ماسٹر بھولا رام کلونت سنگھ ورک
ماسٹر بھولا رام جی ایف اے.، جے.اے. بی. کئی سالاں توں کشتری ہائی سکول وچ جنرل کالج دے سینئر ٹیچر سن۔ کسے وڈے دریا دے پتن تے بیٹھے ملاح وانگ، اوہناں منڈیاں دے کئی پور ہتھیں پھڑ پھڑ کے لنگھائے سن۔ کئی ہور نویں آؤندے گئے۔ ہر نویں آئے پور تے سادھارن ہی ماسٹر جی دا عنہ رئب بیٹھ جاندا جناں اس توں پہلے پور تے ہندا سی۔ ماسٹر جی دا سریر بھاویں مدھرا تے پتلا سی، پر آواز اچی تے نقش تکھے سن۔ اس اچی آواز تے تکھے نقشاں دے رئب ہیٹھاں کدی کسے دا ماسٹر جی دی سریرک شکتی پڑچولن ول بہتا دھیان نہیں سی گیا۔
نویں زمانے دے اثر تھلے سندھیا ویلے منڈیاں دا رولا دنو دن ودھدا جا رہا سی، پر جد کدی ماسٹر بھولا رام جی سندھیا تے آ دھمکدے، سارے منڈے اک دم چپ ہو جاندے، کسے دے کسکن دی وی آواز نہ آؤندی۔
پڑھائی وچ وی ماسٹر جی منڈیاں دا واہ واہ جی لائی رکھدے۔ کئی کتاباں وچوں اوہناں اتہاس دے دل کھچویں ٹوٹکے پڑھے ہوئے سن۔ اوہ دسدے ہندے سن کہ سکندر اعظم پہلا باہرلا حملہ آور سی جس نے ہندوستان تے افغانستان توں خیبر دی راہیں حملہ کیتا۔ اجے وی جے تسیں افغانستان جاؤ تاں جیہوں دریا دے ارلے کنڈھے تے تہانوں اک صلع وکھائی جاندی ہے، جس تے اک وڈے سارے پیر دا نشان ہے۔ اتھوں دے لوکاں دا ایہہ نشچا ہے – تے تہاڈے اس گلّ تے نشچا کرن لئی ضدّ کیتی جاندی ہے – کہ ایہہ نشان سکندر دے پیراں دا ہے، تے اس وقت پے گیا جد اوہ اس اچی صلع تے کھلو کے اپنیاں انگنت فوجاں نوں ہندوستان تے حملہ کرن لئی دریا پار کردیاں ویکھ رہا سی۔
جولائی دا اک چوکھا گرم دن سی۔ جگرافیئے دی گھنٹی وچ منڈیاں دا پڑھن نوں اکا جی نہیں سی کردا پیا۔ ماسٹر جی نے آ کے پنجاب دیاں نہراں دا سبق شروع کیتا : ‘‘پنجاب دا صوبہ سارے ہندوستان نالوں نہراں لئی ودھیرے یوگ ہے۔ اس یوگتا دا کارن اس دا پدھرا ہونا ہے۔ پنجاب تاں اس طرحاں پدھرا ہے جس طرحاں اس کمرے دا فرش۔ ہورناں صوبیاں وچ جویں میسور وچ تاں اچیاں نیویاں تھاواں اتے سائیکل چلاؤندیاں ہمبھ جائیدا ہے، نہراں کسے سواہ پٹنیاں نے۔’’
چپڑاسی نے آ کے سنیہا دتا کہ ہیڈ ماسٹر صاحب بلا رہے ہن تے ماسٹر جی سبق وچے چھڈّ کے باہر چلے گئے۔ ماسٹر جی دے جان پچھوں کمرے وچلی کھڈ دی گرمی توں تنگ آیا اک چوہا ہوا کھان لئی باہر نکل آیا۔ وہلی بیٹھی جماعت نے اس نوں پھیہن وچ دیر نہ لائی۔ اک منڈے نے ذرا دلیری کر کے اس نوں چکّ کے ماسٹر جی دے میز تے ٹکا دتا۔
جھٹ کو پچھوں ماسٹر جی مڑ آئے۔
‘‘ہاں تاں میں آکھ رہا ساں….۔’’ تے ماسٹر جی دی نظر میز تے پئے موئے چوہے تے پئی۔ زخماں وچوں لہو ڈیسک تے چو رہا سی۔
‘‘ایہہ جیو-ہتیا کس سور دے پتر نے کیتی اے؟’’ اوہناں مرے ہوئے نوں ڈیسک تے رکھن نالوں چوہے نوں مارنا وڈا جرم بنانا ہی ٹھیک سمجھیا۔
ساری جماعت اس طرحاں چپ سی جس طرحاں کمرے وچ کوئی ہندا ہی نہیں۔
ماسٹر جی نے کرودھ وچ آ کے پھر کیہا : ‘‘جلدی دسو نہیں تے چھ چھ بینت ساریاں نوں ٹھوکانگا۔’’
بینتاں توں ڈر کے جاں کسے پرانی دشمنی کر کے اک منڈے نے اٹھ کے کیہا:
‘‘جی، بھوپی نے۔’’
ماسٹر جی نے بھوپی نوں کنوں دھوہ کے ڈیسک توں باہر کڈھ لیا۔
‘‘حرام زادے، میں تیرے پیو دی عمر دا واں’’، تے تاڑ کردی اک چپیڑ بھوپی دے منہ تے پئی۔ ہتھ دی اک انگل اوہدے نکّ تے لگ گئی تے اوہدی نکسیر فٹ پئی۔ بھوپی نے رومال کڈھ کے نکّ اگے رکھ لیا تے نکسیر دا لہو اس تے لگ گیا۔
بھوپی سکول دی کمیٹی دے بڈھے پردھان دا پچھلی عمر وچ ویاہی وہوٹی وچوں اکو اک پتر سی۔ منڈے دے لہو نال بھریا رومال تاں اوہدا پیو شاید سہار لیندا پر ماسٹر جی نے گالھ ہی کجھ اجیہی چنی سی۔ اک بڈھے پتی دی جوان استری تے الزام لایا سی۔ ماسٹر بھولا رام جی نوں تیسرے دن نوکریوں جواب مل گیا۔
ہن ‘‘ٹریبیؤن’’ دا دوجا صفحہ ماسٹر جی لئی بے حد کھچ رکھن لگ پیا تے باقی دی اخبار بے سواد لگن لگ پئی۔
جواہر لال دی رہائی۔ شملہ کانفرنس دی اسپھلتا تے جاپان دی جنگ وچ ہار، وادھو جہیاں گلاں سن۔ بہت ضروری گلّ تاں ایہہ سی کہ کسے سکول نوں اک ماسٹر دی لوڑ ہے جاں نہیں۔ ماسٹر جی بغیر پہلا صفحہ دیکھے، دوجا صفحہ کھولھدے تے پڑھن وچ جٹ جاندے۔ آدمیاں دیاں لوڑاں پچھوں کوٹھیاں، مشیناں موٹراں، کتے آدی خریدن ویچن دے اشتہار تے پھر ویاہاں واسطے کڑیاں منڈیاں دیاں منگاں آ جاندیاں، پر ماسٹر جی اجے وی پڑھدے جاندے، شاید کوئی ماسٹر لئی اشتہار ایہناں وچ ہی اڑیا ہویا ہووے۔ کئی قسم دیاں لوڑاں دے اشتہار نکلدے، کلرکاں دیاں، ایجنٹاں دیاں، افسراں دیاں، خانسامیاں تے ڈرائیوراں دیاں، گھر وچ پڑھان والے ٹیوٹراں دیاں تے کئی واری ماسٹراں دیاں وی۔ ماسٹر جی کول بچے ہوئے پیسے، عرضیاں ٹائیپ کرن، اوہناں نوں رجسٹری کران تے سکول دے منیجراں نال ملاقاتاں کرن تے خرچ ہون لگ پئے۔
آخر اک دن ماسٹر جی نوں نویں نوکری دی چٹھی آ ہی گئی۔ ماسٹر جی اک پنڈ دے خالصہ ہائی سکول وچ پنجویں چھیویں نوں انگریزی پڑھان لئی رکھ لئے گئے۔ پر ماسٹر جی اوہ پرانے ماسٹر بھولا رام جی نہیں سن رہِ گئے۔ بے روزگاری دا سہم اوہناں دے منہ اتے چتریا گیا سی۔ نقشاں دے تکھے-پن نوں فقراں دیاں لیکاں نے لکانا شروع کر دتا سی تے آواز کجھ بیٹھ جہی گئی جاپدی سی۔ تے اچیت ہی اس گلّ دا سکول دے ہر اک منڈے نوں اس طرحاں پتہ سی جویں کسے نے ڈونڈی پٹوا دتی ہووے۔
ماسٹر جی منڈیاں دے مخولاں دا نشانہ بنن لگ پئے، پہلاں اندروں اندریں تے پھیر پرتکھّ۔ لنگھدے جاندے منڈے ماسٹر جی نوں ویکھ کے دندیاں کڈھ لیندے۔ کوئی پچھوں سر وچ ماسٹر جی دیاں چھیڑاں گون لگ پیندا، کوئی اپنے نال دے منڈے نوں بھولو آکھ کے گانا سناؤن لگ پیندا۔
‘‘اس سکول دا ڈسپلن ٹھیک نہیں ہے۔’’ ماسٹر جی نے اک دن اک پرانے ماسٹر نال گلّ کیتی۔ اس ماسٹر نے اپنی ڈونگھی واقفیت دا رعب پاندے ہوئے کیہا :
‘‘ڈسپلن تے کتے وی ٹھیک نہیں رہِ گیا، ماسٹر جی! دنیاں کمیونسٹ ہندی جاندی اے، کمیونسٹ۔ کمیونسٹ کہندے نے ربّ کوئی نہیں ہے تے آدمی سارے اکو جہے نے۔ واہگورو واہگورو! تے پھر ڈسپلن خراب ہندا جاندا اے، جنہاں دے منہ وچ دند نہیں سن ہندے اوہ پنڈاں دے جٹّ بوٹ انتظام وچ مین میخ کڈھن لگ پئے نے۔ ایسے طرحاں سکولاں وچ وی ایہہ کمیونسٹی کوہڑ پھیلن لگ پیا ہے ربّ ہی بھلی کرے۔’’
کمیونسٹاں بارے اردو دیاں اخباراں وچوں وی بھولا رام نے بہت کجھ پڑھیا ہویا سی…۔
‘‘ہاں ! ہن پتہ لگا، ایہہ منڈے کھرود کیوں کردے نے، ایہہ کمیونسٹ ہو گئے نے۔’’ اوہ سوچن لگ پئے، ‘‘ایسے کر کے ہی اوہ اپنے استاداں دا آدر نہیں کردے سن۔’’ ‘‘کمیونزم سکولاں دے ڈسپلن نوں ملیامیٹ کرن والی چیز سی۔ اس نوں ودھن توں روکنا چاہیدا ہے، پر اوہ اکلا کی کر سکدا سی۔ ایہہ وڈے وڈے لیڈراں دا کم سی۔
ٹن، ٹن پنجویں ٹلی وج پئی۔ ماسٹر جی ایہناں سوچاں وچ ڈبے چھیویں جماعت نوں انگریزی پڑھان کمرے وچ چلے گئے۔ اوہناں نوں کمرہ کمیونسٹاں نال بھریا ہویا جاپدا سی تے ماسٹر جی اکلے سن۔
‘‘اج میں تہانوں ہفتے دے دناں دے انگریزی ناں دسدا ہاں۔ میں اگے اگے بولانگا تے تسیں ساریاں میرے پچھے بولنا۔’’
‘‘چنگا جی، نہ جی۔ چنگا جی، نہ جی۔’’ منڈیاں نے کوٹھا سر تے چک لیا۔
بینت بھاویں ماسٹر جی دے ہتھ وچ ہمیشاں رہندی سی، پر پچھلے سکول واپری گھٹنا دے ڈر توں تے ایہناں کمیونسٹاں دے ڈر توں اوہناں نوں ہن کدی اس دے ورتن دا حونصلہ نہیں سی پیا۔ شہر وچ تاں ماڑے چنگے دا پتہ ہندا سی پر پنڈاں وچ تاں سارے جٹّ ہی رانی خاں ہندے نے۔
‘‘انگریزی ہفتہ ایتوار توں شروع ہندا ہے، ایتوار نوں کہندے ہن سنڈے۔’’ ‘‘سنڈے سنڈھے، جھوٹے، ڈھگے’’ آدی دیاں آوازاں نال پھر کمرہ گونج اٹھیا۔ منڈے اج بڑے کھرودی ہوئے سن۔ بڑا زور لا کے مساں مساں ماسٹر جی ‘‘سیچرڈے’’ تک اپڑے تے منڈیاں نے کھیڈ مکدی ویکھ ٹھیک حرف نہ آکھن دی سونہ پا لئی۔ سیچرڈے توں شروع ہو کے ٹانگا، موٹر تے گڈی تک اپڑے۔ ماسٹر جی جاندے سن کہ وچ منڈے ‘نہ جی’ وی کہہ جاندے سن۔ ‘‘بسّ، اج اینا ہی’’ آکھ کے ماسٹر جی کمرے وچ ٹہلن لگ پئے۔ اوہ دل وچ کمیونسٹاں نوں ہزار ہزار گالھ کڈھ رہے سن۔
‘‘ماسٹر جی خستہ دی انگریزی کی ہندی اے؟’’
‘‘کس دی؟’’
‘‘جی خستہ دی، خستہ خطائیاں۔’’
‘‘کلھ دسانگا۔’’ ماسٹر جی نے اٹکدی آواز وچ منڈے نوں جواب دتا اوہناں نوں آؤندی ہی نہیں سی۔ ساری جماعت ہسن لگ پئی ماسٹر جی دا رنگ چٹا سفید ہو گیا تے لتاں کمبن لگ پئیاں۔
ماسٹر جی نے اک ہسدے منڈے ول انگل کر کے کیہا، ‘‘کھڑے ہو جاؤ تم۔’’
ماسٹر جی دا جی کیتا ہتھ وچ پھڑے بینت نال مار مار کے اس دی مجھّ کڈھ دین، پر حونصلہ نہ پیا۔ جدوں اوہ کھڑا ہو گیا تاں ماسٹر جی نے پھر کیہا :
‘‘شرارت کیوں کیتی اے توں؟’’
‘‘میں کدوں کیتی اے جی؟’’
‘‘باہر نکل جا۔’’
‘‘باہر جی دھپّ بڑی اے۔’’
ساری جماعت ہن ہن کر کے ہسّ پئی۔
‘‘میں تینوں کہنا باہر نکل جا۔’’
‘‘ایہہ سکول تے ساڈا اے جی، باہر کتھے نکل جاں؟’’
‘‘جاں توں باہر نکل جا تے جاں میں نکل جاندا ہاں۔’’
‘‘میں تے آکھیا اے جی، مینوں اتھے ہی رہن دیو۔’’
ماسٹر بھولا رام جی باہر نکل آئے، پہلاں کمرے وچوں، پھیر سکول وچوں۔ سکول دے سوڑے ولگن وچ اوہناں دے بھرے ہوئے دل دے پھس پین دا ڈر سی۔ بازار وچوں ہندے ہوئے اوہ گھر جان لگے۔ ماسٹر بھولا رام اج گلی دے ککھاں نالوں وی ہولا ہو گیا۔ ‘‘سکول ساڈا اے… ایہہ کمیونسٹاں نے ہی ایہناں نوں سکھایا سی۔ اوہ کہندے نے زمین کساناں دی اے، سو سکول منڈیاں دا اے تے ماسٹر…. ماسٹر… ایہہ دودھ ویچدا حلوائی، اوہ پگاں سکاندا للاری دا منڈا، آہ جتیاں گنڈھدا چمیار جاں بازار وچ چھلاں کھاندا کھوتا، ایہہ سبھ میتھوں چنگے نے۔ ایہہ حالت صرف ایس لئی ہے کہ دنیاں تے کمیونزم دا کوہڑ پھیل رہا اے تے سارے منڈے کمیونسٹ بندے جا رہے نے۔’’
اوہناں دے گھر اندروں اپنے منڈے دے اڑی کرن دی آواز آ رہی سی۔ پرائمری سکول وچ چھیتی چھٹی ہون کرکے اوہ ماسٹر جی توں پہلاں ہی گھر اپڑ گیا ہویا سی۔ روٹی کھان لگیاں، اوہدی دودھ چنگھدی بھین نے سبزی دی کولی وچ ہتھ مار کے سبزی بھنجے ڈیگ دتی سی تے منڈا رون لگ پیا سی۔ ماں نے بتھیرا سمجھایا، کھنڈ وی لیا کے دتی، پر اوہ منن وچ ہی نہیں سی آؤندا۔ ‘‘کھا لے اوئے! اجے تے بتھیری سبزی اے کولی وچ۔’’ ماسٹر جی نے اپنا فیصلہ سنایا۔
منڈا اسے طرحاں منجی تے لیٹیا ڈسکدا رہا۔
‘‘اٹھ کے روٹی کھا لے! میں تینوں آخری وار آکھ دتا اے۔’’
پر منڈا اسے طرحاں روندا رہا۔
کچیچی وٹّ ماسٹر جی نے باہوں دھریک کے منڈے نوں ہیٹھاں سٹّ لیا۔
‘‘حرام زادہ، توں وی کمیونزم سکھ رہا ایں! تساں دنیاں دیاں نیہاں ہلا دتیاں ہن، تسیں ملک نوں تباہ کر کے چھڈوگے۔’’
ماسٹر بھولا رام منڈے نوں کٹی جا رہے سن، تے منڈے دی ماں چھڑان دی کوشش کر رہی سی۔
