا، کی بلاء اے اوہ ؟" منٹو نے تربک کے کیہا، "لاحول ولاکوتّ ! میں صرف ویسواواں دا ادھئن کرداں بائی جی، شریف کڑیاں دا نہیں۔"
ایہی منٹو دا خاص انداز ہے۔ پھیر اسنے رک کے کیہا، "مینوں تاں وچاری خاصی شریف لگدی سی، پر ڈھڈّ بری بلاء ہندے…" اوہ بڑی دیر تکّ چپّ بیٹھا رہا تے مینوں انج محسوس ہویا جویں اس آدمی اندر اتھاہ جھجک، اسیم شرم تے اننت پوترتا چھپی ہوئی ہے۔ اوہ عورت نوں کنی صاف ستھری، پوتر تے پاکیز دیکھن دا اچھک ہے ! جدوں کوئی زندگی، سرشٹی تے سہپن نوں گندگی تے اپوترتا نالوں وکھ کرکے دیکھنا چاہے تاں اسدے سوچھ درشٹیکون وچ کوئی شکّ نہیں رہندا۔ اسدی شردھا اتے وشواس کرنا ہی پیندا ہے۔ گھٹوگھٹّ مینوں اس گلّ دا پورا وشواس ہے کہ منٹو فقیری دے انتم پڑائ تے پہنچ چکیا ہے۔ ایہہ گلّ ہور ہے کہ اوہ مینوں جھوٹھا سدھ کرن لئی، اج ہی اک دو کہانیاں میریاں ایہناں دلیلاں دے ورودھ لکھ دئے۔ اوہ اجیہی حرکت کر سکدا ہے، پر ایہہ پرتیکرم وی اسدے سبھاء دا کمال ہی ہوئےگا۔ اسدے اس کلاتمک جوہر دا ودھیرے حصہ منکھی بھرپن، منکھی ہمدردی تے منکھتا دیاں جڑاں مضبوط کرن دی اسدی اچھا دی چغلی کردا ہے تے ایہی اسدے ساہت دی گجھی پیڑ ہے۔
(انوواد : مہیندر بیدی جیتو)
