مینہہ جاوے انھیری جاوے سنت سنگھ سیکھوں
جدوں دا منگل سنگھ فوج وچ بھرتی ہو گیا سی، بسنت کور نوں مجھّ لئی پٹھے کھیتوں آپ لیاؤنے پے گئے سن۔ پچھلے چھ مہینیاں وچ دو برسات دے سن، جدوں بنجراں وچ گھاہ اتنا اگیا ہویا سی کہ مجھاں نوں چار کے لیاؤن توں پچھوں بہتا توڑی پٹھا پاؤن دی لوڑ نہیں سی تے بسنت کور دی مجھّ، جو ددھوں نسّ چکی سی، نوں تاں بنجراں وچ چرن توں بناں ہور کجھ پایا وی نہیں سی جاندا۔ چار اس نوں واگی منڈا لے آؤندا سی جس نوں دو روپئے مہینہ دتے جاندے سن، پر پچھلے دو مہینیاں توں جدوں دی مجھّ سو پئی سی اتے سیال دی رتّ آ رہی سی، اس نوں مکی دے پٹھے پاؤنے بہت ضروری ہو گئے سن جو وٹائی اتے دتے کھیتاں وچوں بسنت کور نوں آپ لیاؤنے پیندے سن۔
بسنت کور دی سسّ، بڈھی مہاں کور نوں اکھاں توں تھوڑھا دسدا سی تے شاید اسے کر کے اس نوں بسنت کور دے باہر کھیت وچوں اکلی پٹھے لین جان اتے بہت دھڑکو لگیا رہندا سی۔ جے اس دیاں اکھاں دی جوت ٹھیک ہندی تاں اوہ شاید گھر توں لے کے کھیت تکّ بسنت کور دے راہ دی راکھی کر سکدی، پر ہن تاں اس نوں چلھے چونکے وچ پئیاں چیزاں وی گھٹّ ہی دسدیاں سن۔
“پتّ، زمانہ بڑا بھیڑا آ گیا اے۔ اپنی پت آپے سنبھالن دیؤ ای اے”، اوہ بسنت کور نوں تاڑنا کردی۔
“کوئی فکر نہ کر بے بے۔ کوئی جمیا نی اکھ چکّ کے دیکھن والا مینوں”، بسنت کور دلجمی نال اتر دندی۔
“آہو پتّ، اپنا من چنگا ہووے تاں کسے دی کی مجال اے۔”
بسنت کور دا من ہالی تکّ ٹھیک ہی چنگا سی، پر جاگیردار ہردیال سنگھ دے پتر گردیو سنگھ دا من چنگا نہیں سی۔ پچھلے پندراں کو دناں توں جدوں توں اس نوں بسنت کور دے پٹھیاں نوں جان دے راہ اتے ویلے دا پکّ ہو چکیا سی، اوہ روز بسنت کور نوں اگے-پچھے راہ وچ ملدا اتے کھنگھورا مار کے لنگھدا سی۔ بسنت کور دا من بھاویں صاف سی، اس نوں گردیو سنگھ دے اس طرحاں روز اس نوں راہ وچ ٹکرن اتے کھنگھورا مارن توں کوئی ایڈا روس نہیں سی چڑھدا۔ اس نال سگوں اس دے من وچ اک طرحاں دا ابھیمان جیہا اپجدا سی۔ اس دا من اندرو-اندر گردیو سنگھ دی اس وارتھ چیشٹا اتے مسکراندا سی، اک تیراک واکر جس نوں ندی دی لہر دے چڑھاؤ توں سگوں اپنی شکتی اتے مان اپجدا ہے۔ بسنت کور اس دے اتے اس دے کھنگھورے دے پاسوں اڈول لنگھ کے ہر روز اک طرحاں دے جت بھاوَ نال گھر آؤندی سی۔
منگل سنگھ اپنی ماں مہاں کور اتے پتنی بسنت کور دی مرضی دے الٹ فوج وچ بھرتی ہویا سی۔ بھرتی نہ ہندا تاں کی کردا؟ فصلاں دے بھاء بھاویں چوکھے چڑھے ہوئے سن، پھر وی پنجھی کچے وگھے بھوئیں وچوں اوہ کی کما سکدا سی؟ مٹی نال مٹی ہو کے کم تاں بھاویں اوہ کردا سی، پر اوہ اتی غریبی دا جیون جو اس مٹی وچوں پراپت ہو سکدا سی، اس نوں سنتشٹ نہیں سی کر سکیا۔ پچھلے چار ورھیاں وچ اس دے سر ہزار دے قریب قرضہ ہو گیا سی۔ تے جے اوہ اسے طرحاں چلدا رہندا تاں ہور پنجاں کو سالاں وچ اس نوں پیو-دادے دی بھوئں توں وی ہتھ دھونے پینے سن۔ سو ہار ہٹّ کے اوہ فوج وچ بھرتی جا ہویا سی۔ اس نال اس دا قرضے دا بھار وی ہولا ہو گیا سی۔ ڈھگے-ڈھانڈے ویچ کے اس نے قرضے وچوں پنج سو اتار وی دتا سی۔
پر گھر وچ بھوئیں توں وی ودھیرے دولت سی بسنت کور، جس دا بڈھی مہاں کور نوں بہت فکر سی۔ جے مہاں کور دیاں اکھاں ٹھیک ہندیاں تاں اس نوں ایڈا فکر نہ ہندا، پر ہن تاں اوہ بسنت کور نوں جانوں بالکل ہی اگھاڑ پئی وسط سمجھدی سی۔ اوہ اگلے پنج سال قسمت نوں پرتیاؤن لئی تیار سی۔ اوہ ہور غریبی وچ جی لین نوں تیار سی، جے منگل سنگھ گھر رہِ کے بسنت کور دی راکھی رکھے، پر منگل سنگھ نہیں سی منیا۔
بسنت کور نے وی اکھاں کئی دن ہنجھوآں وچ ڈبائی رکھیاں سن، جدوں منگل سنگھ بھرتی ہو کے گھروں چلیا گیا سی؛ پر دو کو مہینے بعد اس دے پنجاہ روپئے منی آرڈر راہیں آ گئے سن جنہاں وچوں ویہاں کو دے مہاں کور نے بسنت کور نوں اتے اس دی سال کو دی دھی نوں سیال آؤندا دیکھ کے موٹے کپڑے سنوا دتے سن تے اک سوٹ ذرا پتلے کپڑے دا بسنت کور نے اپنی پسند دا وی سنوا لیا سی تے ہور ویہاں کو دے کھل-وڑیویں آدی مجھّ لئی آ گئے سن جنہاں صدقہ گھر وچ گھیؤ دا پیپا روز بہ روز بھردا جا رہیا سی۔
جدوں گردیو سنگھ اتے بسنت کور نوں راہ وچ ٹکردیاں پندراں کو دن لنگھ گئے تاں بسنت کور نوں محسوس ہون لگیا کہ اس دے کپڑے بھاویں ایہہ اس نے دو-تنّ واری ہی دھوتے سن، کجھ ودھیرے ہی اداس پے گئے سن۔ سو، سولھویں کو دن اس نے اپنا سوٹ بدل لیا۔
اس دن اوہ نھاتی وی ذرا ودھیرے شوق نال سی۔ تے جدوں اوہ کھیت نوں جا رہی سی تاں اس دے من نے اس نوں مخول جہے نال آکھیا سی، اج گردیو سنگھ دے سنگھ وچوں کھنگھورا نہیں، ہؤکا نکلیگا۔
تے ہویا وی کجھ اسے طرحاں۔ جدوں گردیو سنگھ اتے بسنت کور راہ وچ ملے تاں گردیو سنگھ نے کھنگھورا کوئی نہ ماریا۔ کجھ حوصلہ کر کے اوہ بولیا،
“بسنت کورے، اج کدھرے منگل سیہوں تاں نہیں آیا؟”
“نہیں جی”، بسنت کور نے شرماندی-شرماندی نے جواب دتا۔
“تاں پھیر کل آؤنا ہوؤُ۔”
بسنت کور اسے دھیمی ‘واج اتے نیویاں اکھاں نال جواب دے کے لنگھ گئی۔
اس توں تیجے کو دن گردیو سنگھ این اس ویلے بسنت کور کول کھیت وچ آ گیا جدوں اوہ پٹھے وڈھّ کے بھری چکن دی صلاحَ کر رہی سی۔ بناں بلائے ہی گردیو سنگھ نے آ کے پٹھیاں دی بھری بسنت کور دے سر اتے چکا دتی۔ بسنت کور دا لہو جانوں اس دیاں ناڑیاں وچ جم گیا۔ اوہ بولی-چالی کجھ نہ اتے پٹھے چکّ کے گھر نوں آ گئی۔
گھر آؤندی نوں اوہو ہی مہاں کور دی نت دہاڑی والی تاڑنا ہوئی-“دیکھیں پتّ، کسے دے جھانسے وچ آ کے گھر نوں لاج نہ لوا دیئیں۔ ساڈے پنڈ دا رویہ کجھ چنگا نہیں۔ تے ایہہ جاگیرداراں دا منڈا تاں کسے دے سادھن دا ہے نہیں۔”
بسنت کور دے ایہہ گلّ خانے تاں لگی، پر اوہ اپنے آپ نوں کڑکی وچ پھسی محسوس کر رہی سی۔ جے ربّ اس منڈے نوں آپ ہی سمتّ دیوے تاں چنگا اے، اس نے سوچیا۔ اس نے پنج پیسے دے پتاسے سکھے، جے کل توں گردیو سنگھ اس دا پچھا چھڈّ دیوے۔ مہاں کور دی اس نے اگے وانگ ہی درڑہتا بھرے اتر نال تسلی کروا دتی۔
پر کپڑے-لتے دی چونف بسنت کور دی کوئی نہ گھٹی۔ دوجے نہیں تاں تیجے دن تاں اوہ ضرور سوٹ بدلدی۔
اک دن تاں اک گوانڈھن نے آکھ ہی دتا، “کڑے پٹھیاں نوں چلی ایں کہ تیاں ‘تے۔” پر بسنت کور نے ہسّ کے گلّ ٹال دتی۔
پھر وی بسنت کور اپنے پٹھیاں نوں جان دے ویلے وچ تھوڑھے بہت منٹاں دی بدلی ضرور نت کر دندی۔ تے اس طرحاں کئی واری گردیو سنگھ اس نوں بھری چکاؤن ویلے نہ مل سکدا۔ اوہناں دی اگے پچھے راہ وچ ہی ٹکر ہو جاندی۔
پندراں ویہہ دن اس طرحاں جیوں-تؤں کر کے لنگھ گئے تاں منگل سنگھ دی چٹھی آ گئی کہ اوہ ہور پندراں کو دن تکّ مہینے دی چھٹی آویگا۔ مہاں کور دی تاں جان وچ جان پے گئی۔ بسنت کور دے بھاواں نوں وی سبھاوکی ہلونا آ گیا۔ اس دے دن رات اڈیک وچ لنگھن لگے تے گردیو سنگھ دے لچھناں توں وی اس دا من کجھ کھجھن جیہا لگّ پیا۔ دو چار واری تاں اس نے گردیو سنگھ پاسوں بھری چکاؤن توں نانہہ وی کر دتی۔
اک دن جدوں گردیو سنگھ نے اس نوں بھری چکائی تاں پچھوں اس دے ہتھاں نوں ہتھ لا دتا جس اتے اس نے کھجھ کے گردیو سنگھ نوں کجھ برا بھلا وی بھاسریا جس نوں گردیو سنگھ نے مسکرا کے سویکار کر لیا، پر پہراوے بارے بسنت کور دی چونف وچ کوئی فرق نہ آیا تے نہ ہی گردیو سنگھ نے اس دا پچھا کرن دے جوش وچ؛ سگوں پنج چار دن بعد، جدوں اس نوں وی پنڈ وچوں سروت ہو گئی کہ منگل سنگھ چھٹی آ رہا ہے، اسے نے سمیں نوں اپنے ورودھ جاندا انوبھوَ کر کے کجھ اگلے قدم پٹن دی دھار لئی۔
ہن جے کدی بسنت کور ذرا دیر کر کے وی پٹھیاں والے کھیت وچ پہنچدی تاں اوہ اتھوں مڑدا نہ اتے جتنا چر اوہ پٹھے نہ وڈھّ لیندی، کھیت دے نیڑے-نیڑے گھمدا رہندا۔ پھر اوہ پٹھے چکاؤن لگیا بسنت کور نوں کوئی نہ کوئی گلّ وی کہن لگّ گیا، اس دی سندرتا بارے اتے اپنی بہبلتا بارے۔ بسنت کور ایہناں گلاں دا کوئی جواب نہ دندی۔
کئی واری اوہ بھری چکاؤن توں پہلاں بسنت کور نوں کوئی گلّ آکھدا تاں اوہ جواب وچ چھڑا کہہ چھڈدی، “چنگا، پرھاں ہو۔ میں پٹھے آپے چکّ لؤں۔” تے نرتر ہو کے گردیو سنگھ اس نوں بھری چکا دین ہی غنیمت سمجھدا۔
پھر اک دن بھری چکاؤن ویلے گردیو سنگھ نے بسنت کور دے دوویں ہتھ پھڑ لئے اتے اس دے چہرے وچ اکھاں گڈّ دتیاں۔
“چھڈّ دے، گردیو سیانہ میرے ہتھ”، بسنت کور بڑی سہنشیلتا نال بولی،
“بھلکے میرے سردار نے چھٹی آ جانیں۔”
گردیو سنگھ پاسوں بسنت کور دے ہتھ اک دم چھٹّ گئے اتے اس نے پچھیا، “کنے چر دی چھٹی آؤنے منگل سیہوں نے؟”
“مہینے دی”، بسنت کور نے جواب دتا۔
گردیو سنگھ نے چپّ کر کے بھری چکا دتی اتے بسنت کور گھر نوں تر پئی۔ اس دے من وچ اج پھر کسے وشیش جت دا انوبھوَ سی۔ ایہہ جت اس دی اپنے آپ اتے سی کہ گردیو سنگھ اتے، اس دا شاید اس نوں آپ نوں نرنیمئی پتہ نہیں سی۔
دوجے دن سویر نوں منگل سنگھ پنڈ آ گیا اتے اج توں بسنت کور دی پٹھے لیاؤن دی رول ختم ہو گئی۔
دن ڈھلے جدوں گردیو سنگھ اگے وانگ پٹھیاں والے کھیت وچ آیا، تاں اس نوں بسنت کور دی تھاں منگل سنگھ پٹھے وڈھدا دسیا۔ پہلاں تاں اس دا من اتھوں ہی مڑ جان نوں کیتا، پر اس نے کول جا کے منگل سنگھ نوں بلاؤنا ہی ودھیرے مناسب سمجھیا۔
“کدوں آئییں منگل سیاں؟” اس نے پٹھے وڈھّ رہے منگل سنگھ دے پاس دی لنگھدے کھلو کے آکھیا۔
“اج ای آئییں سردار گردیو سیاں۔ تسیں کویں ایدھر؟” منگل سنگھ نے جواب وچ پچھیا۔
“میں وی پھردا-پھردا ایدھر آ گیا اج”، گردیو سنگھ کہن لگیا۔ “اگے کون پٹھے لجاندا ہندا سی؟”
“بسنت کور ای لے جاندی سی”، منگل سنگھ نے ذرا نمر ہو کے آکھیا۔
“ہاں، دیکھی تاں سی میں اک دو واری۔ کوئی چوڑھا-چپڑا لا جانا سی”، گردیو سنگھ نے شرینی بھاوَ والی ہمدردی دکھا کے آکھیا۔
“اینی پہنچ ہووے تاں فوج وچ دھکے کھان جائیے سردار گردیو سیاں! کوئی نی، بسنت کر دا کجھ نہیں گھس گیئے پٹھے لجان نال!”
گردیو سنگھ ہسّ پیا۔ “گھسنا کی سی تیرے پچھوں!” اس نے مخول وچ آکھیا۔
منگل سنگھ نے وی اتر وچ ہسّ دتا۔ گردیو سنگھ اس نوں پٹھے وڈھدا چھڈّ کے اگے لنگھ گیا۔
“وے منڈیا، حالے ہور کنا کو چر فوج وچ رہیں گا؟” مہاں کور نے اک دن منگل سنگھ نوں پچھیا۔
“حالے تاں نہیں ماں، میری پنشن لگ جانیں چھیاں ہی مہینیاں پچھوں!” منگل سنگھ نے جواب دتا۔
“پلسن تاں پتّ، وڈے ہوئے دی جا کے ہوؤُ۔ پچھوں گھر دا کی بنوں؟ میں تاں ندی کنارے رکھڑا ہاں۔ جاں توں بسنت کر نوں نال ای لے جا۔”
“جنا چر توں بیٹھی ایں، اونا چر ماں مینوں کی فکر اے گھر دا جاں بسنت کر دا؟”
“فکر تاں تینوں کوئی نہیں۔ بسنت کور وی، منہ ‘تے صلاحنا چنگا نہیں ہندا، تیری بھائی کٹھالی ‘چوں کڈھیا ہویا سونا ایں، پر پتّ سموں بڑی بری اے۔”
“پئی ہووے بری سموں”، منگل سنگھ نے جانوں سمیں نوں اپنی ماں اتے بسنت کور دی تکڑائی دے سہارے ونگار دتی۔
“وے پتّ، اوں تاں گھر وی کوئی گھاٹا نی سی۔ ڈوڈھ سو روپیہ توں ہن لیا کے شاہوکار دا موڑ دتا اے۔ چار کو سو سارا رہِ گیا۔ اسیں مہں بیچ دیئیے تاں اوہ وی اتر جاندے۔”
“پھیر میں کروں کی؟”
“توں کھیتی کر، ہور کی کرنیں۔”
“پنج سو دے بلد نہیں پھیر لینے پینگے؟”
مہاں کور اس لوڑ نوں بھلائی بیٹھی سی۔
“مہں تاں اسیں ہن بیچ ای دینی ایں”، بسنت کور نے گل بات وچ شامل ہو کے آکھیا۔ “چھیاں مہینیاں نوں میری جھوٹی نے سو پینا ایں۔” ایہہ جھوٹی اوہ سی جو بسنت کور دے پیو نے کٹی ہون سمیں توں بسنت کور دی بنا دتی سی اتے ہن تکّ اس دے پیکے گھر ہی پل رہی سی۔
“پر بلد ہن کتھوں آؤنگے؟” منگل سنگھ نے اپنا سوال دہرایا۔
“بلد؟” بسنت کور کجھ سوچن لگّ پئی۔ پھر اوہ بولی، “آہ جہڑا میرے کول کچھ ٹوم-چھلا اے، ایہہ بیچ دنے آں۔ پھیر بنا لوانگے جے ربّ فصل چنگی لاؤُ تاں۔”
“نہ دھیے، تینوں نی اسیں سکھیں ساندیں بچی کرنا”، مہاں کور درڑہتا نال بولی،
“فصل لگو تاں بلداں والا پنج سو وی اتر ای جاؤ۔”
“دیکھ ماں”، منگل سنگھ پھر بولیا، “کھیتی دا کوئی بھروسہ نہیں۔ جے فصل دو سال لگّ پئی تاں بھواں قرضہ اتر جاوے۔ جے نہ لگی تاں سواں ہور چڑھ جاؤ۔ پھیر آپاں کدھرے جوگے نی رہنا۔ ہن میں پچونجا روپیئے چڑھے مہینے لے لیناں۔ مینہہ جاوے، نھیری جاوے، مہینے دی پنج طریق نوں پچونجا مل جاندے اے۔ رسد پانی سرکاری اے۔ میں مہینے دے پینتی چالی سہجے ای بچا لیناں۔ تسیں میرا پچھا پورو، دل نہ توڑو۔”
اس اتے دوویں جنیاں چپّ کر گئیاں۔ دوہاں دے زور دین اتے منگل سنگھ نے مجھّ ساڈھے تنّ سو نوں ویچ کے قرضے توں مکتی پراپت کر لئی۔
گھر وچ ویہہ کو سیر گھیؤ جڑیا پیا سی۔ منگل سنگھ دے چھاؤنی نوں مڑن توں اک دن پہلاں بسنت کور اس گھیؤ نوں تتا کرن لگی تاں منگل سنگھ نے اس دا کارن پچھیا۔ “کیوں تیں ایہہ لے کے جانا؟” بسنت کور نے پرشن وچ اتر دتا۔
“لے، میں کی کرنا ایں گھیؤ؟ اتھے مل جاندے سانوں گھیؤ وی سرکاری”، منگل سنگھ نے آکھیا۔
“سواہ ہندا ہوؤُ اوہ گھیؤ”، بسنت کور اپنے جڑے ہوئے کھرے گھیؤ دے ابھیمان وچ بولی۔ خبراں کی کجھ پاؤندے ہونگے اس گھیؤ وچ۔”
“وے اوہ گھیؤ تاں بناسپتی ہندا ہوؤُ پتّ”، مہاں کور نے وی آکھیا۔
“میں کوئی ماڑا تاں نہیں ہو کے آیا اوہ گھیؤ کھاندا، بسنت کرے”، منگل سنگھ نے ہلکے جہے وینگ نال آکھیا۔ نالے ہن تھوڈے کول دودھ نی ہونا، ماں تسیں اس گھیؤ نال چھ مہینے روٹی چوپڑونگے، جد تائیں بسنت کور دی جھوٹی نہیں سوندی۔”
دوہاں دے نانہہ-نانہہ کردیاں منگل سنگھ نے اس گھیؤ نوں اگّ توں لاہ دتا۔
“سانوں ایہہ تتا تاں کر لین دے”، بسنت کور کہن لگی۔
“میرے گئے توں کر لیو تتا”، منگل سنگھ نے صلاحَ بدلن دی گنجائش نال چھڈدیاں آکھیا۔
تاں وی منگل سنگھ لئی دو کو سیر گھیؤ دی پنجیری رلا دتی گئی۔
“مینوں وی ہن چھیتی بلا لئیں چھاؤنی”، بسنت کور نے رات دی اکلّ وچ منگل سنگھ پاس بینتی کیتی۔
“ماں دی سنبھال کون کرو؟” منگل سنگھ نے پچھیا۔
بسنت کور پاس اس دا کوئی اتر نہیں سی۔ “میرا نی اتھے جی لگدا”، آکھ کے اوہ ہؤکے بھردی منگل سنگھ نوں چمبڑ گئی جویں مینہہ جھکھڑ دا ماریا پنچھی اپنے آلھنے وچ آ ڈگدا ہے۔
