میرا اجڑیا گوانڈھی سنتوکھ سنگھ دھیر
جرنیلی سڑک اتے، چار میلاں وچکار، مذہب دے ماریاں دا قافلہ، نویں وطن نوں جا رہا سی۔
میں کتوں باہروں، اپنے پنڈ ولّ نوں آ رہا سی۔ میری منزل توں کوئی دو کو میل ارے قافلے دے ادھ وچالے ساڈی لاری دا کجھ وگڑ گیا۔ سواریاں لہہ کے نوان وچ کھنڈ گئیاں تے ڈرائیور انجن دا گھنڈ چکّ کے نقص ٹوہن لگیا۔
سڑک دی کھبی کنی اتے، سست چال وچ، گڈے چیک رہے سن۔ جویں بودے پھئیے دھراں اتے مجبور گھمدے ہون۔ بھکھے، ہونکدے بلداں دیاں لپھیاں دھوناں اتے ٹبر-ٹبر دا بھار سی۔ بلد بیماراں وانگ تردے سن۔ جویں اوہناں دے مہارچیاں دے دل اوہناں دی تور نال سہمت نہ ہون۔ اک رکھی دھوڑ بلداں دیاں پیڑاں وچوں اڈ کے ہوا دیاں لہراں نوں چمبڑدی چپھیرے پھیل رہی سی۔
بلداں دے گل گھنگرو نہیں سن، کسے-کسے گڈے اتے کوئی بلور ولکدا سی۔
گڈیاں اتوں لوتھاں ورگے بھکھے پنجر بٹ بٹ جھاکدے سن۔ بسّ، اوہ چپ چاپ جھاکی جاندے سن۔ اوہناں دے پیلے چہرے دھوڑ نال خاکی بن گئے۔ سڑی، تریہکی زندگی اتے مکھیاں بھنکدیاں، تے اک بدبو ہوا دے خشک فراٹیاں نال خلاء نوں ہٹ رہی سی۔ میں چاہیا اجڑے جاندیاں نوں، جاندی وار دا، نیڑے ہو کے دیکھ لواں۔
دو الانگھا، مینوں سڑک دی چبّ-کھڑبی سجی کنی اتے لے گئیاں، اکا اک موہریوں گڈے کھڑونے شروع ہو گئے۔ شاید قافلہ روکیا گیا سی۔
میں سرمئی سڑک اتے ہو گیا، تے بند دی بند، اک اک گڈے نوں تکدا، لمی قطار دے نالو نال، ہولی ہولی ترن لگیا۔
کسے کسے گڈے اتوں جد کوئی اداس اکھاں کتے میرے ولّ جھمک پیندیاں، تاں اوہ جھٹّ مینوں دیکھنوں ٹل جاندیاں۔ ہر گاڈیا میری شکل توں اک وار دڑ جاندا-جویں اوہناں نوں میریاں اکھاں وچ برچھے چمکدے دسدے ہون- میں سرمئی سڑک توں ہٹ کے مڑ کچی پٹڑی اتے ہو گیا۔
کوئی تنّ گڈیاں پچھوں اچانک اک گاڈیئے نے میرے ولّ تکیا۔ اوہدیاں نظراں ٹلدیاں-ٹلدیاں مڑ قرار پھڑ گئیاں۔ اس پھیر تکیا تے پل دی پل اوہدے چہرے اتے بھاگ جیہا پھر آیا۔ اوہدیاں اکھاں وچ لشک آئی، جہڑی کہ قافلے وچ بالکل انہونی ہو سکدی سی۔
گاڈی نے ٹھوڈ اتے پبّ دھریا تے اک چھلانگ نال گڈیوں لہہ کے میرے ولّ نوں ودھیا-جویں اوہدی چھاتی وچ کوئی گولہ پھٹ گیا ہووے-اوہدیاں اکھاں اتے ماس کمبیا تے اوہدی بھبّ نکل گئی۔
''او ہو.. دلیا! بڑا ماڑا ہو گئیں یار! ڈکے ورگا۔ پچھانیا وی نہیں گیا۔'' میں اوہنوں دیکھ کے آکھیا۔
دلھے دی بھبّ نے گڈے اتے نسل پئی لٹکدی، بیصورت زینب دے کالجے اتے دھکّ ماریا۔ پیو دا رون سن کے دھیاں قبراں وچوں جاگ پیندیاں ہن۔
''بائی...... توں....... ارے ....... آ.....جا.......!'' زینب نے مری ہوئی آواز وچ آکھیا۔ اوہدیاں آندراں نوں جویں سنّ چڑھدا سی۔ اس نے مینوں پچھانیا نہیں سی، تے گڈے توں دور ہندے پیو نوں موت دیاں داڑھاں وچ جاندا سمجھدی سی۔
''دلھیا! بس ویر، ہن آپاں کوئی گلّ کریئے۔'' میں دلھے نوں وراؤن لئی موڈھیوں پھڑ کے ذرا جنا جھونیا۔ اوہدی وینی ہنجھوآں نال تر ہو گئی سی۔ اوہنے ٹٹویں ہوکے لیندیاں، جھگے دے میلے پلے نال نکّ تے اکھاں پونجھیاں۔ رو کے ہمبھیاں، لال پینجو اکھاں نال میرے ول ہولا جیہا ہو کے تکیا تے اک نمھے ہلاس وچ، ہولی جیہی دھون پھیر کے، اپنی دھی نوں آکھیا :
''پت، زینبے، گربچن سیوں کھڑا اے-اپنا پڑوسی- مل لے.....'' اوہدیاں ڈھلیاں بانہواں نے ڈھاکاں اتے آسرا لے کے کوہنیاں کڈھ لئیاں تے اوہدے لکّ اتے ٹنگے، ادھیا تمبے دی اک جھول کھچاں اتے پھلھکدی سی۔
میرا ناؤں سن کے زینب دے وین فٹ پئے۔ اوہ دیاں وکھیاں وچ ساہ کھچن جوگا وی ست نہیں سی، پر رون لئی جویں اوہدے وچ اچیچا زور آ گیا ہووے۔ اوہدے کیرنیاں نے بلداں دیاں اکھاں وچوں گھرالاں وگا گھتیاں۔
دلھا ساڈے پنڈ دا کہندا-کہوندا راٹھ گجر سی۔ ویہہ-ویہہ کوہاں تکّ اوہدی دھانک سی۔ سارے پنڈ دا چونا اوہی چاردا ہندا سی، تے نالے اوہ بکریاں دا اپنا اجڑ وکھ پالدا سی۔ اوہدی سپردگی وچ کدے ایہہ نہیں سی ہویا ساڈے پنڈ دا کوئی ڈنگر-کھیتر وچ وڑ جان توں-کسے دوجے پنڈ نے پھاٹک دے لیا ہووے۔
اکو ویہی وچ گھر ہون کرکے ساڈا تاں اوہ خاص کر گوانڈھی سی۔ وڈاروآں توں لے کے اوہناں نال ساڈا واہ چلیا آیا سی۔
ساڈے پچھوکڑ، پشواں دے واڑے نال ہی، اوہدیاں بکریاں دا واڑا سی۔ میرا پیو دسدا ہندا ہے کہ دلھے دے تائے سلیمان نے اوہنوں اک وار بھروسہ دتا سی :
''ساؤن سیاں، تیرا-ساڈا مال کوئی دو تاں نھی، توں سوں رہا کر گھرے، بے-فکر ہو کے، اسیں کوئی تھکدے نھی تیرے ڈنگر سامبھدے۔'' ادوں توں ہی اسیں کدے اپنے لویریاں پاس منجا نہیں سی ڈاہیا۔
زینب، میریاں بھیناں دی گوہڑی سہیلی سی۔ اوہناں جدوں رل کے ترنجھنیں بیٹھنا تاں پہر دے تڑکے تیک چھوپ پاؤندے رہنا۔ اکٹھیاں تیاں گاؤنیاں، پیگھاں جھوٹنیاں۔ ایہناں دی سوآ بہتری اک ہندی سی۔ رل کے اوہ بڑے سوہنے پھلہرے-بوئیے-گنددیاں سن۔ ساڈیاں ڈبّ-کھڑبیاں دریاں اوہناں دیاں سانجھیاں ریجھاں دیاں رنگلیاں مورتاں سن۔ زینب دا داج میریاں بھیناں نے رل کے تیار کروایا سی، تے ہن زینب میریاں بھیناں دا داج نال لگّ کے بنوا رہی سی۔
زینب، بالکل مینوں اپنی سکی بھین جاپدی سی۔ اوہنے 'بیر' توں بناں مینوں کدے منہ نہیں سی کھولھیا۔ جے کدے اوہ میری کسے بھین نال جھاٹم-جھیٹی ہو پیندی تاں میتھوں نرنا نہیں سی ہو سکدا کس دا قصور کڈھاں-کس نوں گھوراں۔
جد اوہ ڈولی پین لگی سی، اوہناں دیاں میلناں نال میریاں بھیناں نے وی رو-رو کے ہورے لائے سن۔ بھاویں اوہناں دیاں چھیٹاں-پہریاں تے چاندی-مڑھیاں میلناں وچ میریاں سادیاں بھیناں اوپریاں لگدیاں سن، پر میں روحاں وچوں فٹے دردیلے ہیریاں وچوں اپنیاں بھیناں دا بول پچھان نہیں سی سکیا۔
اوہدے ویر اتے پیو نے اپنیاں نمانیاں پگاں دے، کناں اتوں لمکدے، غریب لڑاں نال اکھیاں پونجھیاں سن۔ اوہ بھاویں راٹھ سن، پر دھیاں نوں تورن ویلے بڑے بڑے کھبی-خان وی تاں مچّ کے غریب ہو جاندے ہن۔ زینب، اپنے مامے دے کلاوے وچ، اوہدے گل نوں چمبڑی، اک عجیب، کمبدی لے وچ، ''اوں... اوں...'' کر کے رو رہی سی۔ اس لے نال جیون وچ تیویں شاید اکو وار روندی ہووے۔ اوہ دے رون دی تھرکدی لے وچ میرا دل گھلدا جا رہا سی؛ جویں میلھدیاں لہراں دے چھوہن نال دریا دے کنڈھے کھر جاندے ہن۔ دو ہنجھو میریاں وی جھمنیاں وچوں نچڑ کے گول-کنیاں بن گئے سن۔
اوہی زینب مینوں اوپرا کر رہی سی، جویں اوہدے دل وچوں وساہ اڈ گیا ہووے۔ اوہدے اندر کوئی پالا جاپدا سی :
''ویر! ویر! کردیاں کہڑا وڈھیاں نہیں گئیاں.......۔''
ہکّ میری وچکار وی چھریاں چل رہیاں سن.... ''بھین نوں اج ویر دا بھروسہ نہیں رہا۔' ... اسے زینب دا اندر اج میرے پرچھاویں توں کمبدا سی، جہڑی ویاہلی مڑ کے آئی مینوں اس طرحاں گلوکڑی پا کے چمبڑی سی، جویں اپنے ویر زمالے نوں۔
''چنگا، گربچن سیاں! توں مل گیاں-اخیری میلے....!'' دلھے نے سنگھ وچ رکے غبار دا گھٹّ بھریا۔ مسیں راہ لبھّ کے تنگھڑدے ہوئے، اوہدے اندروں بول آیا۔
''سمیں دا گیڑ اے! دلھیا! کوئی وا ای چندری وگ گئی۔ چنگے بھلے آدمی پشو بن گئے۔''
''اﷲ جاندے بچن سیاں! اسیں تاں کسے دا کچھ نہیں سی وگاڑیا-بیدوشیاں نے۔''
دلھے دیاں کھونجیاں کولوں ہیٹھاں نوں لمکیاں ہوئیاں ڈھلیاں بریک مچھاں کمب گئیاں تے اوہدی داڑھی دے وال برش وانگ آکڑے کھڑے سن، جنہاں وچوں اٹی ہوئی دھوڑ دی گھسمیل جھاکدی سی۔ ''سچ! نوراں، زیناں، کیمی، تے اوہ چھوٹی منی فانتاں نہیں دسے۔''
''سبھ نوں آپو اپنی پے گئی۔ بھاجڑ وچ نیانیاں نوں کیہنیں سامبھئ۔ پیرو ڈوم دے پتّ نظیر نے دسئ کہ اوہ گورے دیاں چرانداں وچ تھیہ کول پاڑے گئے، جتھوں اوہ لال ڈیکریاں چگ کے ٹوبھے وچ کتری چلاؤندے ہندے سی۔'' دلے دیاں آندراں نے جویں کوئی چپّ رون جھوء دتا ہووے۔ اوہدے مچے-مچائے بلھ اتے ٹھوڈی اتے غم کمب گیا، ''میں جینب تے اوہ غام دا چھوٹا جاتک ہسنا چار دن، چار راتاں اکھّ وچ لکے رہے، تے اک رات جد امبراں اتوں دھرتی اتے ہنیر کر گیا، داء لا کے روزی جا لکے، تاں جان بچی۔''
'خیر، چنگا دلیا، تیری جان بچ گئی۔ سبھ کچھ مڑ کے سنور جو۔''
''اچھا، شکر اے اس مالک دا...'' دلھے نے اسمان ولّ نوں ادب دی سینت کرکے آکھیا۔ دور اچی سارے کاواں دی ڈار اڈدی ساڈے پنڈ ولّ نوں جا رہی سی۔ دلھے دیاں اکھاں وچ ریس دا لالچ آیا-''جے میں کویں کاں بن جاواں.... جاندی واری اپنے پنڈ دے بنیریاں توں رجّ کے اڈ آواں....۔ میری جان نوں کوئیں دھوکھا نہیں ہووےگا۔ میرا کہڑا کوئی مذہب ہونا ایں...!''
ڈار دور لنگھ گئی، جیوں کاواں دا مچھر بن گیا ہووے۔ دلھے نے ڈار دی دوری جنا لماں ہونکا سوتیا۔
''پتّ، زینبے! کر لے کوئی گلّ توں وی-بیر کھڑے۔'' دلھے نے کڑی اتے ترس-لاڈ نال جھاکدیاں کیہا۔
زینب دے کیرنے ہن ٹٹویں ڈسکارے بن گئے۔ اوہنے رو-رو کے لہور کر لئے سن۔ اوہدیاں پھاوے ہوئیاں چنھیاں اکھاں پانی وچ ڈبیاں سوہیاں مچھیاں وانگ لگدیاں۔
اوہنے گھگی کھولھی :
''بیر توں سانوں اجے وی رکھ لے... اسیں تیرے دھرم 'چ آ جانے آں...''
''بھین، میرا دھرم اج کوئی نہیں۔ جے میرا دھرم ہندا تاں میرے ساہمنے تسیں اجڑدے نہ۔''
''بیر..... چنگا۔'' زینبے نے پل دی میرے ولّ اکھاں پاڑ کے تکیا، جویں اوہ ہنھیرے وچوں کوئی اؤٹلی کرن تلاشدی ہووے۔ پر جھٹّ ہی اوہدیاں ادھ بجھیاں اکھاں اتے دھوڑ-دھولیاں بھپھناں لہہ گئیاں۔ اوہدے دل تے اک چیگھ پے گئی۔ اوہنے محسوس کیتا : ''بھین نوں گھر ولّ اؤدیاں دیکھ کے نموہے ویر نے در بھیڑ لئی۔''
''چنگا بچن سیاں، پنڈ دے دروازے نوں میرا سلام کہیں۔ تے مینہہ کنی وچ ساڈے کوٹھے دی سوگھمی رکھیں۔ کوئی ورل چوآ نہ کھلھ جاوے۔ میرے پڑدادے دے وکھتاں توں اوہدی چھت سانوں اوٹ کردی آئی اے۔ سنے گھراں دے لیوڑ لہہ-لہہ کے کھولے بن جاندے نے۔''
''تیرے کوٹھے دی....۔'' میرے مونہوں سچ پھٹن لگا سی کہ ''تیرے کوٹھے دی چھت نے، دلھیا تینوں بناں نہیں ٹپن دتا۔ تیرے جاندیاں اوہدے وچ بھمبوکے بل اٹھے۔ نیلیاں جیبھاں والیاں اگّ دیاں لاٹاں سپنیاں وانگ شوک-شوک اڈدیاں سن : جنہاں دی لپیٹ وچ تیرے بندے کوٹھے دیاں کبیاں کڑیاں تڑ-تڑ کر کے مک گئیاں تے بوڑے کوٹھے دیاں دھوانکھیاں تے بے-وارث کندھاں اتے زہری لاٹاں دے ڈنگاں نے کالے چٹاک پا دتے... '' پر، سچ کئی وار سیلے وانگ وجدا ہے، تے ایناں دکھ دندا ہے کہ اسیں اس بارے نشچت ہندے وی سگوں اس نوں جھوٹھ سن کے روح دی خوشی لیندے ہاں۔''
دکھ دے دل اتے اک ہور سیلا کیوں گڈاں؟ میں اس نوں سچ دسدے-دسدے رک گیا تے ملویں جیبھ نال آکھ دتا۔
''توں بے فکر رہُ دلھیا! تیرے گھر دی میں بڑک رکھانگا۔''
اسیں سڑک دی کچی پٹڑی اتوں لہہ کے نوان وچ ہو گئے۔ راکھے فوجیاں دی اک مڈی لاری، ادھی کچی تے ادھی پکی سڑک اتے بڑھکدی آ رہی۔ گھوں-گھوں کردی بڑھکدی لاری ساڈے کولوں گزر گئی۔ دھوڑ دا اک بھریا بدل دھرتی اتے اڈ کے پلاڑ وچ کھنڈن لگیا۔ دور تیک اس میلھدے بدل توں، سنگیناں دیاں تکھیاں جیبھاں لشکدیاں جا رہیاں سن۔
بدل ہمبھ کے پتلا پے گیا۔ دھوڑ دی خشک دھولک قافلے اتے کر-کر جمدی گئی۔
''چنگا، گربچن! اﷲ نے چاہیا تاں کتے پھیر ملانگے جیوندے نہیں تاں...۔'' ''ضرور ملانگے دلھیا، توں اودر نہ، ملے بناں اپنا کم نہیں چلنا-اخیر سانوں اک ہونا پئیگا۔''
''پر مینوں تاں آس نہیں۔''
''توں تاں کملا ایں! نوہاں نالوں کدے ماس نہیں ٹٹدا۔ ایہہ تاں سارے انگریز نے پاٹک پائے نے۔ سانوں چکّ چمھلا کے بھوتنے بنا دتا اے۔ بھائی نے بھائی دا ڈھڈّ پاڑ کے لیراں کر دتیاں۔
''ترو اوئے، سلیو! سہوری دے کویں جھٹّ ڈڈوآں وانگ تڑک جاندے نے۔'' قافلے دے نالو نال پیدل گشت کردے فوجیاں نے جنہاں دے موڈھیاں 'تے چٹیاں جیبھاں والیاں بندوقاں سن، اوہناں گھاہ کھرچدیاں نوں، بوٹاں نال ٹھور ٹھور آکھیا جہڑے قافلہ کھلوندیاں بلداں دے ڈھڈّ بھرن لئی بند جھٹّ دا لاہا تکّ کے، دھرتی 'توں اپھنیاں دھلیاں ادھیڑن لگّ جاندے سن۔
موہریوں کافلاں سرکن لگیا۔ بلداں نے تلکویں سلیٹی سڑک اتے کھر اڑا کے اپنیاں دھوناں اتے ٹبر-ٹبر دا بھار کھچیا۔ کلھدے بلداں دیاں اکھاں، جویں چوڑیاں ہو کے پاٹن لگیاں ہون، تے گڈیاں دے پہیئے دھرتی وچ دھسے ہوئے ہون۔ بے-دل گاڈیاں نے بلداں دیاں پوچھاں نوں مروڑے تے اوہناں دے پٹاں دے وچکار اپنیاں پریناں دے تکھے ڈنگ چوبھے۔ بودے پھئیے دھراں اتے مجبور پھرن لگے۔ گڈیاں دی پسلی-پسلی جڑکن لگی تے اک تکھی چیک پھئیاں وچوں نکل کے ساریاں چیکاں نال رلدی، قافلے دی سمچی چیک بنن لگی۔
دلھا ٹھوڈ اتے پبّ دھر کے اک بلوکی نال گڈے دی گچی اتے جا بیٹھا۔ بلداں دیاں چٹیاں پوچھاں دے اس کنڈل بنا دتے، جنہاں 'تے اک-اک تھکی ہوئی کالی چوری میلھدی سی۔ اس نے اپنیاں لمکدیاں ٹنگاں دے انگوٹھے بلداں دیاں پٹاں وچکار چھوہے تے اوہدے گڈے دے پھئیاں وچوں اک ہکّ ونھویں چیک نکل کے، مہان چیک نال سر ہو گئی۔
میری جیب وچ تنّ روپئے ستّ آنے سن۔ سوا روپیہ میں کرایہ دینا سی۔ میں تردے تردیاں دو روپئے دا نوٹ جینب دی تلی دے وچ دے کے اوہدیاں ڈکیاں ورگیاں پتلیاں تے سکیاں انگلاں میچن لگیا۔
''بیر، توں رہن دے-کھیچل نہ کر.....۔''
''پھڑ لے، پھڑ لے میری بھین کھیچل کاہدی اے، میں تیرا ویر نہیں....؟'' میرا دل اکھڑ کے سنگھ وچکار اڑّ گیا۔ میتھوں کھلھ کے بول نہ ہویا۔ میریاں اکھاں وچ کجھ اس طرحاں سی، جویں میں دھندلے شیشیاں وچوں تکدا ہاں۔
''چنگا..... بیر، مندو تے پریتو نوں میرا سلام آکھیں۔'' جینب نے میریاں بھیناں ولّ سنیہا دتا۔ ..... تے نالے اوہناں وہڑیاں نوں، جتھے نوں میریاں آندراں بھجّ-بھجّ جاندیاں نے۔ ساڈے پچھوکڑلے ویہڑے وچلے امب دے ٹوسے دیاں جڑھاں وچ کتے-کتے پانی پوا دیاں کریں۔ اوہدی چکلی میں بڑے ملھاراں نال آپ لائی سی، اوہدے لچ-لچ کردے وینگنی پتے کتے سکّ کے بھر نہ جان...۔'' زینب کہندی گئی، جویں روگی لمیاں ساہاں اتے آ کے اوا-طوا بڑ-بڑاداں ہے۔
سمی-سنجھ دا تھکیا سورج، پچھم دی گٹھّ اتے کوڈا ہو گیا تے اک-اک کر کے گڈیاں دی لمی زنجیر میرے کولوں سرکدی، مکّ گئی۔
