میرا سنمان (لیکھ) رام سروپ انخی
مے سکول ٹیچر ساں۔ ایہہ ودھیا گلّ ہندی جے میرا سکول وی میرا سنمان کردا - سکولی پدھر دا ہی نکا-موٹا سنمان۔ ایسے گلّ نوں لیا جا سکدا سی کہ ہن تکّ ساہت اکاڈمی انعام جیتو پنجابی لیکھکاں وچوں مے پہلا سکول ٹیچر ساں۔ ساہت اکاڈمی ولیاں نے تاں میرے پرشستی-پتر وچّ خاص طور اتے لکھیا سی،…ایہناں نے اپنے آپ نوں اک سکول ادھیاپک دے کارج لئی سمرپت کیتا ہویا ہے۔
اک وار 1979 وچّ میرے ناول 'سلگدی رات' نوں بھاشا وبھاگ نے 2500 روپئے انعام دتا۔ اخباراں وچّ میری فوٹو چھپی ویکھکے میرے سکول دے ستّ جنے مینوں باہوں پھڑ کے اک ہوٹل وچّ لے گئے۔ اٹھ وڈے پتل دے گلاس کنگنی والے دہیں دی لسی دے تے دو کلو برفی۔ ہوٹل وچوں باہر آ کے مے اوہناں نوں پچھیا، "تہاڈے وچوں کسے نے میرا ایہہ ناول پڑھئ بئی؟"
اک ماسٹر دا جواب، "اسیں برفی کھا لی، لسی پی لی؛ اسیں تیرے ناول توں کی لینا اے، اوئِ!"
مے اپنی سروس دا بہتا سما جنہاں سکولاں وچّ گزاریا، اوہ سن جیٹھوکے (تنّ سال)، بھدوڑ (تنّ سال)، ہنڈھیایا (چھ سال) تے روڑیکے کلاں (چھ سال)۔ برنالے میری سبھ توں ودھ ٹھہر ہے۔ پر پہلے سکولاں والے ساتھی ادھیاپک اجیہے گھٹیا سوال نہیں کردے سن۔ اک تتھّ ہور میرے ساہمنے آؤندا ہے - پہلے چار سکولاں والے ساتھی ادھیاپکاں وچوں کئی جنے میرے دوست بنے۔ اوہ ہن تکّ وی میرے دوست ہن۔ میری کھشی-گمی وچّ شامل ہندے ہن۔ پر برنالہ سکول وچّ میرا نواں دوست کوئی نہ بن سکیا۔ جنہاں پنج-ستّ بندیاں نال گھریلو سبندھ سن، اوہ اس سکول وچّ آؤن توں پہلاں دے ہی سن۔
جدوں اس سکول وچّ آیا، میری پتنی دس-باراں دناں بعد ہی مر گئی۔ دکھی مے پہلاں ہی سی۔ اوہ ڈھائی-پونے تنّ سال سخت بیمار رہی سی۔ جوآک رل رہے سن۔ پتنی دے بھوگ توں بعد جس دن مے سکول آیا، اک ماسٹر مینوں پچھن لگیا، "انکھی، ہن پھیر کویں سردے، تیمی بغیر؟" اوہدا مطلب کام-پورتی توں سی۔ جی کیتا، کتی جات دے گولی ماراں۔ میرا گھر اجڑ گیا تے ایہہ … ۔
پتنی دی موت کرکے میرا دل بجھیا ہویا سی۔ مینوں کسے دا ہاسہ-مذاق زہر لگدا۔ پر اک-دو سن جہڑے میریاں بدنام کہانیاں دا ناں لے-لے مینوں چھیڑیا کرن تے ہسیا کرن۔ پھیر شوبھا آئی توں کہڑا مے سکھی ہو گیا سی!
اک دن سویرے سکول آ کے مے ادھیاپکاں دے حاضری رجسٹر وچّ اپنی حاضری لا رہا ساں۔ اک ماسٹر آیا تے میرے ہتھوں پین پھڑ کے اپنی حاضری لاؤندا مینوں پچھن لگیا، "ہاں بئی، تیری ایہہ چوتھی میرج اے کہ پنجویں اے؟"
پہلاں تاں مے گلّ نوں ٹالنا چاہیا پر پھیر الٹا کے مے اوہنوں کیہا، "جے تیری گھروالی مر جائے؛ فرض کرو اج ای مر جائے؛ پھیر توں ہور ویاہ کرائینگا جاں نہیں؟" ماسٹر دا شرارتی چہرہ اپنی گھروالی دی موت دا ناں سن کے پیلا پین لگیا؛ تے پھیر اوہ میرے نال ہور کوئی گلّ کیتے بغیر پرھاں نوں تر گیا۔ اوہدی اپنی عمر چالی-کو سال سی۔ شاید دو بچے سن۔
کوئی ایہہ کہہ کے اگلے نال میری واقفیت کراؤندا، "اہنے جی 'ٹیسی دا بیر' لکھئ۔"
پتہ نہی اوہ میرے نال اس طرحاں دا سلوک کیوں کردے سن؟
پھیر ایدھر-اودھر بیٹھے دو-دو جنے جاں تاں ٹیوشناں دیاں گلاں کرنگے تے جاں اپنے-اپنے سائیڈ بزنس دیاں۔ جاں پھیر ویونتاں بناؤنگے کہ اج کس نوں الو بنایا جاوے جاں کیہدی لتّ کھچی جاوے! مہنگائی بھتے دی نویں قشط اتے لاٹری دا ٹکٹ نکل آؤن جنی خوشی مناؤنگے۔
وڈا ککرم ٹیوشناں۔ اگست-ستمبر وچّ اوہ منڈیاں نوں کٹنا شروع کر دندے ہن۔ منڈے نے ٹیوشن رکھی نہیں کہ اوہدی کٹّ ختم۔ جہڑا ٹیوشن نہ رکھے، دسمبر-جنوری تکّ کٹّ کھاندا رہندا ہے۔ بڑا نردئی کم ہندا ہے ایہہ ماسٹر دا۔ اک اک ماسٹر کول چالی-چالی منڈے۔
بھرتھری ہری نے آکھیا سی -
ساہت سنگیت وہون مانشہ
ساکشات پچھو پوچھ وشان ہینہ۔
مطلب ایہہ کہ اوہ آدمی پوچھ تے سنناں توں بنا سامرتکھّ پشو ہندا ہے جس نوں ساہت تے سنگیت کلا دی کوئی سوجھ نہیں۔
ساڈے ایہہ پڑھے-لکھے ان پڑھ بندے پشواں توں وی بھیڑے ہن۔ پشو تاں پھیر وی دن-رات جنہاں منکھاں دے کول ہووے، اوہناں دے سنگ نہی ماردا تے جدوں اوہناں دے کول جاوے، پوچھ ہلاؤن لگّ پیندا ہے - مطلب آدر-بھاوَ جتاؤندا ہے پر ساڈی ایہہ جات ساتھی دے سنگ ہی ماریگی تے جے پوچھ ہلاوے، اگلے نوں لبیڑ کے دھر دیویگی۔
میریاں کہانیاں-لیکھ اخباراں-رسالیاں وچّ چھپدے ہی رہندے ہن۔ اک وار "پنجابی ٹربیون" وچّ میرے اک ناول دا ریویو چھپیا۔ دوجے دن میرے سکول دا اک ادھیاپک مینوں دسن لگیا، "کلھ تیری کہانی پڑھی سی۔"
دسو بئی، اوہنوں ایہہ نہی پتہ سی کہ ریویو کی ہندا ہے تے کہانی کی۔
میری کہانی چھپی ویکھکے کوئی پچھیگا، "تینوں ایہدے کنے پیسے ملنگے؟"
مے جھوٹھ بولدا ہاں، "کوئی پیسہ نہی ملدا۔"
اوہ میرا مخول اڈائیگا، "تاں پھیر متھا مارن دا کی پھیدا؟"
کسے نوں مے دسدا ہاں، "ایس کہانی دے اسی روپئے ملنگے مینوں۔"
اوہ چپّ ہو جاندا ہے۔ جویں کہ افسوس کر رہا ہووے۔ پھیر اوہدا اگلا سوال، "مھینے وچّ پھیر چار-پنج کہنیاں تاں لکھ ای لیندا ہووینگا؟"
مے مسکراؤن لگدا ہاں۔
ادھیاپک اپنے من وچّ میری "اتلی آمدن" دا حساب لا رہا ہندا ہے۔
ساہت اکاڈمی انعام دی خبر جس دن اخباراں وچّ آئی، سویرے-سویرے پرارتھنا توں بعد چار-پنج ساتھی ادھیاپک میرے نیڑے ہو گئے۔ پہلاں تاں سبھ نے ودھائیاں دتیاں۔ پھیر کوئی پچھ رہا سی، "ایہہ کویں ملدے انعام؟"
کوئی ہور، "تیری کہڑی کتاب نوں ملیئے؛ کدے دکھائیں تاں ہے نھی!"
اک ہور؛ "کنے ہزار ملوگا؟"
اک ماسٹر جہڑا تھوڑھا پرے کھڑھا کناں دی میل کڈھ رہا سی، ایہہ سبھ سنی گیا۔ پھیر اوہنے نکّ وچوں چوہے کڈھے تے پھیر کوٹ دی جیب وچوں زکام کھادھا گندہ رومال کڈھ کے اکھاں دی گڈّ پونجھن لگّ پیا۔ جدوں باقی سبھ اپنیاں-اپنیاں جماعتاں نوں تر گئے تاں کھنگور جہی مار کے اوہ میرے نیڑے ہویا تے کہن لگیا،
"پھیر تاں بئی ایتکیں انکم ٹیکس لگو تینوں۔ دس ہزار خاصی رقم ہندی اے۔"
اوہدے بلھاں اتے کمینی مسکراہٹ وی سی۔
مے ویکتتوَ نوں دوپھاڑ کیتا ہویا ہے۔ سکول وچّ مے لیکھک نہی ہندا تے سکول توں باہر ماسٹر نہی۔ سویرے جدوں سکول جادا ہاں تاں اپنے لیکھک نوں سکول-گیٹ تو- باہر کھڑھا کر دندا ہاں۔ کہندا ہاں، "لے بئی مترا، آپاں ساری چھٹی توں بعد ملانگے۔"
اجیہے اجڈّ، ادنڈ تے اششٹ لوکاں وچّ رہکے وی ساہت-رچنا جیہا سوخم کم کردا رہا ہاں تے عینی ماترا وچّ کیتا ہے؛ کی میرا پاٹھک-ورگ مینوں داد نہی دیویگا؟ اپنی ساری سروس دیران مے دس-باراں ہیڈماسٹراں ادھین کم کیتا ہے۔ ہیڈماسٹراں وچوں ہیڈماسٹر ویکھیا، جلور سنگھ۔ جس کسے نے وی اوہدے ادھین کم کیتا، ہن تکّ اوہدیاں واراں گاؤندا ہے۔ شکر ہے ہن میرا ہیڈماسٹر میجر اجائب سنگھ مان ہے۔ اوہ میرا کالج-ساتھی ہے تے یار وی۔ جانے-پچھانے بندے ادھین کم کرن دا لطفَ ہی ہور ہندا ہے۔ سروس دے دو سال جو باقی رہندے ہن، تسلی نال بیت جانگے۔ کوئی تسکین تاں ہے۔ پہلاں اجیہا نہی سی۔
