Mere Pandh Painde Surinder Singh Sunnad

میرے پندھ پینڈے سریندر سنگھ سُنڑ

سمرپن
اپنے وطن توں دور چوغا لبھن لئی گئے تے ودیشی
قدراں قیمتاں دے وسّ پے گئے میرے ورگے لکھاں
پنجابیاں نوں
سمرپت
قدراں قیمتاں بھلّ جاوانگے
ککھاں واگوں رلّ جاوانگے
یقین جانیو میرے یارو، کروڑاں امریکن ڈالر
کماؤن توں بعد مینوں سمجھ لگی کہ پیسہ بہت ضروری
ہندیاں ہویاں وی، سبھ توں ضروری نہیں ہے ۔

میرے پندھ پینڈے بارے
ڈاکٹر. نرندر سنگھ کپور

دوجیاں دی بھلائی بارے اوہی سوچدے ہن، جنہاں نوں
اپنیاں مشکلاں سلجھاؤن دی جاچ آ گئی ہووے۔ جدوں کوئی
ادمی ویکتی جیون وچ کامیاب ہو جاندا ہے تاں اس وچ
اپنے ویکھے، سنے، پڑھے، سمجھے، پرکھے اتے
ہنڈھائے انوبھواں نوں دوجیاں نال سانجھا کرن دی
سبھاوک ورتی جاگدی ہے۔ اس دی کامیابی وچ کئیاں
بندیاں دا یوگدان ہندا ہے، جنہاں دا اوہ شکرانہ کرنا چاہندا
ہے اتے سربتّ دے بھلے دا گیت گا کے رکیاں ہویاں نوں
روانہ ہون دا سنیہا دندا ہے۔ بھرے ہوئے ہی ڈلھدے ہن
اتے منزلاں والے ہی وہندے ہن۔ 'میرے پندھ پینڈے'
سریندر سنگھ سنڑ دی کامیابی دے پندھاں اتے محنتی
جدجو ہد د ے پنیڈیاں نوں پشے کرن والی اک پمر انک،
پررے نامئی ات ے دلچسپ دستاویز ہے، جیہڑی ایہہ تتھّ
اگھڑویں روپ وچ ستھاپت کردی ہے کہ پہنچدے اوہی ہن
جیہڑے چلدے ہن، چلدے اوہی ہن جنھاں وچ اپنے جیون،
سماج ات ے سسں ار نوں بدلن ات ے سہُ نرے ا بنانُ دی
تانگھ ہدں ی ہ۔ے جتنی شکتی شالی ایہہ تانگھ ہندی ہے
اتنے ہی سہرد اتے شکتی شالی اپرالے ہندے ہن۔
سنڑ دی ہتھلی رچنا ایہہ ثابت کردی ہے کہ ہنڈھنسار
امیری اتے خوش حالی، محنت اتے لگن توں بناں سنبھوَ
نہیں ہندی۔ کئی ہن، جیہڑے ویونتاں بناؤندے رہندے ہن
پر کردے کجھ نہیں، بہت ہن جیہڑے کردے سبھ کجھ ہن
پر ویونت توں بناں۔ سنڑ ثابت کردا ہے کہ کامیابی
ویونتبدھّ کارج وچوں ہی اپجدی ہے۔ جے پنجاب دے اک
پنڈ دا گم نام جیہا اک ویکتی امریکہ ورگے چلاک، پرائے
اتے نردئی دیش وچ جا کے اپنی محنت نال کمائی کرکے
کامیابی دے پرچم لہراؤندا ہے تاں اس وچ ضرور کجھ
اجیہا ہووےگا جیہڑا ولکھن اتے نیارا ہے اتے جس وچ
دوجیاں لئی اداہرن بنن دی یوگتا ہے۔ سنڑ ایہہ ثابت کردا
ہے کہ محنت دی ایمانداری، ادیش دی سپشٹتا، پریوار دی
ایکتا، کامیاب ہون دی دھن اتے کجھ کر وکھاؤن دی تانگھ
جدوں ککلی کلیر پاؤن تاں خوش حالی دے دروازے آپ
مہارے کھلھ جاندے ہن۔ جے ادیش شبھ ہووے اں رستہ
صاف دکھائی دین لگ پیندا ہے۔
سنڑ مکھ طور تے اک سپنساز کوی ہے پر کامیاب اوہ
وپار دے کھیتر وچ ہویا ہے، جس دا کارن ایہہ پرتیت ہندا
ہے کہ انوبھوی کوی ہون کرکے سنڑ نوں منکھی درد
اتے منکھ دیاں تانگھاں امنگاں اتے خوشیاں غمیاں دا
ڈونگھا انوبھوَ ہے اتے اس انوبھوَ نے اس دے اجنوی
گاہکاں نال ورتنو وہار وچ اگھڑواں رول نبھایا ہووےگا۔
منکھ بازار وچ چیزاں خریدن نہیں جاندا، اپنیاں مشکلاں
دے حلّ لین جاندا ہے اتے اوہ پیسے قربان کرکے وستاں
جت لیاؤندا ہے۔ جتن دا ایہہ احساس اس نوں پرسنّ کردا
ہے۔ چنگا وپار اوہ ہے جس وچ وپاری اتے گاہک دوویں
پرسنّ وی ہون اتے خوش حال وی ہون۔ 'میرے پندھ
پینڈے' اک کامیاب وپاری، اک سفل پتی، پتا، دوست،
بھائیوال اتے ناگرک بنن دے ڈھنگ طریقے دسن والی
رچنا ہے۔ سنڑ نوں گھاٹے وی پئے، اکرتگھنتا وی سہنی
پئی، ودھیکیاں دا شکار وی ہونا پیا، آپنیاں ہتھوں اپمان وی
ہنڈھایا پر ایہناں سارے کوڑے تزربیاں دے باو جود کوی
منی ہون کرکے اوہ اڈول رہا اتے اپنے انوبھواں اتے
احساساں نوں اپنیاں کویتاواں وچ گنھدا رہا۔ اس نے ہر
کسے دے وار نوں تمیز، تہذیب اتے ضبط دیاں ڈھالاں نال
کھنڈا کرکے اپنی مستانی چال بنائی رکھی۔ کئی اس دے
نلکے پمپے پٹّ کے لے گئے پر پھر وی اس نے اپنی
چھبیل بند نہیں کیتی۔ جیہڑے عقل سوجھ والے سن، اوہ
اس توں فارمولے پچھ کے خوش حال ہو گئے پر جنہاں
وچ کاہل اتے اکرتگھنتا سی، اوہ اپنے ہی بھرم جال وچ
پھسدے رہے۔ ایہہ پستک پنجابی سماج اتے سبھیاچار دے
ویروے ہی پیش نہیں کردی، سگوں ایہہ وی دسدی ہے کہ
پرائی دھرتی 'تے لوک کویں وچردے ہن اتے جیہڑے
کامیاب ہندے ہن اوہ کویں کامیاب ہندے ہن اتے جیہڑے
اسپھل ہندے ہن، اوہ کیوں سفل نہیں ہندے۔ اس پکھ توں
ایہہ پستک ہور وی ارتھپورن ہے کیونکہ ایہہ سفلتا اسپھلتا
دے نیم وی سپشٹ کردی ہے۔ اجیہے نیم کویتا وچ نہیں،
وارتک وچ ہی پیش کیتے جا سکدے سن۔
امریکہ وچ کسے ویکتی دی کامیابی اس ولوں پیسے
کماؤن دی یوگتا نال پرکھی ماپی جاندی ہے پر بھارت وچ
اسیں کامیابی نوں کیول پیسے نال نہیں، اس دے کردار
اتے اس دے انسانی گناں نال وی ماپدے تولدے ہاں۔ سنڑ
لما عرصہ امریکہ رہا ہے پر اس نے اتھے وی بھارتی
گناں والی انسانیت دا جھنڈا جھکن نہیں دتا اتے اپنے
کردار تے کوئی داغ نہیں لگن دتا۔ اویں اوہ بھارتی
سبھیاچار اتے سنسکرتی اتے امریکن جیون جانچ دے
دوہاں آدھاراں تے بڑے مان نال کامیاب ہویا ہے۔ اس
پستک وچلے کئیاں لیکھ اس دے مانوی گناں اتے اچیاں
منکھی قدراں قیمتاں نوں پیش کردے ہن۔ اس دا پہلا ہی
لیکھ منکھی کردار بارے ہے۔ اویں ہی اس دے ہور کانڈ
شخصیت، پہچان، ضمیر، فرض، روحانیت، اصول،
ارادے، رشتے، ترجیح، نیڑتا، جت ہارت، وعدے، سمجھ،
سہکارتا آدی مانوی گناں نوں پیش کردے ہن۔
سنڑ دے من وچ استری جاتی پرتی سنیہ اتے ستکار ہے۔
بھاویں سنڑ نے اپنی پتنی بارے بہتا کجھ نہیں لکھیا۔ پر
اوہ سنڑ دی آواز دی گونج ہے، کئی واری سنڑ اس دے
بلھاں نال مسکاؤندا ہے اتے کئی واری اوہ سنڑ دی اکھ
راہیں روندی ہے۔ سنڑ وچ جیہڑا دل دھڑکدا ہے، اوہ اس
دی سہرد، سخی، سہیوگی، سیوگ، سگھڑ اتے سوہنی پتنی
دا ہے۔
سنڑ دی کامیابی وچ اس دی پتنی دا یوگدان صاف جھلکدا
ہے۔ بھاویں ویروے اتے اداہرنا سنڑ نے اپنے پریوار اتے
نیڑلے سنبندھیاں دے دتے ہن پر ایہناں وچوں نکلن والے
نچوڑ ہر کسے تے لاگوُ ہون والے ہن۔
لیکھک سنڑ کول اپنی گلّ روچک ڈھنگ نال کہن دا ہنر
ہے۔ نکے نکے کانڈاں وچ اپنے انوبھواں نوں بناں کسے
پلیتھن دے پرگٹا کے اس نے اپنے اک سپھلت وارتک کار
ہون دا پرمان دتا ہے۔ اوہ لوک سوجھ اتے لوک محاورے
نوں نپنتا نال ورتدا ہے۔ ڈھکویں شبد چون، سادی واک
بنتر اتے سادہ اتے سپشٹ بیان ڈھنگ آدی گن اک روانی
اپجا کے پاٹھک نوں اپنے نال تورن دی سمرتھا رکھدے
ہن۔ ایہہ سنجوگ دی گلّ ہے کہ ایہہ پستک اوہناں دوشاں
توں مکت ہے، جیہڑے سوے جیونک رچناواں وچ آپ
مہارے آ جاندے ہن۔ ایہہ پستک ہر اس ویکتی نوں پڑھنی
چاہیدی ہے، جس دی زندگی وچ دلچسپی ہے، کامیاب ہون
دی تانگھ ہے، جیون مانن اتے سفل ہون دی ریجھ ہے۔ اس
پستک وچ ہر کسے لئی کجھ نہ کجھ اجیہا ہے، جیہڑا اس
دی زندگی نوں نویں لیہ تے پا سکدا ہے۔
سریندر سنگھ سنڑ دا دھنوادی ہاں، جو اوہناں نے اپنی ایہہ
پستک پڑھن دی مینوں موج مانن دا اوسر دنتا ہے ۔

دھنواد
پرودگار دا دھنوادی ہاں کہ مینوں سماں، سوجھی، سیدھ
اتے سمرتھا بخشش کرکے 'میرے پندھ پینڈے' میری
جیونی دے تلخ تجربیاں وچوں حاصل کیتیاں کجھ جیون
جاچاں پاٹھکاں نال سانجھیاں کرن دی ریجھ پوری کروائی۔
کوٹِ کوٹِ دھنوادی ہاں۔ تہہ دلوں دھنوادی ہاں ڈاکٹر
نرندر سنگھ کپور جی دا، جنھاں نے میری پہلی پستک
'منزل نہ ملی' پڑھ کے نرول وارتک لکھن دی پریرنا دتی۔
کویتا لکھن دا شوق بھاویں میرا چروکنا ہے۔ کویتا لکھ کے
جو دل نوں سکون ملدا ہے، اسدا احساس ہی الگّ ہے۔
لیکن جو کجھ میں 'میرے پندھ پینڈے' کتاب وچ لکھنا
چاہندا ساں، اوہ سبھ کجھ شاید کویتا وچّ نہ کیہا جا سکدا۔
ڈاکٹر نرندر سنگھ کپور جی دا دھنواد کرن واسطے میری
وارتک شیلی لفظ بھالن دی شاید جاچ نہیں جاندی۔ میں
دلوں دھنوادی ہاں سردار چیتن سنگھ ڈپٹی ڈائریکٹر بھاشا
وبھاگ پنجاب دا جنھاں نے سمیں سمیں سر سماں کڈھ کے
مینوں میرے لکھے لیکھ پڑھ پڑھ کے سنائے تے حوصلہ
دے دے کے میرے کولوں اکتی لیکھ لکھوا دتے، 'میرے
پندھ پینڈے' اکتی نبندھ روپ وچّ میریاں باتاں تے برتانت
ہن۔ پروفیسر کلونت اؤجلا تاں اس کتاب دا نام ہی، باتاں
تے برتانت رکھن دی صلاحَ دیندے سی۔
بہت دھنوادی ہاں میں اپنے ویر جسوندر دا جو مینوں
میری ساری زندگی اک مارگ درشن کرواؤن دی بھومکا
نبھاؤندے رہے۔ ہتھلی پستک لکھن توں پہلاں میں سیدھ
لین لئی جو کتاباں پڑھیاں اوہ وی جسوندر دی اپنے گھر
بنائی لائبریری 'چوں ہی پڑھیاں۔ اپنی دھرم پتنی ہرپریت
دا کناں کو دھنواد کراں؟ پچھلے ستّ مہینیاں وچّ چار
پستکاں، منزل نہ ملی، شبد پرکاش، ہیر سنڑ اتے میرے
پندھ پینڈے، میں کدے وی نہ لکھ سکدا جیکر ہرپریت
مینوں ساریاں ذمیواریاں توں مکت نہ کردی۔ ہرپریت دی
اس قربانی دا قرضدار ہاں۔ بچیاں نے اینا پھیلیا ہویا کم
سمبھالیا تے میں بے فکر ہو کے کاغذ تے قلم چلاؤندا رہا۔
سبھ دا بہت ہی دھنوادی ہاں۔ میرا جی کردا ہے کہ اپنے
پاٹھکاں دا پہلاں ہی دھنواد کر دیاں۔
کلا کلا سکھش جو وی اس پستک نوں پڑھیگا، محسوس
کر سکیگا کہ میں اپنے پاٹھکاں دا پہلوں ہی کیوں دھنواد
کری جاناں۔ ایشیا وزنز، لدھیانہ والیاں دا وی دھنوادی ہاں
جنہاں نے اس پستک نوں پرکاشت کرکے پاٹھکاں تکّ
پہنچایا۔ اک وار پھر اکلے اکلے دا بہت بہت دھنواد۔
سریندر سنگھ سنڑ

ساڈا کردار

کردار تاں کسے دا وی چتریا جا سکدا ہے لیکن جے اسیں
اپنا کردار چترنا چاہیئے تاں شاید سبھ توں ودھیا چتر
سکدے ہاں۔ میں اپنی جیون کہانی وچوں جس طرحاں دا
ہاں، دیاں کجھ جھلکیاں، کجھ میرے نجی وچار تے کجھ
کویتاواں ملا کے 'منزل نہ ملی' کتاب لکھی ۔
میرے دوست متر کہن لگے کہ منزل تاں تینوں مل گئی
ہے، تیری کتاب دا
ناں لت ہے۔ میرا اک متر مختیار دائیا نواں شہر ایس. پی.
لگیا ہویا ہے۔ اس دی کال آئی کہ تینوں کجھ لبھن دی لوڑ
ہے تاں انسپیکٹر گھلاں؟ جیون دے کئی تلخ تجربے،
میرے جیون دے کئی عجیب موڑ دیشاں ودیشاں وچّ
وچردیاں، نوں سانجھے کرن نوں من کردا ہے۔ پرماتما
دی بنائی ہوئی اس دنیا نے مینوں کی کجھ سکھایا جاں
اویں کہو کہ کی میں کجھ سکھن دے سمرتھّ ساں؟ اس
سمرتھا دے بارے گلاں کرن نوں جی کردا ہے۔
جیون دے رہسّ نوں مجبوریاں، کمزوریاں تے یوگتاواں
دے آدھار تے اپنے جیون دیاں مثالاں دے کے اپنے بھید
کھولن نوں دل کردا ہے۔ ہو سکدا کسے پاٹھک نوں میریاں
ڈنڈیاں، راہاں، کھہڑیاں 'چوں کجھ ایسا وی مل جاوے جس
دی اسیں کئی وار تلاش کردے پھردے ہاں۔ چووی سال
ودیشاں وچّ کویں گزارے، میں اپنے جیون نوں کنا کو
جیویا تے میرے جیون نے مینوں کنا کو جیویا، سبھ کجھ
سانجھا کرن نال دل ہولا ہو جاویگا۔ صحیح جیون جیون
توں ودھیا دنیا وچ کوئی چیز نہیں، لیکن صحیح رستے
جاندیاں سانوں کنھاں
گلاں دا دھیان رکھنا پیندا ہے، اوہ کجھ تجربے جو میرے
پنڈے 'تے واپرے سانجھے کرنا چاہندا ہاں۔ میں اپنے
جیون وچّ ہزاراں لوکاں نال ملیا گلیا، لکھاں لوکاں نال جان
پہچان ہوئی۔ بہت ودوان لوک وی ملے، وڈے وڈے بزنس
مین وی ملے اتے بہت سیانے بڑے امیر لوک وی ملے،
لیکن جنیاں نوں میں نیڑیوں جان سکیا ہاں، اوہ بھاویں
جنے مرضی کامیاب لوک ہون پر اوہ اندروں اندر کوئی
گھاٹ محسوس کردے ہن۔ باہرلی کامیابی کئی وار ادں رل
ے درد نوں لکُ و نہی سکدی۔ رشتدے اری نوں نبھاندیاں
نبھاندیاں کئی وار اسیں آپ ادھورے رہِ جاندے ہاں پر
کسے نونو کی پتہ کہ سانوں کی ملیا تے کی نہیں ملیا۔
میریاں تیریاں کجھ گلاں ایسیاں ہندیاں ہن جو سانجھیاں کر
لئیاں جان تاں ہو سکدا ہے کسے طرحاں دا فائدہ ہو
جاوے۔ کئی وار اسیں جیون وچّ بھوتک پدارتھاں دی بھکھ
میٹن لئی جاں اویں کہو کہ امیر بنن لئی سارا زور لا دندے
ہاں۔ اپنی پروارک ہوند خراب کر لیندے ہاں۔ کروڑاں ڈالر
کما لینے کوئی سوکھی گلّ نہیں، کروڑاں ڈالر کماؤندیاں
اپنے پریوار جاں اپنے بچیاں نوں تسیں گوا بیٹھدے ہو تاں
پھر کویں لکھیئے کہ کمایا زیادہ کہ گوایا زیادہ۔ کئی وار
سانوں پتہ ہندا ہے کہ صحیح کی ہے تے غلط کی ہے؟
پرنتو جان بجھّ کے وی اسیں بہت کجھ ایسا کردے ہاں جو
سانوں پتہ ہے کہ نہیں کرنا چاہیدا تاں پھر اوہ کارج
کرکے اسیں کجھ پایا کہ گوایا۔ میں اپنے جیون وچّ بہت
وار اپنے نال کم کردے رشتے
داراں متراں تے ملازماں نال عظمہ کے دیکھیا ہے کہ
تسیں جنا مرضی چنگے بنن دی کوشش کرو، جنا مرضی
صحیح چلو، جنا مرضی ستکار کرو پر تہاڈ ے چرت ر دا
کو ی نہ کو ی ہس ا تہُ اڈ ے ویکتتوَ دا، تہُ اڈی شخصیت
دا کوئی نہ کوئی حصہ تہاڈے لئی مخالفت پیدا کر دندا ہے۔
کئی وار اپنے بچیا نوں صحیح گلّ دسدیاں وی بچے اسدے
ہور ارتھ کر لین تاں تسیں کی کھٹیا؟ کمائی کردیاں،
پریوار وچّ رہندیاں، بہت لوکاں دی مدد کردیاں، دھارمک
استھاناں تے ودھیا ودھیا گلاں کردیاں سندیاں اویں لگدا
ہے کہ تسیں بہت لوکاں وچ گھرے ہوئے ہو۔ کئی وار اپنا
آپ اینا اکلا لگدا ہے کہ آلے دوآلے دی بھیڑ وچ دم گھٹدا
ہے۔ کئی وار اسیں امید کر لیندے ہاں کہ ساڈے بچے
آکھے لگّ کے ساڈا کجھ کم کر سکدے ہن۔ گھر دی کوئی
ذمہ واری نبھا سکدے ہن۔ پنتو جدوں پتہ لگدا ہے کہ کم
تاں ہویا ہی نہیں تاں بندہ سوچدا ہے کہ میں کاہنوں آکھیا،
آپے ہی کیوں نہ کر لواں۔
اک متر نے مینوں گلّ سنائی کہ اسنے اک دن بڑی
ضروری چٹھی لکھی۔ پنڈ وچ رہندا سی۔ اس پنڈ وچ کوئی
ڈاک خانا نہیں سی۔ اوہ سوچ رہا سی کہ تیار ہو کے شہر
جاوے تے شہر جا کے چٹھی پا آوے۔ اے نے نوں اسدا
کوئی ہور بھائیوال آیا تے کہن لگا کہ میں شہر نوں چلیاں
ہاں۔ میرے متر نے سوچیا کہ سیانا بندہ ہے ذمہ وار اتے
میرا واقف ہے، میں اس نوں کہاں کہ چٹھی پا دیئیں۔ حالے
سوچ ہی رہا سی کہ اوہ بول پیا، ''آہ چٹھی پاؤنی ہے تاں
لیا دے دے مینوں، میں شہر جا کے ڈاکخانے پا دیوانگا۔''
خط لے کے چلا گیا۔ پنج ستّ دناں بعد میرا متر شہر گیا
ہویا سی تے اوہ ہی بھائیوال مل گیا۔ حالَ چال پچھدیاں
اسنوں چیتے آ گیا تے پچھ لیا، اوہ خط میل کر دتا سی جاں
نہیں؟ اوہ تیرا بھلا ہو جاوے! مینوں تاں چیتا ہی بھلّ گیا!
کتے زیادہ ضروری تاں نہیں سی۔ خط ہے تاں ضروری
سی۔ پھر آہ لے تے جاہ نٹھّ کے میل کرکے آ۔

ایہو جہے سمیں تسیں کی کر سکدے ہو؟ میری جیون یاترا
دے کجھ ایسے پل وی
ہن جو میں چترنا چاہندا ہاں۔
میں کئی وار سوچیا کہ بڑی نٹھّ بھجّ کیتی، بڑے پیسے
بنائے، بہت لوکاں نوں روزگار وچّ پایا۔ بڑی ہی ذمہ واری
نال اپنے آپ نوں کم کار وچ لگائی رکھیا۔ کی اوہ سبھ کجھ
کرنا ضروری سی؟ کی میرا سردا نہیں اینے پنگے لین
توں بناں۔ کس گلوں بھجا پھرداں، کارن کی ہے؟ کئی وار
جدوں میرا کوئی متر جاں رشتے دار کجھ ایسا کم کر لیندا
جس نوں کرن لئی میں کئی وار سوچیا پر کر نہ سکیا۔ متر
نوں ودھائی دین دا وی فرض پورا کیتا پر من ہی من وچّ
میں اپنے آپ نوں کوسیا وی۔ اس طرحاں دی حالت وچ
میرا جو تجربہ ہویا، اوہ سارا بیان کر دین نوں دل کردا
ہے۔
کئی وار جدوں کتے میں گلّ کردا ہندا تاں لوک بڑے
دھیان نال سندے، بڑے پتے دیاں گلاں کرنیاں۔ اس طرحاں
لگنا کہ لوک بہت گہہ نال سندے ہن۔ لوکاں نوں میریاں
گلاں بڑیاں چنگیاں لگدیاں پر کسے تے وی کسے قسم دا
کوئی اثر تکّ وی نہ ہونا۔ ایہہ دیکھ کے پھر من وچ آؤنا
کہ دسّ میں بھلا کاہتوں سر کھپائی کر رہا ہاں۔ جیون وچّ
کئی رشتے نبھاؤن لئی تسیں ہار منن نوں وی تیار ہو
جاندے ہو۔ صحیح ہندیاں ہویا وی ہار مننی اوکھی ہے
لیکن تسیں رشتے وچّ دراڑ نہیں پین دینا چاہندے۔ ہار کے
وی تہانوں سکون نہ ملے تاں پھر دل وچ آؤندی ہے کہ
میں تاں ایویں ہریا۔ بکری جانوں گئی کھان والے نوں
سواد ہی نہ آیا۔
کئی وار تہاڈا دل صاف ہندا ہے۔ تسیں دلوں لا کے صحیح
صلاحَ دندے ہو، پر سنن والے نے کس طرحاں لئی، ایہہ
اس اتے نربھر کردا ہے۔ سچے منوں کجھ آکھیا وی جے
کسے نوں لت اثر کر جاوے تاں پھر اسدا نتیجہ تاں پھر
غلط ہی ہووےگا۔ ساڈا لڑکا گگن دیپ بچپن توں ہی کجھ
اپنے خیالاں دا رہا ہے۔ ہر کسے دا ستکار وی کردا،
ساریاں نال پیار وی کردا۔ لیکن اپنے آپ نوں کدے وی
کسے توں گھٹّ سیانا نہ سمجھدا۔
جدوں 16 سال دا ہویا تاں اسنے کیلیپھورنیا ڈرائیونگ
لائیسنس لے لیا۔ میں سوچیا چنگا ہویا، ہن مینوں اسنوں
سکول چھڈن نہ جانا پویگا۔ ہرپریت نال صلاحَ کرکے
اسیں ٹوئٹا پک اپ ٹرکّ لے دتا، گگن کول نکا جیہا ٹرکّ
سی۔ کجھ دناں بعد ہی گگن اپنے جیب خرچے چوں بچائے
پیسیاں دے سپیکر خرید کے لے آیا۔ میں گھر آیا تاں اک
دو ہور منڈیاں نوں نال لے کے ٹرکّ وچ سپیکر لاؤن دی
سکیم بنا رہے سی۔ کی کرن لگے ہو؟ میں سبھاوک ہی
پچھ لیا۔ ڈیڈ ٹرکّ وچ سپیکر لگاؤن لگے ہاں۔ میں اپنے
دلوں سمجھاؤن لگا، گگن توں نواں نواں لائیسنس لیا ہے،
سپیکراں دے رروے گروے وچ غلطی ہو سکدی ہے،
میری صلاحَ منے تاں اجے سپیکر نہ لگا۔ خیر اسنے
سپیکر تاں نہ لگائے پر دل وچّ اک گنڈھ بنّ لئی کہ ڈیڈ نے
سپیکر نہیں لگاؤن دتے۔ کجھ سال بعد جدوں گگن کمائی
کرن لگّ پیا تاں میری پتنی ہرپریت نے کیہا کہ گگن نوں
ودھیا کار لے کے دے ایئے۔ اسیں ایکورا کار لے کے
دتی۔ تیجے کو دن میں گھر دے موہرلے لائن وچّ پھلاں
نوں پانی دے رہا ساں کہ بہت اچی اچی وجدے سپیکراں
دی آواز آئی۔ بند کو مگروں ہی گگن نے کار لیا کھڑی
کیتی۔ آواز سن کے کئی آنڈھی گوانڈھی وی آ گئے۔ میں
وی ہولی ہولی نیڑے چلا گیا۔ گگن ساریاں نوں کار وچّ
لگے سپیکر وکھاوے۔ کار دی ڈگی وچ انے وڈے وڈے
سپیکر کہ کتاب رکھن جوگی جگہ نہیں سی۔ سارے لوک
صفتاں کر رہے سی۔ میں وی کیہا بہت ودھیا۔ میرے دل
وچ یاد آیا کہ میں گگن نوں سپیکر لگاؤن توں کسے دن
روکیا سی۔ اج اس نے اپنے من دی کر ہی لئی۔
کئی وار جیون وچّ ایسا ہندا ہے کہ تہاڈی مرضی نہیں
ہندی کہ تسیں کسے اپنے نوں تنگ کرنا ہے۔ تہاڈے دل
وچ اس دا بھلا کرن دی ریجھ ہندی ہے، پر اوہ اس گلّ
نوں اپنے طریقے نال سوچ کے بیٹھ جاندا ہے۔ اجیہے
موقعے تسیں کی کر سکدے ہو؟ میرے جیون وچّ اس
طرحاں دیاں کئی گھٹناواں واپریاں۔ اوہ ساریاں ہو بہو
پاٹھکاں نال سانجھیاں کرن نوں دل کردا ہے۔ جیون وچّ
ایہو جہے حالاتاں نال کویں نپٹیا جا سکدا ہے، ایہہ سبھ
کجھ لکھن نوں دل کردا ہے۔ کہندے ہن کہ جے کوئی
زیادہ دیر بیمار رہے تاں اسنوں دوائی دا آپ ڈاکٹر توں
ودھ پتہ لگّ جاندا ہے۔ جو اسیں سوچدے ہاں، اسنوں
ساڈے نال دے کویں ویکھدے ہن، اس طرحاں دے کجھ
تجربے اس کتاب وچّ ورنن کرن نوں جی کردا ہے کیونکہ
میرے نال واپری گھٹنا دا میرے کردار تے تاں اثر ضرور
پائیگا۔ اس لئی اپنے کردار دا چترن کردیاں ہی سبھاوک
طور تے اپنے جیون انوبھوَ وی سانجھے کرنے چاہندا
ہاں۔
حفاظت کردیاں کردیاں وی اسیں کئی وار آپنیاں نوں تنگ
کر دندے ہاں۔ اپنے نظرئیے نال دیکھدے ہاں۔ بچے کئی
وار اس دے وکھرے ارتھ کڈھ
لیندے ہن۔ کئی وار سوچدے ہن کہ ڈیڈ مینوں پیار نہیں
کردے۔ جے پیار
کردے ہندے تاں مینوں سپیکر لاؤن توں کیوں روکدے؟

تسیں کسے چیز نوں کس طرحاں لیندے ہو، ایہہ ہی تاں
تہاڈا کردار ہے۔ جے
آپاں کوئی بیانبازی کردے ہاں جاں کسے نوں کجھ
سمجھاؤن دی کوشش کردے ہاں پر اپنے جیون وچ اس
طرحاں نہیں کردے؟ پھر کسے تے کویں اثر ہو سکدا ہے
؟ کئی وار سیانے لوکاں نوں دھارمک استھاناں تے ودھیا
ودھیا گلاں کردیاں سنیا پر اسدا اثر نہیں ہندا۔ میں اپنے
شہر دے گرودوارہ صاحب وچّ کئی وار سٹیج تے گلاں
باتاں کرنیاں۔ سنگت نے بڑے دھیان نال سن وی لینا۔
مینوں اک دن اک بزرگ کہن لگا کہ توں گلاں تاں بہت
ودھیا کردا ہنے پر کسے 'تے اثر نہیں ہندا دسدا۔ میں
بزرگ نوں سمجھایا کہ ایہہ سارے تقریباً جو چراں توں
اس علاقے وچّ رہِ رہے ہن، ایہہ مینوں جاندے ہن، میرے
نال وچرے ہن۔ میریاں عادتاں توں جانوں ہن۔ میرے جیون
دے کئی بھید جاندے ہن۔ ایہناں نوں پتہ ہے کہ میں جو
گردوارے دی سٹیج توں بولدا ہاں میں اصل زندگی وچ اوہ
سارا کجھ اس طرحاں نہیں کردا۔ جے میں خود نہیں کردا
تاں مینوں ہور کسے تے گلہ کرن دا حق وی نہیں بندا۔
لوکاں نوں سہج سکھاؤن دا یتن کردا ہاں۔ لیکن میرے
جیون وچ سہج نہیں ہے۔ لوکاں تے کویں اثر ہووے؟

میں کدھرے اک کہانی پڑھی کہ کوئی مہانپرکھ سی جس
دی بڑی منت سی۔ اسدے بڑے سکھ سیوک سن۔ دور دور
تکّ چرچہ سی۔ مہانپرکھ نوں اک دن کوئی سنت مہاتما
ملن آئے۔ پتہ لگا کہ سنت شانتی ساگر آئے ہن جنہاں نے
ساری عمر بھورے وچّ شانتی نال بتائی ہے۔ ستھّ وچّ
صف وچھائی گئی۔ مہانپرکھ تے شانتی ساگر آہمو ساہمنے
بیٹھ گئے۔ مہانپرکھاں دا اک سیوک پچھلے پاسے کھڑھا
پکھا جھلّ رہا سی۔ شانتی ساگر دے کئی چیلے اسدے مگر
بیٹھے سن۔ خیر وارتالاپ چالو ہو گئی۔ پکھی جھلّ رہا
سیوک ذرا کھوجی جہے سبھا دا سی۔ اس دے دل وچ آئی
کہ پرکھیئے تاں صحیح شانتی ساگر کنا کو شانت ہے؟
جویں ہی اسدی نظر شانتی ساگر نال ملی تاں اس ولّ
انگلی کرکے ہلائی تے نالے ماڑا جیہا سر نوں ہلایا۔ بند
کو مگروں پھر شانتی ساگر نے اس سیوک ولّ دیکھیا۔
اسنے پھر انگلی ہلائی نالے سر ہلایا، جویں اوہ کجھ جان
گیا ہووے۔ شانتی ساگر دی برتی مہانپرکھاں ولّ گھٹ گئی
تے گھڑی مڑی پکھا پھیر رہے سیوک ولّ دیکھن لگا۔
جنی وار ہی شانتی ساگر مہانپرکھاں دے پچھلے پاسے
کھڑے پکھا جھلّ رہے سیوک ولّ ویکھے اونی وار ہی اوہ
انگلی ہلائے تے نالے سر ہلائے۔ شانتی ساگر
دی شانتی بھنگ ہو گئی۔ سبھ کجھ بھلّ کے وارتالاپ
وچے چھڈّ کے چمٹا لے کے اٹھ کھڑھا ہویا۔ سارے حیران
ہو گئے۔ مہانپرکھاں نے شانتی ساگر نوں پچھیا کہ کی گلّ
ہو گئی؟ پکھا پھیردے سیوک ولّ اشارہ کرکے کہن لگا،
''اس نوں
پچھو۔'' سیوک نوں پچھیا گیا تاں سیوک مسکرایا تے کہن
لگا کہ میں تاں ویکھ رہا سی کہ شانتی ساگر جی وچ
کدھرے کوئی کولا تاں نہیں بھکھدا، پر ایہہ تاں مگھی اگّ
ہے۔ سو جو اسیں سوچدے ہاں ضروری نہیں کہ باقی
سارے وی اس طرحاں ہی سوچن۔ میری سوچ وچّ کنی
کو اگّ ہے، جنے کو کولیاں توں میں واقف ہاں، اوہ
سارے اپنے پاٹھکاں نال سانجھے کرن دی لوچدا ہاں۔
ودھیا گناں والیاں دی سوچ وی ودھیا ہندی ہے تے اوہ
جدوں کوئی گلّ کردے ہن تاں لوکاں تے اثر وی چنگا پیندا
ہے۔ پرانے زمانے وچّ ودھیا کردار کرکے ہی سیانے
لوک عامَ جنتا نوں دھارمک ڈر دندے سن۔ رہنی توں ہی
پتہ چل جاندا سی کہ انسان کس طرحاں دا ہے۔ دیوی
دیوتے تاں ہی آکھدے سن جے اوہناں دے کردار دیوی
ہون ۔ دینتاں نوں کدے کسے نے نہیں سلاہیا۔
صدیاں تکّ ودھیا لوکاں دی پہچان اوہناں دے کردار دے
کرکے ہی ہندی سی۔

قانون توں بناں تاں کجھ وی نہیں ہو سکدا۔ لیکن بہت دیر
تکّ ودھیا کردار دی مثال دے کے ہی دھارمک قاعدے
قانون سمجھائے جاندے سی۔ راجے دا
کردار پرجا نالوں بہت ودھیا ہویا کردا سی۔ لیکن پچھلے
سٹھ ستر سال توں مثالاں اسدے الٹ ملن لگّ پئیاں ہن۔ جو
امیر ہے، تکڑا ہے، اوہ ہی ودھیا ہے۔ ہن تاں بسّ وڈے
بنن نوں سبھ دا دل کردا ہے۔ پیسہ کماؤن نوں دل کردا ہے۔
تکڑے ہون لئی اپر چڑھن لئی بھاویں ویہہ لوکاں نوں لتاڑ
کے وی چڑھیا ہووے کوئی، لیکن تکڑے دا ہی بول بالا
ہے۔ کردار دی بہتی لوڑ ہی نہیں محسوس ہندی اج کلّ۔
کردار نہیں رہے گا تاں پھر کی بنوں دنیا دا۔ آپو اپنے
بارے تاں سانوں پتہ ہی ہندا ہے کہ اسیں کنے کو پانی وچّ
ہاں۔ سیانے آکھدے 'سہں کھائیے جی دی نہ پتّ دی نہ
دھی دی۔'
اپنے بارے تاں اسیں سپشٹ روپ وچ جاندے ہاں۔ میری
ارداس ہے کہ میں اپنی گلّ کردیاں اپنا پاتر چترن کردیاں
لکو نہ رکھاں۔ مینوں یقین ہے کہ میں جس طرحاں اپنے
راہاں نوں سمجھیا ہے، اسے طرحاں ہی ورنن کرن دا یتن
کراں گا۔ اپنا جیون جین دا جو طریقہ ہے، اوہ ہی تاں
ساڈے طریقے بناؤندا ہے۔ جس طریقے نال اسیں جؤندے
ہاں، اوہ ہی ساڈا کردار ہندا ہے۔ کئی وار اسیں اپنا طریقہ
چھڈّ کے دوجیاں نوں خوش کرن دی ریجھ نال دوسریاں
دے پچھے لگّ تردے ہاں تاں اس کیس وچ ساڈا کردار
وی پچھلگو ہی ہو جاندا ہے۔ زور نال جاں گل بات کرکے
جو لوک باقیاں نوں مگر لا لیندے ہن، اوہ ہی اوہناں دی
پہچان بن جاندا ہے۔
کئی وار تہاڈی گلّ چنگی تاں لگدی ہے۔ صفت وی اسیں
کردے ہاں پر اپنے جیون تے چاہندیاں ہویاں وی لاگوُ نہیں
کردے۔ میرا وڈا لڑکا کنور اپنی بھوآ نوں ملن سینٹامریا گیا
ہویا سی۔ شام نوں امرجیت تاں کھانا تیار کرن لگّ پئی۔
بلوندر اوہناں دا لڑکا جورا تے کنور لِوِنگ روم وچ بیٹھے
گلاں باتاں کر رہے سن کہ کنور دے پھپھڑ جی بلوندر
میرا میگزین 'اپنی آواز' چکّ کے پڑھن لگّ پئے۔ اوہناں
نوں گمبھیر دیکھ کے کنور کہن لگا، ''کی پڑھدے ہو
پھپھڑ جی؟'' بلوندر نے میری لکھی کہانی 'قدراں قیمتاں'
پڑھ کے کنور نوں سنائی۔ کنور دا سن کے رون نکل گیا
کہ اسدے ڈیڈ لئی کسے دن کنگریاں والے آنے دی کی
قیمت سی؟ بڑی چنگی لگی اسنوں میری ہڈبیتی۔ اک وار
سن کے اسنوں ساری یاد وی ہو گئی۔
کئی لوکاں نوں اسنے سنائی۔ اپنی روزانہ زندگی وچّ کنور
نے پیسے دی کدے قدر نہیں کیتی، جنے جیب وچ ہون
مکا کے ہی گھر آؤندا۔ میں ایہہ سبھ کجھ جاندیاں کہ
میرے پریوار دے میمبر کویں سوچدے ہن، میں اپنے آپ
نوں اوہناں دے انوکول بدلن دا یتن کردا رہندا ہاں۔ یتن
کرنا ہی ساڈا فرض ہے، اوہ یتن وی میں اپنے پاٹھکاں نال
سانجھے کرنے چاہندا ہاں۔ میں تاں بسّ ایہہ ہی سکھیا ہے
کہ آپنیاں نوں سمجھاؤن توں پہلاں اپنے آپ نوں سمجھا لیا
جاوے تاں بہتر ہے۔
اپنے بچیاں نوں اپنی سمرتھا انوسار مارگ درشن کرواؤن
دا یتن کرنا ہر انسان دا فرض ہے ۔ بہت ہی زیادہ فکر
کرن لگّ جائیے تاں بچے اپنا فکر کرنا چھڈّ دندے ہن۔ میں
اک وار اپنے متر نال گل بات کر رہا ساں۔ گلّ کردیاں
کردیاں میرے بچیاں دیاں گلاں چل پئیاں۔ گگن بارے
سارے جاندے ہن کہ اوہ بڑا ڈانس وغیرہ کرن والا تے ہر
کسے نال رچ مچ جان والا ہے۔ اوہ سماجک رشتے نبھاؤن
گل بات کرنی واہوا جاندا ہے۔ جدوں وڈے لڑکے کنور دی
گلّ چلی تاں میں کیہا کہ کنور سماجک طور تے بہت سیانا
نہیں، اجے وی بچیاں وانگ ہی کئی وار غیر ذمہ وار لگدا
ہے۔ میرا متر مینوں وچے ہی ٹوک کے کہن لگا، ''کتے
اےداں تاں نہیں کہ تسیں کنور نوں ذمہ وار بنن دا موقع
ہی نہ دتا ہووے۔'' بہت زیادہ فکر کرکے وی اسیں بچے دا
بھلا نہیں کر سکدے ۔ جے بچہ گگن وانگ چست ہے تاں
اسدا فکر کرن نال اوہ اپنی بے عزتی سمجھیگا۔ جے
کنور وانگ ہے تاں سوچیگا کہ چل مینوں فکر کرن دی
کی لوڑ ہے؟ آپے مما نے سبھ کجھ کر دینا ہے۔ پیسے ڈیڈ
نے دے دینے جنے چاہیدے۔
اس طرحاں کرن نال اسیں بھاویں اپنے بچیاں واسطے جو
پیار کردے ہاں،اسدا ہی اظہار کردے ہاں۔ جناں چر
چمچیاں نال کھواؤندے رہوگے، بچے آپ کھانا نہیں سکھ
سکدے۔ زندگی دی اپنی تور ہندی ہے۔ ہر آدمی ہر
جیو کجھ ضروری طریقے آپے ہی سکھ جاندا ہے۔ گاں
دے وچھڑے نوں جنم لین توں کجھ منٹاں وچ اپنی ماں
دے تھن لبھّ لین دا طریقہ آ جاندا ہے، گاں تاں کدے نہیں
سکھاؤندی۔ سائبیریا دے ٹھنڈے علاقیاں 'چوں پنچھی برف
پین تے بھرت پور ورگے گرم علاقیاں وچّ آ جاندے ہن۔
گرمیاں آ جان تے کونجاں نوں واپس سائبیریا اڈّ کے چلے
جان دی کوئی ودیا تاں نہیں دندا۔ آپے ہی چلیاں جاندیاں
ہن۔ جیون دا ویگ کئی وار صلاحاں دین تے فکر کرن
نال وگڑ سکدا ہے۔ کئی وار اسیں درلبھّ سمجھ کے بہتا
خیال رکھنا چاہندے ہاں، سگوں کم خراب کر لیندے ہاں۔
کہندے ہن کہ ہیجڑے دے گھر پتّ جم
پیا تے اسنے چمّ چمّ کے ہی مار دتا ۔
* * * *

ساڈی شخصیت

بہت ودھیا لوک دنیا تے اپنا پربھاو ضرور چھڈدے ہن۔
لوک ودھیا لوکاں توں بہت کجھ سکھدے ہن۔ سیانے لوکاں
دے تجربیاں توں لوک بہت کجھ سکھدے ہن۔ مورکھاں
توں وی سکھدے ہن لوک۔ سمجھدار لوک دنیا نوں مارگ
درشن کرواؤندے ہن۔ مورکھ کئی وار ایسے کارج کر دندا
ہے جس دی اسنوں کوئی لوڑ ہی نہ ہووے تے گھاٹا کھا
لیندا ہے۔ اک کہانی میں کتوں پڑھی سنی کہ اک وار شیر،
لومبڑ تے کھوتے دی دوستی ہو گئی۔ لومبڑ نگرانی رکھدا
کوئیدا خطرہ ہووے تاں شیر مقابلہ کردا جیدا کجھ لدّ کے
لیاؤنا ہووے تاں کھوتے تے لدّ کے لے جاندے۔ بڑی
دوستی نبھی۔ اک دن لومبڑ نے کوئی شکار کڈھ کے لیاندا۔
شیر نے مار لیا تے کھوتے 'تے لدّ کے اوہ اپنے علاقے
وچّ چلے گئے۔ شیر نے کھوتے نوں کیہا کہ آپاں تنوں
شکار کرکے لیائے ہاں توں ونڈ کر دیہہ۔ مورکھ کھوتا
ماساہاری وی نہیں سی پر اسنے تنّ برابر دے حصے
کر دتے۔ شیر نوں بڑا غصہ آیا۔ اسنے ماریا جھپٹا تے
کھوتے نوں وی مار سٹیا۔ تھوڑھی دیر یار مار دین دا
افسوس کرکے شیر لومبڑ نوں کہن لگا، 'میرے کولوں یار
ماریا گیا بڑا دکھ لگا پر ہن بھکھ وی بڑی لگی ہے۔
چل توں ونڈیاں پا تے آپاں شکار کھائیے۔' لومبڑ نے
سارے دا سارا میٹ اک پاسے کر دتا تے تھوڑھا جیہا اک
پاسے رکھ کے شیر نوں کیہا، 'ایہہ سارا تیرا
ہے میرا تاں بسّ ایہہ نکا جیہا ٹکڑا ہی ہے۔' شیر بڑا
خوش ہویا نالے مزے نال کھائی جاوے تے نالے لومبڑ
نوں پچھن لگا کہ توں ایہہ عقل کس توں سکھی ہے؟ تاں
لومبڑ مرے پئے کھوتے ولّ اشارہ کرکے کہن لگا اس
توں۔
قدرت نے جو ایہہ سرشٹی رچی ہے، اس وچ بہت ساری
عقل قدرتی ہی ہے۔ ویکھن نوں اکھاں ملیاں ہن، قدرتی،
اکھ دی حفاظت کرنی وی بندی ہے۔ جے نظر کمزور ہو
جاوے تاں عینک وی لواؤنی پیندی ہے۔ سانوں چلن پھرن
لئی دو لتاں قدرت نے بخشیاں ہن۔ چلنا پھرنا قدرتی ہے پر
اسیں ایسے تھاں پیر نہ رکھیئے جتھے زخم ملن۔ جے
کوئی سیانا دسّ دیوے کہ ایتھے پیر نہ رکھیں، سڑ
جاونیگا تاں کوئی غلط نہیں ہے۔ باقی رہی سمجھاؤن والے
دی شخصیت تے اسدی نیئت۔ جے سانوں کسے تے یقین
ہی نہیں جاں جے سانوں کسے دی نیئت تے شکّ ہے تاں
اسیں اسدی صلاحَ کیوں لوانگے۔ سو سیانے لوک تے
چنگیا شخصیتاں کسے تے اینا پربھاو چھڈن دی کوشش
نہیں کردیاں کہ اگلا کہے کہ مینوں تنگ کر رہا ہے۔ تنگ
کرکے کھوائی مٹھیائی وی کئی وار ودھیا نہیں لگدی۔ دنیا
وچوں ہی اسیں دنے رات سکھدے ہاں۔ سانوں لوکاں ولّ
دیکھ کے ہی پتہ لگّ سکدا ہے۔ کتوں سکھ کے ہی پتہ لگّ
سکدا ہے کسان نوں، کہ کہڑی فصل کس سمیں بیجنی ہے۔
جے کوئی ہاڑی دی فصل ساؤنی بیجن سمیں بیج دیوے
تاں دانے نہیں پے سکدے۔
اسیں شو منتر نال کسے نوں کجھ نہیں سکھا سکدے۔
شخصیت دے پربھاو اصل وچّ رشتے بناؤندے ہن۔ جے
کسے نوں ودھیا لگدا ہے، پربھاوشالی لگدا ہے، اس دے
پربھاو دا اثر ہی ہندا ہے کہ آپاں اس نوں پسند کرن لگّ
پیندے ہاں۔ ہور رشتہ جوڑنا چاہندے ہاں۔ اسنوں سننا
چاہندے ہاں۔ جے ساڈا ویکتتوَ ودھیا نہیں ہے تاں رشتے
خراب ہندے ہن۔ لوک دور رہن دی کوشش کرنگے، بچ
کے رہنگے۔ ایہو جہے ویکتی اپنے بچیاں نوں وی گوا
بیٹھدے ہن۔ کئی وار ساڈی شخصیت دا اینا پربھاو ہندا ہے
(چنگا ہووے جاں ماڑا) کہ اسیں کہن نوں جو مرضی کہی
جائیے، اسدا کوئی اثر نہیں پیندا۔ سانوں دیکھ کے ہی لوک
سمجھ جاندے ہن کہ ہن کی کرنا چاہیدا ہے۔ دوسری گلّ
ہے کہ ساڈا گل بات کرن دا طریقہ کی ہے؟ کئی وار بہت
ودھیا لوک اپنے آپ نوں کسے تے پربھاو پاؤن توں
سنکوچ کردے ہن کیونکہ اوہناں دی بول چال دی طاقت
ہی نہیں ہندی۔ اندر گیان ہے پر جے کوئی اظہار نہیں کر
سکدا تاں پھر کسے نوں کویں پتہ لگیگا۔ سو جے اسیں
کسے دا ستکار کردے ہاں جاں کسے نوں پیار کردے ہاں
تاں اسدا اظہار کرن توں بناں گلّ نہیں بن سکدی۔ اظہار کر
سکن دی یوگتا وی ساڈی شخصیت دا بہت وڈا حصہ ہندی
ہے۔ ہر بندے وچّ انسانی حیوانی تے شیطانی گن ہندے ہن،
پر جو گن اوگن تہاڈے لوکاں نوں پتہ لگّ جاندے ہن،
اوہناں گناں نال ہی لوک تہانوں جاندے ہن۔ساڈا کردار تے
ساڈی شخصیت رل کے کم کردیاں ہن۔
سماج وچّ جو ساڈی تصویر بندی ہے، اوہ ساڈے کردار
وچوں تے ساڈی شخصیت وچوں رل کے بندی ہے۔ دنیا
دیاں نظراں وچّ جس طرحاں دے اسیں ہاں اس دا ساڈے
رشتیاں تے بہت پربھاو پیندا ہے۔ سو ساڈی دنیا وچّ بنی
تصویر دی جو شکتی ہے، اوہ ہی ساڈی شکتی ہندی ہے۔
دنیا سانوں کویں دے کھدی ہے؟ سیانے لوک کوشش
کردے ہن کہ سماج وچّ اوہناں دی تصویر خراب نہ ہو
جاوے۔ کئی وار جیون وچّ ایسے وی لوک ملدے ہن جو
تہاڈی تصویر توڑن دا شوق رکھدے ہن۔ میرے جیون وچ
میری جو تصویر بنی، اسنوں میرے کئی آپنیاں نے توڑن
دا یتن کیتا۔ اوہ کنے کو کامیاب رہے، اس بارے وی میں
اپنے پاٹھکاں توں کجھ نہیں لکانا چاہندا۔ دنیا دے بہت
دیشاں وچّ جان دا موقع ملیا۔ دنیا بہت ودھیا ہے۔ جے تنگ
کرن جاں تکلیف دے ن دا کوئی یتن کردا ہے تاں اوہ تہاڈا
کوئی اپنا ہی ہندا ہے۔ کسے اوپرے دا کتھے وہل۔ جنا وی
کوئی ساڈے زیادہ نزدیک ہندا ہے، اس کول سانوں ذلیل
کرن دا اونا ہی زیادہ ادھیکار ہندا ہے۔ اس کتاب وچّ اپنے
تجربیاں دے نال نال بہت سارے میرے قریبی، جنہاں نے
میری تصویر نوں سماج وچوں توڑن دا یتن کیتا، اوہناں
نال وی پاٹھکاں دی پہچان کراوانگا۔
کئی لوکاں دی تصویر دیکھ کے اسیں بڑے پربھاوت ہو
جاندے ہاں۔ دیکھن نوں بڑے ماڈل منکھ لگدے ہن۔ اوہ
ساڈیاں اکھاں دا بھلیکھا ہندا ہے۔ غلطی نال کئی وار اسیں
ایسی غلطی کر بیٹھدے ہاں کہ واپس پرتنا بہت مشکل ہو
جاندا ہے۔ عوضانے وجوں تہانوں بہت ہی گھاٹے جھلنے
پیندے ہن، بہت سارے رشتے خراب ہو جاندے ہن۔ اک
نکی جہی غلطی کرکے واتاورن ہی بدل جاندا ہے۔ میں
اپنی اک ہڈبیتی سانجھی کراں:
میرے سانڈھو دی ماسی دی دھی بھین ساری عمر انگلینڈ
وچّ رہن توں بعد اپنے بھرا دے کول کیلیپھورنیاں آ گئی۔

ربّ جانے کی ہویا اسدے سکے بھرا نے اپنی بھین دا
بوریا بسترا چکّ کے بوہیوں باہر رکھ دتا۔
خیر اسنے اپنے ماسی دے پتّ نوں، جو کہ میرا سانڈھو
لگدا سی، کال کیتی۔ اوہناں دناں وچّ میرے سارے رشتے
دار، جو کیلیپھورنیاں وچّ رہندے سن، میری صلاحَ لے لیا
کردے۔ مینوں جدوں پتہ لگا کہ میرے سانڈھو دی ماسی
دی دھی نوں مدد دی لوڑ ہے تاں میں ہرپریت نال صلاحَ
کرکے اوہناں نوں اپنے گھر بلا لیا۔ اک لڑکا تے دو جوان
لڑکیاں وی اسدے نال سن۔ اوہ ساڈے گھر رہے، سانوں بڑا
چنگا لگا۔ سویرے اٹھ کے اشنان پانی کرکے نت نیم بڑی
نرم آواز وچّ کرن والی امرتدھاری تے ہمیشاں ہسوں
ہسوں کردی پھرے۔ اسدے کردار تے اسدی شخصیت دی
عینی ودھیا تصویر بنی ساڈے اتے کہ سانوں بالکل اوپرا
نہ لگا۔ ایہہ فروری 1993 دی گلّ ہے۔ میرا تے ہرپریت
دا پہلاں توں ہی پنجاب آؤن دا پروگرام بنیا ہویا سی۔ اسیں
مہینے کو واسطے پنجاب آئے تے سارا گھر بندرو دے
حوالے کر آئے۔ اوہ چارے جنے ساڈے گھر، گھر وانگ
رہے۔
جدوں اسیں واپس آئے تاں کجھ سماں پا کے اسیں بندرو
تے اس دے بچیاں واسطے کمرہ کرائے تے لے دتا۔
ساڈے گھر اوہ اکثر روز آؤندے تے کنا کنا سماں ساڈے
کول بتاؤندے۔ گلاں گلاں وچّ اک دن بندرو نے وڈی لڑکی
دی شادی کرن دا اشارہ کیتا۔ ساڈے پنڈ دا اک لڑکا پسند
کرکے اسیں کڑی دا ویاہ رکھ دتا۔ ویاہ کیونکہ ساڈے گھر
ہونا سی، ہر طرحاں دی تیاری اسیں کیتی تے ہر کارج
وچّ اگے ہو کے میں ویاہ دی رسم نوں ودھیا بناؤن لئی کم
کیتا۔ اگے ہو کے شگن وہار کیتے۔ خرچہ وی ساڈا کافی
ہو گیا پر ہرپریت دا سبھاء ہے کہ جدوں اوہ کسے نال
کردی ہے تاں بہت کردی ہے۔ ہرپریت نے کڑی نوں کپڑا
لتا وی بہت دتا تے گہنے وی پائے۔ ویاہ وچّ فوٹوگرافراں
نے میریاں تے ہرپریت دیاں، ذمہ واری نبھاؤندیا ں دیاں
تصویراں وی بہت کھچیاں۔
کجھ سماں پا کے بندرو نے مینوں کیہا کہ جے میں اوہناں
نوں اک سٹور دے دے واں تاں اوہ محنت کرکے ودھیا
جیون جی سکدے ہن۔ ہرپریت دے روکن دے باو جود وی
میں اک سٹور بندرو دے حوالے کر دتا۔ ساڈے اکاؤنٹینٹ
نے ساری کاغذی کاروائی کر دتی۔ اک لکھ ستر ہزار ڈالر
دا نوٹ کرکے مینوں دے دتا کہ ہولی ہولی دے دیانگے۔
سال ڈیڈھ سال قشطاں تے کرایہ وی دندے رہے۔ نویاں
گڈیاں وی خرید لئیاں۔ بڑی گپّ ماریاں کرن کہ بہت ودھیا
سٹور ملیا۔ خرچے ودھا لئے تے کم گھٹّ کر دتا۔ اک رات
سٹور دا سارا سامان لدّ کے لے گئے۔ سویرے پتہ لگا کہ
کئی ٹرکّ بھر کے سامان پتہ نہیں کدھر لے گئے۔ میں بڑا
حیران ہویا ؟ سارا سامان ہی لے گئے، نالے جیہڑے
پیسے دینے سی ساڈے، اوہ وی گئے، حد ہو گئی۔ حالے
اسیں سوچدے ہی سی کہ کی کریئے، سانوں وکیل دی
چٹھی آ گئی کہ بندرو نے کیس کر دتا۔ ساڈے رشتے دار
نے سانوں غلط بزنس وچّ پا کے گھاٹا پایا ہے۔
بندرو نے اک دم اپنی تصویر ہی بدل لئی۔ ساری عمر
انگلینڈ وچّ رہی تے کہے انگریزی نہیں جاندی۔ میں ججّ
نوں بڑا دسن دا یتن کیتا کہ میری گھر والی ہرپریت دی
بھین دے پتی دی ماسی دی دھی میری کی لگی۔ پر بندرو
نے ججّ اگے اوہ ساریاں تصویراں جو اسدی لڑکی دے
ویاہ وچّ کھچیاں سی، جنہاں وچّ سارے شگن میں ہی کر
رہا سی، ججّ اگے لیا رکھیاں۔ ججّ کہن لگا کہ جے میں
بندرو دا رشتے دار نہیں تاں اس دی لڑکی دے ویاہ وچّ
ایہہ سبھ کجھ کیوں کیتا ؟ میرے کول اسدا کوئی جواب
نہیں سی۔ انت وچ فیصلہ ہویا کہ سوائے اسدے کہ بندرو
سانوں ساڈے پیسے موڑے، سانوں 1,88,000 ڈالر بندرو
نوں دینے پئے۔ کردار اتے شخصیت دی جو میں تصویر
بندرو دی بنائی پھردا سی، اسنے میرا سنگھاسن ہلا کے
رکھ دتا۔ میں تے ساریاں پاٹھکاں نوں ایہہ ہی کہانگا کہ
کسے دی دل وچّ تصویر بناؤن توں پہلاں کئی وار سوچنا
چاہیدا ہے، نہیں تاں جنی پکی تصویر ہوویگی اونے ہی
غلط نتیجے نکل سکدے ہن۔
اسیں لوکاں نوں اپنے نظرئیے نال دیکھدے ہاں۔ سانوں
کویں لگدا، بس اپنی سوچ تے یقین کرکے اسیں کسے دی
تصویر دل وچّ بناؤندے ہاں۔ جے
کوئی سانوں سمجھاؤن دا یتن کرے تاں وی اسیں سوچدے
ہاں کہ اس نوں نہیں پتہ۔
جے بھلا میں ہرپریت دی صلاحَ منّ لیندا تاں بندرو نوں
سٹور نہ دندا۔ پر دکھ تاں اس گلّ دا ہے کہ مینوں کدے وی
بندرو دی نیئت تے شکّ نہیں سی ہویا۔
میں صاف دل نال جو پیار اتے ستکار بھری تصویر بنائی
سی، اوہ میری سوچ سی۔ اپنی سوچ غلط ہو جاوے تاں پھر
گھاٹا وی اپنے آپ نوں پیندا ہے۔ سو کسے دی تصویر دل
وچ بناؤن توں پہلاں نریکھن کر لینا چاہیدا ہے۔ اصلیت دا
پتہ لگاؤن لئی ٹیسٹ کر لینا چاہیدا ہے۔ باقی لوکاں نوں
سنن نال وی بچاء ہو سکدا ہے۔ لوکاں دا کی خیال ہے اس
بارے وی گمبھیرتا نال سوچنا چاہیدا ہے۔ اس طرحاں کرن
نال اسیں بھلیکھے وچّ نہیں رہندے۔ جنی پکی تصویر اسیں
بنا کے بیٹھے ہندے ہاں اونے ہی حیران کرن والے نتیجے
نکل سکدے ہن۔ من وچّ جو پکی تصویر ہندی ہے، کئی
وار جد بدلدی ہے تاں اسیں حیران ہو جاندے ہاں، پھر اس
تے یقین کر لیندے ہاں، پر ہو سکدا ہے کہ اوہ ٹھیک نہ
ہووے۔ صدیاں تکّ لوک ایہہ ہی سمجھدے رہے کہ دھرتی
بہت وڈی ہے تے سبھ چند تارے سورج دھرتی دے ارد
گرد گھمدے ہن۔ پھر پتہ لگا کہ دھرتی تاں سورج دے
دوآلے گھمدی ہے، شاید سورج وی کسے دے دوآلے
گھمدا ہووے۔ خیر یقین کرنا تے یقین دا ٹٹّ جانا ہی تاں
ساڈی انسانی فطرت ہے۔ یقین کرن دا طریقہ ہی تاں ساڈی
شخصیت ہے۔
نویاں نویاں کھوجاں، نویں دروازے کھولھدیاں ہن۔ اک وار
کسے پارٹی وچّ میں گیا۔ اک ڈاکٹر دے منڈے دا جنم دن
سی۔ بہت سارے ڈاکٹر اکٹھے بیٹھے گلاں کر رہے سن۔
گلّ چلی کہ اج کلّ ادھے توں ودھ بچے سیجے ریئن
اپریشن نال ہندے ہن۔ میں بیٹھا بیٹھا بول پیا، ''ڈاکٹر
صاحب جدوں سیجیریئن اپریشن دا پتہ ہی نہیں سی ادوں
کی ہندا سی؟'' ڈاکٹر نے سہج نال تے ذرا کو مسکراؤن دا
یتن کرکے اتر دتا کہ اس سمیں ماں دی جاں بچے دی
موت ہو جایا کردی سی، کئی وار دوویں ہی مر جاندے
سی۔ سو کئی وار سمیں دے نال کئی سوال حلّ وی ہو
جاندے ہن۔ ساڈے دل وچ غلط تصویر صحیح وی ہو
جاندی ہے۔ جدوں تصویر بدلدی ہے تاں دنیا نال اس
تصویر نال ساڈے رشتے بدل جاندے ہن۔ نربھر کردا ہے
کہ ساڈی تصویر جو دل وچّ بنا کے بیٹھے ساں، اوہ کس
طرحاں غلط سی۔ ایہہ ساڈی اپنی قابلیت 'تے نربھر کردا
ہے کہ اسیں جو دل وچ تصور کیتا ہے، صحیح ہے جاں
غلط۔ اسیں جس طرحاں دی تصویر بنائی، اسے طرحاں دا
رشتہ بنا کے بیٹھ جاندے ہاں۔ قدرتی ہے کہ جے تصویراں
بدلنگیاں تاں رشتے وی بدل ہی جانگے تے تہاڈی سوچ
وی بدل جاوے گی۔
مینوں یاد ہے کہ نورتھ ہولیوڈ گرودوارہ لینکرشم دیوان
چل رہا سی۔ میں سیوا وی کر رہا سی تے نال نال بڑی
گمبھیرتا نال گلّ وی سن رہا سی۔ گر پیتی ہری جپجی
صاحب دی لڑیوار کتھا کر رہے سی۔ سارا دیوان حالَ
کھچا کھچِ بھریا ہویا سی۔ سارے چپّ کرکے اکاگر چتّ ہو
کے گورو دیاں گلاں سن رہے سی۔ اک آدمی آیا، اسدے
نال دو بالک سن۔ متھا ٹیک کے اوہ وی میرے لاگے آ کے
بیٹھ گیا تے اکھاں بند کرکے شبد دی ویاکھیا سنن لگّ پیا۔
اسدے نال آئے دو بالک اک تاں نکا جیہا سی، اوہ کدے
کسے پاسے جاوے کدے کسے پاسے۔ دو کو ڈالر وی اس
بچے نے چکّ کے جیب وچّ پا لئے۔ دوسرا بچہ اس آدمی
دے گوڈے تے سر رکھ کے اچی اچی روئی جاوے۔ سارا
واتاورن خراب ہندا دیکھ کے میں اس بندے دا موڈھا
ہلونیا۔ اوہ جویں تبھک کے اٹھیا۔ میں بینتی کیتی، جی
بچیاں نوں ذرا سامبھو۔ چپّ کراؤ اس نوں نالے اس
چھوٹے نوں ذرا لاگے بٹھا لؤ۔ اوہ بندہ بڑے پچھتاوے
جہے نال تے بڑی نمانی جہی آواز وچّ کہن لگا، 'جی
اصل وچّ اسیں ہنے آلوویو ہسپتال 'چوں آئے ہاں، میری
پتنی، ایہناں دوہاں بچیاں دی ماں، کئی دناں توں بیمار سی
تے گھنٹہ کو ہویا اوہ پوری ہو گئی۔
میں بہت ہی نکا جیہا محسوس کیتا کہ میں اس بندے دی
کیسی تصویر بنا کے بیٹھا سی۔ کیرتن دی سماپتی ہو گئی۔
اسیں ساریاں نے رل کے اس نال ہمدردی کرن دا یتن کیتا۔
میں تاں اسنوں موڈھا ہلا کے بلاؤن لئی معافی وی منگی۔
بعد وچّ اسیں سارے اس دکھیارے نال ادھا پونا گھنٹہ
بیٹھے گلاں کردے رہے۔
اسیں لکھ یتن کریئے کسے دی تصویر اسیں اس دے
کردار تے اسدی شخصیت نوں دیکھ کے نہیں بنا سکدے۔
کئی وار سماں انسان نوں مجبور کر دندا ہے تے تصویراں
بدل جاندیاں ہن۔ دیکھنی پاکھنی توں کئی وار انسان ہور
طرحاں دا لگدا ہے پر اصل وچّ اوہ ہور ہندا ہے۔ اسیں
بھلیکھے وچّ ہور تصویر بنائی پھردے ہاں۔ ساڈے پتا جی
بچپن وچّ ہی اپنے پتا، ساڈے بابا جی دے نال رہِ کے
ودیشی سکولاں وچّ پڑھن کرکے اوہناں نوں کپڑا لتا پاؤن
دی بڑی جانچ سی۔ سیال وچّ تھری پیس سوٹ پا کے
ٹائی لاؤنی بڑی ٹھوک کے پگّ بنھنی، لشکدے بوٹ پائے
ہونے ہتھ وچ بیگ جیہا لے کے جدوں کتے بازار وچّ دی
گھدے تاں کئی لوک ایہہ سوچ کے ست سری اکال بلا
دندے کے کوئی خاص افسر ہونوں۔ پر میری سوجھی
انوسار ساڈے پتا جی نے کدے کوئی نوکری ہی نہیں سی
کیتی۔
سیانے لوک سمیں دے نال نال اپنی قابلیت دے نال رشتیاں
دیاں تصویراں بدلدے رہندے ہن۔ جے سمیں سر پتہ لگّ
جاوے تاں سانوں بہتی حیرانی نہیں ہندی تے بہتا نقصان
وی نہیں ہندا۔ پر ایہہ سبھ کجھ تاں ہی ہو
سکدا ہے جے ساڈے کردار تے شخصیت ودھیا ہون۔ اپنی
قابلیت تے وی نربھر کردا ہے۔ کسے دا اندازہ اسیں اپنی
سوچ دے مطابق ہی لا سکدے ہاں۔ جے میں کار چلائی
جاندا ہاں اتے سڑک دے وچالے کوئی ہور کار اگے
کھڑی کر دیوے۔ میں ہورن مار مار کے تھکّ جاواں تے
اوہ کار سڑک دے وچالے ہی کھڑی رہے۔ میں سیانا
ہوواں تاں سوچ سکدا ہاں کہ ہو سکدا ہے کار خراب ہو
گئی ہووے تے میں ایہہ سوچ کے پاسیوں دی ہولی ہولی
جہی گھ جاواں۔ پر جے صرف ایہہ سوچ کے کہ اس کار
نوں پرھے جانا چاہیدا ہے جاں تر پینا چاہیدا ہے، میں اس
وچّ زور دی لیا کے کار ماراں تاں سارے نقصان دا ذمہ
وار میں آپ ہی ہویا۔ اندازے اصلیت نہیں ہندے تے ساڈے
اندازے کدے اصلیت نوں بدل وی نہیں سکدے۔ اصل وچّ
اسیں اندازہ لگا لیندے ہاں۔ دوسرے دے دل وچ کی واپر
رہی ہے ایہہ نہیں سوچدے۔ اک وار اک لڑکی گردوارے
متھا ٹیکن آئی، اسیں اؤکسنارڈ سکول دے حالَ وچ دیوان
سجایا کردے ساں۔ بابا گرمکھ سنگھ شبد پڑھ کے تے اس
شبد دی ویاکھیا کر رہے سن۔ اس لڑکی نے ڈالر رکھ کے
متھا ٹیکیا۔ اس دے نال اس دا اک نکا جیہا بچہ سی۔ اس
لڑکی نے پوری کوشش کیتی کہ بچہ وی سر جھکا کے
متھا ٹیکے۔ لکھ یتن کرن دے باو جود وی بچے نے ضد
کیتی رکھی تے متھا نہ ٹیکیا۔
بابا جی وی دھیان نال دیکھ رہے سی۔ کہن لگے بیبی توں
ڈالر رکھ کے متھا ٹیکیا، بچے نوں وی ڈالر دے تے اوہ
وی متھا ٹیکو۔ اویں ہی ہوئی جدوں ہی کڑی نے ڈالر بچے
دے ہتھ پھڑایا، بچے نے بڑا ودھیا اپنی ماں وانگ متھا
ٹے
کیا۔
نیئت اتے سچائی کسے دی پڑھ سکنی بڑی اوکھی ہے۔ ہر
اک دی اپنی اپنی شان وی ہندی ہے۔ نالے کسے نوں
پڑھاؤن واسطے ساڈی کوشش کس طرحاں دی ہے،
کوشش کرن دا طریقہ کنا کو ودھیا ہے۔ قدرت دے اصول
وکھ طرحاں دے ہندے تے ساڈا ووہار وکھ طرحاں دا ہندا
ہے، ساڈے ووہار تے رشتیاں دی نربھرتا ہندی ہے۔ جے
چار ٹھگّ ٹھگی مار کے برابر ونڈدے ہن تاں ایہہ اوہناں
دا آپسی رشتہ ہے۔ اصول تاں کہندا ہے کہ چوری کرنی
نہیں چاہیدی۔ کسے نہ کسے طریقے نال راتوں رات
لکھپتی بن جان دی سکیم بھاونے صحیح وی ثابت ہو
جاوے پر اسدی اصلیت دا پتہ چلن تے رشتے ضرور بدلن
گے۔ شخصیت وچّ سنتلن بنائی رکھن لئی سانوں اپنے آلے
دوآلے نال جڑنا پیندا ہے۔ کئی وار اچیت طور تے جے
کجھ ایسا ہو جاوے جو کسے نوں چنگا نہ لگے جاں کسے
دا کم خراب کر دیوے تاں ایہو جہے سمیں جے سانوں پتہ
لگّ جاوے کہ اسیں لتفہمی وچّ ساں تاں اپنی غلطی منّ لین
نال شخصیت بندی ہے، وگڑدی نہیں۔ اچیت طور تے
کسے بارے اندازہ غلط وی
لگّ سکدا ہے۔ جے تہاڈی اپنی نیئت صاف ہے تاں اچیت
طور تے ہوئیاں
غلط فہمیاں وی تہاڈیاں اپنیاں نہیں ہندیاں۔ غلط نوں صحیح
جاں صحیح نوں غلط سمجھ لینا تاں سبھاوک ہے پر اصل
گلّ دا پتہ چلن توں بعد وی، سچ ثابت ہون توں بعد وی،
تسیں اس نال کویں نجٹھدے ہو، ایہہ تہاڈی شخصیت ہے۔
غلطیاں ہو جانیاں تاں سبھاوک گلّ ہے۔ کئی وار وڈے
وڈے لوک غلطیاں کر بیٹھدے ہن۔ لیکن نتیجے کس
طرحاں بھگتدے ہن، اس وچوں ساڈا چہرہ ہور وی صاف
نظر آؤندا ہے۔

****
ساڈی ترتیب

کسے وی کھیتر وچ اسیں اک دم سکھر تے نہیں پہنچ
سکدے۔ جے کوئی سکھر تے بٹھا دیوے تے سکھر تے
بیٹھے نوں ہیٹھلے ڈنڈیاں دا گیان ہی نہ ہووے تاں اوہ
اتھے ٹک نہیں سکدا، گر جاویگا۔ مر وی سکدا ہے۔ ہڈیاں
تاں ضرور ٹٹّ جانگیاں۔ بچپن وچّ بچہ پہلاں ہی دوڑن
نہیں لگدا۔ کئی ہور سٹیجاں وچوں گھ کے رڑھ کے، تر
کے، پھیر کتے دوڑن لگدا ہے۔ جیون دے ہر کم وچ اویں
ہی ہندا ہے۔ قدرت دے نیماں انوسار ہی سارے کارج ہندے
ہن۔ اک دن وچّ کوئی رشتہ نہیں بن سکدا، کوئی ودھیا
کھڈاری نہیں بن سکدا۔ جے کوئی کوشش کریگا تاں اسنوں
نراشتا دا منہ دیکھنا پویگا۔
کئی وار تسیں بہت سیانے پڑھے لکھے ہندے ہو پر کجھ
کارج اس طرحاں دے
ہندے ہن کہ جس وچّ پڑھائی نالوں تجربے دی ودھ
ضرورت ہندی ہے۔ اؤکسنارڈ وچّ اک انجینیئر رہندا سی
راؤپھ۔ نیول بیس پورٹ ونیمی بڑی ودھیا نیوی دی نوکری
کردا سی۔ یو. سی. لوس اینجلس وچّ بچے پڑھدے سن۔
ودھیا پریوار سی۔ اپنے گھر وغیرہ وی خریدے سن۔ گلّ
کی بڑی ودھیا روٹی کھاندا سی۔ اوہ کدے کدے چھینا
مارکیٹ توں سودا لین جاندا، کدے ہندی فلم کرائے تے لین
جاندا۔ چھینے تنے بھرا بڑے محنتی تے کئی سٹور
چلاؤندے سن۔ تنے بھرا بہتا پڑھے لکھے بھاویں نہیں سن
پر کم کار بڑے ودھیا چلاؤندے ۔ وڈے بھرا جرنیل چھینے
نے بی. ایم. ڈبلیو کار رکھی ہوئی سی۔ جس دا نمبر پلیٹ
وی مینوں یاد ہے جی. نانک۔ راؤپھ نے دیکھنا کہ ایہہ
سدھارن لوک کنا ٹوہر نال رہندے ہن۔ ہووے نہ تاں میں
وی اک سٹور بنا لواں۔ جوہنسن ڈرائیو تے اک نویں
شاپنگ سینٹر وچّ اک ودھیا دوکان کرائے تے لے لئی۔ بسّ
پھیر کی سی۔ جنے کول پیسے سن سارے دوکان تے لا
دتے ۔ گھراں 'تے قرضہ چکّ کے سامان پا دتا۔ بہت زور
لاؤن تے وی اسدی دوکان نہ چلی۔ سارا ٹبر کھپ کھپ
کے مر گیا پر دوکان گھاٹے وچّ جاوے۔ بچیاں دی پڑھائی
تے وی بڑا اثر پیا۔ تیویں آدمی وی بہت جھگڑدے رہندے۔
مینوں راؤپھ نے سفارش کیتی کہ سٹور کسے طرحاں
وکوا دیاں پر کوئی وی گاہک نہ ملیا کیونکہ خرچے کتے
آمدن نالوں ودھ سن۔ گھاٹے والا کم بھلا کوئی کیوں کرو۔
بسّ ہونا کی سی سارا پریوار کھجل خوار ہویا۔ پروارک
جیون برباد ہو گیا۔

اسیں جیون وچّ کجھ وی کرنا ہے، اس دے جو ڈنڈے ہن
اک اک کرکے ہی چڑھنے پینگے نہیں تاں نتیجے غلط ہو
سکدے ہن۔ اکو دم اپر چڑھن دا خیال کم خراب وی کر
سکدا ہے۔ اسیں اپنی اگیانتا نوں اگھ کے نہیں جا سکدے۔
اگیانی جے کتے گیان وان ہون دا بھرم لے کے تر پوے
تاں کسے تھاں دا وی نہیں رہندا۔ اصل وچّ اپنی اگیانتا دا
گیان ہونا ہی گیان حاصل کرن دا پہلا سبق ہے۔ گیان
حاصل کرن لئی سانوں سبھ توں پہلاں اپنی سنن شکتی
ودھاؤنی پویگی۔ اس توں وی پہلاں اپنی اگیانتا سویکار
کرنی پویگی۔ جو سن نہیں سکدا، اس نوں کدے
گیان ہو ہی نہیں سکدا۔
اک وار دی گلّ ہے کہ اسیں بوئینا پارک گرودوارہ صاحب
وچّ کوئی پروگرام نپٹا کے واپس آ رہے ساں۔ میرے نال
گیانی گردیپ سنگھ تے اوہناں دا جتھا سی۔ گیانی گردیپ
سنگھ لینکرشم گردوارے دے ہیڈّ گرنتھی سن۔ شام پے
گئی، سندھیا ویلا ہو گیا۔ گیانی جی کہن لگے رہراس
کریئے۔ اسیں سارے رل کے رہراس دا پاٹھ کرن لگّ پئے۔
میں وی لاہا لین لگّ پیا۔ اچانک اک جگہ تے آ کے میں
رک گیا۔ بعد وچّ پھر ساریاں دے نال رل کے اچارن کرن
لگّ گیا۔ ارداس توں بعد گیانی جی مینوں پچھن لگے کہ
میں رکیا کیوں سی۔ میں بتھیری ہاں ہوں کیتی پر اوہناں
دے ضد کرن تے مینوں دسنا ہی پیا کہ گیانی جی اک
راگ دا اچارن غلط کر رہے سی۔ گیانی جی نوں پتہ سی
کہ اوہ اچارن غلط کردے ہن، ستے ہی اوہ غلط پڑھدے
سن۔ کہن لگے جسنوں سننا نہیں آؤندا اسنے اپنی عقل نوں
تالا مار لیا۔ مینوں معافی وی نہ منگن دتی تے اپنی اگیانتا
قبول کیتی۔
اپنی بھاوکتا تے اسیں کئی وار پردہ پا سکدے ہاں۔ گھڑی
دی گھڑی کئی وار اسیں اپنے چہرے 'تے نقلی چہرہ لا
لیندے ہاں۔ جو سانوں جاندے نہیں، اوہ تاں نہیں پہچان
سکدے۔ ساڈی پہچان والے لوک تاں جاندے ہندے ہن کہ
اسیں کنے کو پانی وچّ ہاں۔ دوسری گلّ کہ جویں اسیں
مشکلاں نوں دیکھدے ہاں، اوہ اس طرحاں ہی بن جاندیاں
ہن۔ جدوں گھر وچّ سبھ کجھ ٹھیک چل رہا ہووے سارے،
ہی خوش ہون تاں سارے ہی اک دوجے ولّ دیکھ کے
حیران ہندے ہن۔
اک دوجے دیاں کابلیئتاں تے خوشی پرگٹ کردے ہن۔ جے
گھر وچّ کوئی تکلیف محسوس ہو رہی ہے تاں سارے اک
دوجے نوں وڈھو کھاؤں کردے ہن۔ خوشی جاں می دے
کارن دا پتہ لگّ جاوے تاں اسیں جر لیندے ہاں پرنتو جو
ویکتی کسے خوش فہمی وچّ ٹپوسیاں مارن لگّ جاندے
ہن، اوہ جدوں ڈگدے ہن تاں سٹّ لگدی ہے۔

اک وار ساڈے کرائیداراں نے ساڈے 'تے مقدمہ کر دتا۔
کیونکہ ساڈی انشورینش بہت ودھیا سی۔ اس کرکے اوہناں
دے وکیل نے غلط فہمی دا شکار کر دتا کہ کرائیداراں
نوں بسّ پنج چار ملین ڈالر تاں مل ہی جاؤ۔ پنج چار ملیان
بڑا ہندا۔ اس خوشی وچّ ہی کم کار کرنا ہی گھٹا دتا۔ وڈیاں
وڈیاں گڈیاں وی لے لئیاں تے کئی طرحاں دے ویل وی
کرنے شروع کر دتے لیکن اوہ تاں خوش فہمی سی تے
ملیا کجھ وی نہ، سگوں کولوں دینے پئے۔ وکیل دے پیسے
وکھرے لگے، اس سٹّ نے سبھ کجھ خراب کر دتا۔ جے
غلط فہمی نہ ہندی تاں سبھ کجھ نہیں سی جاندا رہنا۔
پیسے ملن دی غلط آس کر لئی پر ہوؤُ کویں اس بارے
اگیانتا سی۔ آخری ڈنڈے تے بیٹھن دی خوش فہمی وچّ ہی
دھون بھنوا لئی۔ اپنی حالت سمجھن لئی سانوں ڈونگھائی
نال سوچنا پویگا تے ہر ڈنڈے تے سمبھل سمبھل کے پیر
دھرنا پویگا۔
کئی وار اسیں اپنے آپ ولّ جھاتی نہیں ماردے تے
دوسرے دی غلطی دیکھن دے عادی ہندے ہاں۔ تیویں
آدمی دی جے بندی نہیں تاں آدمی جے کہے کہ میری
عزت نہیں گھر وچّ تاں ہی میں دکھی ہاں۔ ایہہ وی ہو
سکدا ہے کہ آدمی دیاں غلطیاں کرکے ہی گھر وچّ کلیش
ہووے۔ جے اسیں اپنی غلطی ٹھیک کر لئیے تاں سارا کم
سوت آ سکدا ہے۔ اپنے آپ دا دوش لبھنا پہلی پوڑی ہے
تے سکھ حاصل کرنا آخری پوڑی۔ اسیں خوش فہمی وچّ
جو مصیبتاں کھڑھیاں کر لیندے ہاں، اوہناں نال نجٹھنا وی
کموار ہی پیندا ہے۔ اک دم پچھے نہیں مڑ ہو سکدا۔ پنگا
پے جاوے تاں اسنوں سلجھاؤن لئی وی کموار ہی چلنا
پیندا ہے۔ سانوں بڑا سوچ کے تے سمبھل کے چلنا پیندا
ہے۔ اس ہتھلی کتاب وچّ اسیں کوشش کراںگے کہ ساریاں
مصیبتاں دے حلّ کویں لبھیئے، اس تے وچار کیتی جاوے۔
ایہہ سبھ کجھ ساڈے اپنے دوآلے ہی گھمدا ہے، ساڈی
شخصیت دے دوآلے۔ کجھ وی سلجھاؤن توں پہلاں، کسے
وی جواب توں پہلاں، سانوں اپنے اندر ساڈی مڈھلی
تصویر ولّ ویکھنا پویگا۔ کسے تے قابض ہون توں سوکھا
ہے کہ اپنے آپ تے قابض ہویا جاوے۔ جے اسیں بچیاں
توں ملورتن دی آس رکھنا چاہندے ہاں تاں اسیں اپنی چاہت
پوری کرن لئی سارے اپنے فرض نبھاؤنے شروع کر
دیئیے تاں کم سوکھا ہو جاوے۔ جے اسیں چاہندے ہاں کہ
ساڈے تے کوئی یقین کرے تاں اپنے آپ نوں اسدے یوگ
بناؤنا پویگا۔
اپنے آپ تے جت حاصل کرن نال اسیں بہت ساریاں جتاں
پراپت کر سکدے ہاں۔ اپنا کردار ٹھیک ہے، شخصیت
ٹھیک ہے تاں لوکاں تے باقیاں تے جت حاصل کرنی آسان
ہو جاندی ہے۔ اسیں عامَ طور تے دوسریاں نوں درست
کرن ولّ لگے رہندے ہاں۔ دوسریاں دیاں بریائیاں ہی
چتاردے رہے۔ جے اسیں اپنے آپ نوں پہلاں پھرولیئے
تاں ہو سکدا ہے کہ باقی دا کم بڑا آسان ہو جاوے۔
اس پستک وچّ میں جیون دیاں مشکلاں حلّ کرن دیاں کجھ
ودھیاں تے وی چرچہ کرنی چاہندا ہاں۔ ایہہ ودھیاں وی
ساڈے توں ہی شروع ہندیاں ہن۔ اصل وچّ ساریاں ودھیاں
دنیا دیاں ساڈے اندر ہی ہندیاں ہن۔ بسّ اوہناں نوں اپنے
اندروں بھالن دا یتن ہی کرنا ہے۔ ودھیا کتاباں پڑھ کے
ودھیاں لوکاں نال وچار وٹاندرا کرکے، ودھیا دیشاں وچّ
ودھیا ودھیا ویوپار کرکے، بہت ساری کمائی کرکے
جدوں میں اپنے آپ نوں دے کھدا ہاں تاں اویں لگدا ہے
جویں میں جو کجھ اپنے لئی کر سکدا سی جاں جو کجھ
اپنے آپ 'چوں بھال سکدا سی، اوہ نہیں بھال سکیا۔ جو
میں نہیں بھال سکیا اس وچّ ہور کسے دا دوش نہیں ہے،
میرا اپنا ہی دوش ہے۔ میں جو کجھ وی گوایا ہے اوہ وی
شاید نہ ہی گواچدا جے کدھرے میں اپنے آپ نوں بھال
سکن دے سمرتھّ ہندا۔ دل کردا ہے کہ پوری امان داری
نال جیون دے اصولاں دی گلّ کراں جو اصول میرا جیون
سنور سکدے سی، پر کیونکہ میں نہیں اپنائے، اسے لئی
گھاٹے وچّ رہا۔ 

****
ساڈی پہچان

'وادڑیاں سجادڑیاں نبھن سراں دے نال۔' ہر آدمی کوئی نہ
کوئی ٹیچا متھدا ہے۔ جس طرحاں دی کسے دی یوگتا ہندی
ہے جاں جس طرحاں دی خواہش ہندی ہے اسے طرحاں
دے ٹیچے اسیں متھ لیندے ہاں۔ ٹیچے متھنا ہر انسان دی
سوچ ہے، عادت ہے۔ کئی وار اسیں ایسے ٹیچے متھ
لیندے ہاں جو اسیں پورے نہیں کر سکدے۔ لیکن جو
ٹیچے اسیں حاصل کر لیندے ہاں، اوہناں ٹیچیاں د ے
کرک ے ساڈی پہچان بن جاندی ہ۔ے کو ی ڈاکٹر بن گیا،
کوئی انجینیئر، کوئی ادھیاپک بن گیا تے کوئی ویوپاری
دے طور تے جانیا جان لگا۔
جس ناں دے نال اسیں، جس کتے دا کرکے اسیں جانے
جاندے ہاں، اوہ ساڈا دوسرا نام ہندا ہے۔ جس طرحاں دا
وچار ساڈے ذہن وچّ پیدا ہووےگا اس طرحاں دے ہی اسیں
یتن کر سکدے ہاں۔ اسیں کمزور ویکتی ہاں جاں ارادے
دے پکے ہاں، ایہہ ساڈی یوگتا اتے ساڈے ٹیچیاں دی
پراپتی توں اندازہ لگایا جا سکدا ہے۔ کئی وار اس طرحاں
وی ہندا ہے کہ ساڈے ٹیچے تاں ہور متھے ہندے ہن۔ اسیں
اپنی پہچان ہور ہی بناؤنی چاہندے ہاں لیکن بن کجھ ہور
ہی جاندا ہے۔ ایہہ قدرت دی دخل اندازی کہی جا سکدی
ہے۔ جویں میں کدے سوچیا وی نہیں سی کہ امریکہ وچّ
جا کے 24 سال رہانگا۔ آلوآں دے گھاٹے نے مینوں
دھرتی دے دوسرے پاسے لجا سٹیا۔ اتھے جا کے میں پھر
توں اپنے آپ نوں بھالیا۔ اپنی یوگتا نوں پھر توں نویں
سرؤں عظمہ کے دیکھیا۔ نویں ٹیچے متھے تے آخر اپنی
پہچان اک ویوپاری دے طور تے بنا لئی۔ پنجاب دا کسان
پنجابی دی ایم. اے.، لیکن انگریزاں نال جا کے مقابلے
کیتے تے نویں ٹیچیاں نوں پوریاں کیتا۔ میں اس گلّ نال
سہمت نہیں کہ ساڈیاں سوچاں وچوں ہی یوگتا جنم لیندی
ہے۔ کئی وار سانوں اس طرحاں وی سوچنا پے جاندا ہے
جسدے بارے کدے سوچیا وی نہ ہووے۔
پٹھی سوچ کئی وار سانوں پٹھے کم کرن دے قابل بنا دندی
ہے۔ لوکاں دی آلوچنا کرنا، نندا کرنا، کاہلاپن جاں
خدغرضی ورگیاں سوچاں سانوں ایہہ غلط کم کرن دے
قابل وی بنا دندیاں ہن۔ میں آپ کئی وار کاہلا پے کے کئی
نقصان کروائے ہن۔ میں جد کھیتی کرن لگیا پنڈ وچّ تاں
ساڈی زمین اتے نہر دے وچالے کجھ ایسی زمین سی جس
وچ دی سانوں نہر دا پانی مل سکدا سی۔ میں اوہ زمین
خریدن واسطے کاہلا پے گیا۔ ویچن والے نوں میری
کمزوری دا پتہ لگّ گیا تے قیمت دگنی توں وی ودھ دے
کے زمین لینی پئی۔ ساڈیاں عادتاں بھلا کویں بن جاندیاں،
ایہہ ساڈی خواہش، ساڈی یوگتا اتے ساڈی دڑتا دے کارن
سانوں کجھ کرن دا چسکا پے جاندا ہے۔ اس چسکے نوں
اسیں عادت وی آکھدے ہاں۔ کجھ کرن دی چے ٹک لگّ
جانی، جس چیٹک دے فلسروپ لوک ساڈی پہچان کرن۔
دوسرے لفظاں وچّ اوہ چیٹک ساڈی پہچان بن جاوے۔
کیلیپھورنیاں وچّ مینوں اچھا پیدا ہوئی کہ درمیانے نامیانے
بہت وڈے تے نہ ہی بہت نکے سٹور بنائے جان۔ نکے
سٹور جو کہ کارنر سٹور وجوں جانے جاندے ہن، اوہناں
وچّ میں کئی سال کم کرکے دیکھیا سی۔ باہرے وڈے
سٹور کھولن دی ہمت نہیں سی۔ 1990 وچّ میری ایہہ
خواہش پوری ہو گئی۔
جد پھلمور سینٹرل مارکیٹ کامیاب ہو گئی تاں اپنی یوگتا
تے بھروسہ ہو گیا 1991 وچّ ایلریؤ سینٹرل مارکیٹ
بنائی، 1992 وچّ مورپارک سینٹرل مارکیٹ 1993 وچّ
سیم سینٹا پاؤلا مارکیٹ، 1994 وچّ مین میٹ مارکیٹ تے
1996 وچّ وینچرا سینٹرل مارکیٹ خرید لئی، 1995 وچّ
لکی سیون بیکسپھیلڈ وچّ لے لیا۔ پہلاں صرف نکا جیہا
لکر سٹور سیٹیکوائے لکر ہی سی۔ ایسی چیٹک لگی
سینٹرل مارکیٹ والے ساڈی پہچان بن گئی۔ خواہش سی،
تجربہ وی ہو گیا، یوگتا وی سی، بسّ چیٹک لگن دی دیر
ہی سی کہ ساڈی وکھری پہچان بن گئی۔
تسیں کنی کو کامیاب پہچان بنا سکدے ہو، ایہہ تہاڈی
چیٹک تے نربھر کردا ہے۔ تہاڈی چیٹک تہاڈی یوگتا تے
نربھر کردی ہے تے یوگتا تہاڈی خواہش تے نربھر کردی
ہے۔ جے کسے دی کوئی خواہش نہیں جاں خواہش پوری
کرن دی یوگتا نہیں جاں پھر چیٹک نہیں لگی تاں اوہ
پہچان کدے نہیں بن سکدی۔ کامیابی دی خوشی حاصل
کرنی ہے تاں خواہش یوگتا تے لگن (چے ٹک) تنے ہون
تاں ہی گلّ بنیگی۔ جے اک وی گھٹّ ہے تاں نراستا دا منہ
دے کھنا پے سکدا ہے۔ ایہہ وی سچ ہے کہ اک دن وچّ
خواہش پیدا ہو کے یوگتا آ کے لگن لگّ کے پہچان نہیں
بنیا کردی۔ کہندے ہن'روم اک دن وچ نہیں بنیا۔' ہر انسان
اپنا جیون اننجانے توں ہی آرنبھ کردا ہے۔ جو ہر طرحاں
دوجیاں تے نربھر ہندا ہے۔ ہولی ہولی اپنے انگ پیراں دی
پہچان بندی ہے۔ سماں پا کے پھر لوکاں تے نربھرتا توں
وی آزاد ہو جاندے ہن۔ آزاد ویکتی دے دل وچ خواہشاں
امنگاں پیدا ہندیاں ہن۔ امنگاں پوریاں کرن لئی یتن کردا ہے
انسان تے پھر جدوں یوگتا پیدا ہندی ہے تاں پھر ساڈے وچّ
لگن پیدا ہندی ہے۔ لگن لگّ جاوے تاں پھر یوگ ویکتی
اپنی ریجھ پوری کر لیندا ہے۔ ریجھاں دے پورے ہون نال
ہی تاں ساڈی پہچان بندی ہے۔ جنیاں ودھ ریجھاں پوریاں
ہو جان اونی زیادہ ساڈی پہچان بن جاندی ہے۔
آدمی اپنا سفر دوجیاں تے نربھرتا توں چالو کردا ہے۔
قدرت تے نربھر کردا ہے، جدوں اسیں اپنی وکھری پہچان
بنا لیندے ہاں تاں وی اسدا ایہہ مطلب نہیں کہ اسیں کسے
نال کوئی رشتہ نہیں رکھدے۔
انسان اکلا تاں رہِ ہی نہیں سکدا۔ وڈی توں وڈی پہچان
والے ویکتی نوں وی رشتیاں دی لوڑ ہندی ہے۔ جدوں میں
کیلیپھورنیاں گیا تاں بالکل اکلا ساں۔ آپنیاں وچّ رہن دی
اینی بھکھ لگی سی کہ سٹھ ستر جی اپنے لاگے لاگے
اکٹھے کر لئے تے سبھ توں وڈی غلطی ایہہ کیتی کے
ساریاں نوں اکو طرحاں دے بزنس وچ ہی پا دتا۔ کہندے
نے چمگدڑ دے گھر پرھاؤنے آ گئے۔ اس نے نال دیاں
ٹاہنیاں نال پٹھے لٹکا دتے۔ آپس وچ مقابلے ہونے شروع
ہو گئے۔ ضداں ہونیاں شروع ہو گئیاں، لڑائیاں وی ہوئیاں،
مقدمے چلے۔ میں سوچاں کہ اپنی پہچان دے اپنے رشتے
دار اکٹھے کرکے میں ایہہ کی پنگا پا لیا پر بہت دیر ہو
چکی سی۔ مینوں جدوں میری پہچان تنگ کرن لگّ پئی۔
میرے اپنے سپّ میرے لڑن لگّ پئے تاں اپنی پہچان توں
دور بھجّ جان نوں دل کرے۔ تاں ہی تاں میں اپنی پہلی
کتاب دا ناں 'منزل نہ ملی' رکھیا سی۔ ساڈی اپنی پہچان جد
تنگ کردی ہے تاں پچھتاوا جیہا لگدا ہے کہ نہ میری
ریجھ پیدا ہندی نہ میں کوشش کرکے جد وجہد کرکے
یوگ ہندا، نہ لگن لگدی تے نہ میری پہچان بندی۔
کنا چنگا ہندا جے مینوں اوپریاں وچّ رہِ کے سکون نال
جیون گزارن دا موقع ملیا رہندا۔ پر کاش! کہ تیر واپس
پرت آؤندا۔
عمر دے نال ضروری نہیں کہ ہر بندے دی پہچان بن
سکے۔ کئی ساری عمر کجھ وی کر سکن دے یوگ ہی
نہیں ہندے۔ پنجابی وشو کانفرنس وچّ جدھر بولدیاں جنمیجا
سنگھ جوہل نے بڑا ہسایا۔ اسنے کتاب لکھی بالغاں لئی پر
بالغاں دی عمر نہیں دسی۔ کئی ساری عمر بالغ ہی رہندے
ہن۔ جدوں اسیں نربھر کردے ہاں کسے تے تاں ساڈی ذمہ
واری کوئی نہیں ہندی۔ اپنی پہچان بنا لین توں بعد اسیں
نہیں کہہ سکدے کہ میرا ذمہ دوش پوش۔ تاں ہی تاں میں
اپنے آپ نوں سمجھایا کہ آپے پھاتھڑیئے تینوں کون
چھڈاوے۔ تیرے ہن ایہہ سارے لوک۔ سریندر سنگھ توں
آپ ہی اکٹھے کیتے ہن۔
ہن توں کتے نہیں جا سکدا، بھگت ہن۔ ہتھاں دیاں دتیاں
نوں دنداں نال کھوہل۔ میں تے سنیا سی کہ اک اکلا تے دو
گیاراں۔ رل مل کے کوشش کریئے تاں وڈیاں توں وڈیاں
پراپتیاں کر سکدا ہے انسان۔ پر مینوں کی پتہ سی کہ
مینوں قینچی مار کے ہلن جوگا وی نہیں رہن دینا میرے
آپنیاں نے۔ اکلیاں دی تاں کوئی وی پہچان نہیں ہندی۔ اکلا
تاں رکھ وی نہ ہووے اجاڑ وچّ۔ جس طرحاں دے وی ہن،
اپنے ہن۔ پر جنا چر اسیں اپنی مرضی نال اپنے راہ بنا
سکن دے سمرتھّ ہاں، ساڈی لوکاں وچّ وچردیاں وی
وکھری پہچان ہندی ہے پر جیکر سانوں کسے دے حکم
وچّ رہن لئی مجبور ہونا پے جاوے تاں ساڈی پہچان تے
سٹّ وجدی ہے۔ اپنی تورے اپنی مٹک نال جے کوئی تریا
جاندا ہے تاں ایہہ ہی اسدی پہچان ہے۔ بازار وچّ دی ہاتھی
تریا جاندا ہے، کوئی روڑی ماردا، کوئی آلے دوآلے بھجا
پھردا، کوئی آکھدا دوویں پاسے پوچھاں لگیاں پر جے تاں
ہاتھی اپنی تورے تری جاوے تاں ہی ہاتھی ہے۔ ہر اک دی
گلّ دا اثر ہاتھی تے ہو ہی نہیں سکدا، ایہہ ہی ہاتھی دی
پہچان ہے۔
سہیوگ نال دی ریس نہیں جے سارے مل کے سہیوگ
کرن ساریاں دی عقل کم آ سکدی ہے، سبھ نوں کجھ نہ
کجھ کر وکھاؤن دا موقع مل جاندا ہے تے کامیابیاں پھر
پیر چمدیاں پھردیاں۔ نربھر سانوں رہنا پیندا قدرت دا
اصول ہے۔ پر جدوں اسیں آزاد ہو جاندے ہاں تاں آزاد
ہندیاں وی کسے نہ کسے تے نربھر کرن نوں دل کردا
ہے۔ اکلیاں کدے وی گلّ نہیں بندی۔ سبھ توں ودھیا طریقہ
ہے سہیوگ۔ مخالفت تنگ کردی ہے پر سہیوگ نال اسیں
وڈے توں وڈے کارج کرن وچّ سمرتھّ ہندے ہاں۔ سہیوگ
دے نال نال جے سمجھ لگّ جاوے کہ اسیں اس کم نوں
کویں کرنا ہے تاں سونے تے سہاگے والی گلّ ہو جاندی
ہے۔ پھلمور سینٹرل مارکیٹ اسیں سہیوگ نال چلائی،
مینوں تجربہ سی تے میرے نال دیاں نوں میرے تے یقین
سی۔ میں جویں کہنا ساریاں نے بھجّ بھجّ کے کرنا۔ اسیں
تھوڑھے سمیں وچّ ہی بہت پیسہ بنایا۔ ساریاں دیاں جیباں
بھر گئیاں۔ ودھی نال رل مل کے پورے وشواس نال کجھ
وی کریئے، اسدا نتیجہ صحیح نکلیگا۔ رل مل کے بنائی
پہچان دے نین نقش ہی مزیدار ہندے ہن۔

****

ساڈے ادھیکار

دنیا دیاں بھوتک وستاں اسیں جنیاں کو حاصل کر سکن
دی سمرتھا رکھدے ہاں، اونا ہی وڈا ساڈا ادھیکار کھیتر
ہندا ہے۔ کوئی سائیکل ہی خرید سکدا ہے، کوئی سکوٹر
تے کوئی کار۔ ایہہ ساڈی یوگتا تے نربھر کردا ہے۔
جے اسیں سوجھ وان ہاں ساڈے وچّ سکتی ہے تے ساڈی
ریجھ ہووے کہ اسیں کجھ پراپت کرنا ہے۔ اس ریجھ نوں
پوری کرن واسطے یوگتا تے لگن وی ہووے تاں اسیں اوہ
وستو حاصل کر لیندے ہاں۔ بہت سمرتھا والے لوک بہت
مہنگیاں وستاں وی لے سکدے ہن۔ اوہ ساریاں بھوتک
وستاں جو اسیں بنائیاں ہن، اوہناں تے ساڈا ادھیکار ہندا
ہے۔ میں اپنی کار دی چابی کسے نوں دیواں جاں نہ
دیواں، ایہہ میری مرضی۔ جس چیز تے تہاڈی مرضی
چلے جتھوں جتھوں تکّ تہاڈی مرضی چلے ، اوہ ہی تہاڈا
ادھیکار کھیتر ہندا ہے۔ نال دی نال اوہ ساریاں وستاں جو
تہاڈیاں ہن، اوہناں دا خیال رکھنا وی تہاڈا فرض ہندا ہے۔
کہندے ہاتھی لینا سوکھا پر سامبھنا اوکھا ہندا ہے۔ نربھر
کردا ہے کہ تسیں اپنے ادھیکار کھیتر دیاں وستاں دی کنی
کو سنبھال کردے ہو۔ کار دا تیل پانی نہ دیکھوگے تاں
بہتی دیر نہیں چلیگی، بھاویں جنی مرضی ودھیا کار
ہووے۔ سو اک گلّ تہہ ہوئی کہ اوہ وستاں جو تہاڈے
ادھیکار کھیتر وچّ ہن تے جنہاں دی سنبھال تسیں کر رہے
ہو، اوہناں تے تہاڈا ادھیکار ہندا ہے۔
بھوتک وستاں دے نال نال دھن تے پیسیاں تے وی ساڈی
یوگتا انوسار ادھیکار بن جاندا ہے۔ طریقہ اوہ ہی ہے کہ
جے سانوں ریجھ ہووے، ساڈی یوگتا ہووے، سانوں لگن
وی ہووے تاں اسیں دھن کما سکدے ہاں۔ کمائی کر سکدے
ہاں۔
ودھیا نوکری، ودھیا کاروبار ہووے تاں ودھیا آمدن ہووے
تے جے کاروبار ودھیا نہیں تاں پھر آمدنی کویں ودھیا ہو
سکدی ہے ؟ بھوتک وستاں وانگ کمائی تے وی سانوں
ادھیکار بنائی رکھن لئی اسدا دھیان رکھنا پویگا۔
پرانے زمانے وچّ لوک کیہا کردے سی عقلاں باجھوں
کھوہ خالی۔ جے ریجھ نال اپنا سارا تن من لا کے تے
بڑی لگن نال بڑے سرڑ نال پیسہ کما وی لیا تے جے
سانوں اپنی کمائی سنبھالنی نہ آوے تاں ختم ہو سکدی ہے۔
دس سال پہلاں جے کسے نے اپنا اک کھیت ویچ کے اک
لکھ روپئے جمع کروا دتے۔ 10فیصد ویاج لے کے وی
جوڑدا رہا ہووے تاں دس سال بعد اج اس کول دو لکھ
روپئے ہووےگا۔ بڑا ودھیا لگدا دیکھن سنن نوں۔

لیکن 10 سال پہلاں جس کھیت نوں کسے نے خریدیا سی،
اسنے نالے تاں فصل ہر سال وڈھی تے جے اوہ کھیت اج
دس سال بعد کروڑ جاں دو کروڑ دا ہے تاں فائدے وچّ
کون رہا؟ کتھے دو لکھ تے کتھے دو کروڑ سو گناں
وادھا۔ کہن توں بھاوَ جے سانوں اپنیاں وستاں دی سنبھال
نہیں کرنی آؤندی تاں اوہ
چیزاں تہاڈے ادھیکار کھیتر وچ نہیں رہنگیاں۔ جاں انجھ
کہو کہ گھٹ سکن دا ڈر ہے۔
بھوتک وستاں اتے اپنے کمائے دھنّ تے ادھیکار دے نال
نال اک ہور
ادھیکار ہندا ہے۔ اصل وچّ سبھ توں ودھ اہمیت رکھن والا
ادھیکار ساڈا آپنیاں تے ہندا ہے۔ تہاڈے کنے کو اپنے ہن،
اوہ وی تہاڈا ادھیکار کھیتر ہے۔ کئی لوک گلاں کردے
سنے کہ میرے کول ہور کجھ نہیں بسّ میرے تاں یار
دوست ہی میری دھن پونجی ہے۔ وڈے گھرانے والیاں نوں
لوک تکڑا گندے۔ ڈر وی ہندا ہے وڈے گھرانے والیاں دا
سرکارے دربارے وی پہنچ ہندی ہے۔ پہلی گلّ بھوتک
چیزاں وستاں تے کمائی دی سنبھال تاں آدمی ہی کردے
ہن۔ سو بندے دی سبھ توں وڈی کمائی بندہ ہی ہندی ہے۔
کئی وار تسیں سنا ہووےگا جے کدھرے کسے دا نقصان
ہو جاوے، دھنّ مال جاندا رہے تاں لوک دلاسہ دندے،
شکر ہے کوئی جانی نقصان نہیں ہویا، بندے سارے
تندرست نے، آپے ہور کما لینگے۔ کہن توں بھاوَ بندے دی
سبھ توں ضروری لوڑ بندہ ہی ہے۔
رشتیاں بناں دھن دولت دا کوئی ارتھ ہی نہیں بندا، کوئی
مقصد ہی نہیں بندا۔ بہت سارے دھن مال وچّ جے بندہ اکلا
ہے تاں کی کریگا۔ رشتیاں دی وی دیکھ بھار کرنی پیندی
ہے۔ جے سانوں رشتے نہیں رکھنے آؤندے تاں اسیں
ادھیکار گوا بیٹھدے ہاں۔
جو وی وستاں اسیں اپنے نجی ادھیکار کھیتر وچّ پیدا کر
لیندے ہاں، اوہناں دا سانوں کی سکھ ہے، اس پاسے ذرا
دھیان کریئے۔ بھوتک وستاں جو اسیں محنت کرکے
بنائیاں، جے اوہناں دا سکھ حاصل کرنا ہے تاں اصول
ہونے تاں ضروری ہن کیونکہ ہر کارج دی کوئی مریادا
تاں ہندی ہی ہے۔ جے تہاڈے کول کار ہے تاں اسدا سکھ
حاصل کرن لئی ضروری ہے کہ اپنے ہتھ رہِ کے چلائی
جاوے۔ سمیں تے استھان دے نیماں وچّ رہِ کے چلائی
جاوے۔ پر جے اوہ ہی کار غلط چلاؤگے تاں سکھ دی
جگہ دکھ حاصل ہونگے۔ اسے طرحاں کمائی کرکے
جوڑیا دھن جے صحیح نہ ورتیئے تاں دکھ دا کارن بن
سکدا ہے۔ غلط جگہ تے لگیا پیسہ کئی وار مصیبت کھڑی
کر دندا ہے۔ اسے طرحاں رشتے بنائی رکھنے وی بہت
ضروری ہندے ہن کیونکہ مترتا جد وی ٹُٹے گی دشمنی
جنم لوے گی۔

****
ساڈی قابلیت

کئی وار اسیں کجھ کر سکن دے یوگ ہندے ہاں لیکن
اسیں کسے ہور دی ایوگتا دا شکار بن جاندے ہاں۔ غلطی
کسے ہور دی پر عوضانہ سانوں بھگتنا پے جاندا ہے۔
کئی وار بھوتک پدارتھاں دی وی یوگتا کسے ہور نے
خراب کر دتی ہووے تاں پدارتھ دا کی قصور ہے۔ اس دا
اک دوسرا پاسہ وی ہندا ہے کہ کئی وار لوکاں نوں پتہ ہی
نہیں ہندا کہ ایہہ تاں سونے دی کھان ہے۔ کسے ہور وچّ
پہچان سکن دی یوگتا ہندی ہے۔ جویں اسیں چرچہ کر
چکے ہاں کہ بھوتک پدارتھ اتے کمائی تے پیسے تے
ادھیکار تاں منکھ دا ہی ہندا ہے۔ سو آدمی دی یوگتا
بھوتک پدارتھاں دی یوگتا تے بہت اثر کردی ہے۔ 1996
وچّ اسیں ویننچورا سینٹرل مارکیٹ دی جائداد بینک توں
خریدی۔
تنّ لکھ دس کو ہزار دا کلّ خرچہ ہویا۔ میرے پنڈ دا اک
لڑکا سربجیت تے اسدا اک متر صابی میرے برابر دے
حصیدار سن۔ستر ستر ہزار ڈالر تناں نے لا کے باقی
قرضہ لے لیا تے کم چالو کر دتا۔ صابی تے سربجیت
دوویں بہت سخت محنت کرن والے بڑی نٹھّ بھجّ کرن
والے سن۔ بڑی ذمہ واری نال کم کرن۔ سٹور بہت وڈا سی۔
بہت آمدن دے سکن دی یوگتا سی سٹور دی، لیکن شروع
وچّ کجھ نہیں سی بچ رہا۔
دوویں اک دن دفتر وچّ بیٹھے سی کہ میں وی چلا گیا۔
گلاں باتاں کردیاں سربجیت نے سوال کیتا کہ سانوں بچدا
کجھ نہیں۔ میں کیہا کہ اس سٹور دی بڑی سمرتھا ہے بہت
کجھ بچ سکدا ہے، حوصلہ رکھو، سبھ ٹھیک ہو جاویگا۔
میں پہلاں اس طرحاں دے سٹور چلا ئے سی، مینوں پکا
پتہ سی کہ سٹور ضرور چلیگا۔ میں سمجھایا دوواں نوں
کہ اک دم کجھ نہیں ہو سکدا پر میں یقین دواؤندا ہاں کہ
ایہہ سٹور ضرور چلیگا۔ میں ایہہ وی کہہ دتا کہ تسیں
دوویں پنج پنج سو ڈالر ہر ہفتے لے جایا کرو۔ چھ کو
مہینے بیت گئے پر سٹور حالے وی منافع نہ دکھاوے۔ اک
دن پھر میٹنگ بلا کے کہن لگے کہ ساڈا پنج سو ڈالر
ہفتے نال سردا نہیں تے سٹور کجھ دندا نہیں۔
پھر کویں کیتا جاوے؟ میں پچھیا۔ سربجیت کہے سٹور ویچ
دیئیے۔ میں کیہا نہ ویچیئے۔ کافی دیر گل بات چلدی رہی۔
اخیر وچّ دوہاں نے صلاحَ کرکے اک تجویز میرے کول
پیش کیتی کہ کوئی گاہک ملدا ہے جو آپاں نوں پنجاہ پنجاہ
ہزار منافع دین نوں تیار ہے۔ میں پھر کیہا کے سٹور ویچنا
نہیں چاہیدا۔ اخیر وچّ دوہاں نے مینوں نوٹس دے دتا کہ
جاں تاں سٹور سانجھا ویچ دیو تے جاں میں دوہاں نوں
130,000 ڈالر اکلے اکلے نوں دے دیواں تے سٹور سارا
رکھ لواں۔ میرے لکھ مناؤن تے وی اوہ نہ ہی منے۔
میں اوکھا سوکھا ہو کے کجھ پیسے ویاجی پھڑ کے دوہاں
نوں 130,000 دے دتے ۔ اسیں محنت کردے رہے تے
سٹور سال کو وچّ چل پیا تے پیسے بچاؤن لگّ پیا۔ کجھ
سماں ہور گھ گیا تاں اسیں کسے نوں کرائے تے دے دتا،
بڑا ودھیا کرایہ آؤن لگّ پیا تے جائداد دی قیمت وی بہت
ودھ گئی کئی گناں ہو گئی۔ سربجیت دے گھر لڑکا ہویا۔
اسیں دیکھن گئے تاں سربجیت سٹور بارے پچھن لگّ پیا۔
دو کو سو میل دور رہندا تے بڑی ودھیا دوکان دا مالک
سی سربجیت۔ میں جدوں دسیا کہ میں تاں بہت ودھیا رہا۔
پنج ستّ لکھ ڈالر دا میرا فائدہ ہو گیا تاں سربجیت سوچن
لگّ پیا کہ اس نوں میری گلّ منّ لینی چاہیدی سی۔ اج تکّ
پچھتا رہا ہے۔ سو کسے بھوتک پدارتھ دی یوگتا دا انومان
لاؤنا وی ساڈی یوگتا ہندی ہے۔
پیسے تے بھوتک پدارتھ تاں نوکر ہندے ہن۔ آدمی نوکر
توں کنا کو کم لے سکدا ہے، ایہہ ساڈی اپنی یوگتا ہندی
ہے۔ ساڈی یوگتا ساڈی سوچ اتے ساڈے ووہار تے نربھر
کردی ہے۔ اک منافع کماؤن دی مقدار ہندی ہے جویں
پنجاہ ڈالراں دا سودا لے کے جے 75 ڈالر دا ویچ دتا تا
25 ڈالر منافع ہو گیا۔ دوسری منافع کماؤن دی یوگتا ہندی
ہے۔
اسیں اک سٹور لیا جس وچ ہر طرحاں دا سامان وکدا سی۔
دودھ، میٹ، سبزیاں، کریانہ، منیاری، دوائیاں، مٹھیائیاں
تے وائین بیئر وی وکدی سی۔ جدوں اسیں کوئی نواں
سٹور بناؤندے تاں اک دو چیزاں دی سیل لا کے لوکاں
نوں اکرشت کریا کردے ساں۔ اس وار میں سوچیا کہ 16
اونس بیئر دی کدے کسے نے سیل نہیں لائی چلو آپاں
لاؤندے ہاں۔ اس سمیں اسیں 2 کیس 16 اونس دی بیئر
دے ویچیا کردے ساں۔ نوں ڈالر دی لینی تے 12 ڈالر دی
ویچ کے تنّ ڈالر ہفتے دے بچ جانے۔ اسیں اخبار وچّ
اشتہار دتا کے 16 اونس بیئر دا کیس اج توں 12 ڈالر دی
جگہ 10 ڈالر دا ملے گا۔ 30فیصد دی جگہ 10فیصد ہی
منافع لینا شروع کر دتا۔ کجھ چر وچ ہی اسیں 2 کیس دی
بجائے 200 کیس ہر ہفتے ویچن لگّ پئے۔ تنّ ڈالر ہفتے
دی بجائے 200 ڈالر ہفتے دا بچن لگّ پیا۔ سو لابھ دی
مقدار گھٹّ کرکے اسیں کنا ودھ لابھ کر لیا۔ بیئر تاں
سادھن سی۔ ساڈی یوگتا کرکے اسیں اس سادھن دا صحیح
استعمال کر لیا۔
میں ہمیشاں ایہہ سوچدا ہندا ساں کہ جو گاہک ہن اوہناں
نال ودھیا سلوک ہونا چاہیدا ہے۔ پر سارے سٹوراں وچّ
میں آپ تاں گاہک بھگتا نہیں سی سکدا۔ سو میں اپنے
ملازماں نوں لالچ دے کے ودھ توں ودھ تنخواہ دے کے
رکھنا تے اپنے بھراواں وانگ جاں بچیاں وانگ اوہناں نال
پیش آؤنا۔ ساڈے اک گلّ مشہور سی کہ جس کسے نے
سریندر نال کم کیتا، اوہ ہور کتے کم نہیں کر سکدا۔ خیر
میرے نال کم کرکے سال دو سال وچّ ہی میرے ملازم
اینے سمرتھّ ہو جاندے سی کہ اوہناں نوں ہور کتے کم
کرن دی ضرورت ہی نہیں سی پیندی۔ اپنے ویوپار کر
سکن دے یوگ ہو جاندے۔ بہت منڈے میرے کول کم
کرکے اپنی ہی یوگتا نال اج کلھ کروڑاں ڈالراں دے مالک
ہن۔ میں جدوں کدے اوہناں نوں ملدا جاں دیکھدا تاں کئی
وار دل وچّ خوشی ہندی ہے کہ میرا وی تھوڑھا بہتا ہتھ
ہے ایہناں دی کامیابی وچّ۔ کمائی کرنی پیسے کماؤنے
بڑی ودھیا گلّ ہے لیکن اس گلّ دا وی دھیان رکھنا ہندا
ہے کہ میرے یتن نال میری یوگتا نال جو وی کامیابی
حاصل ہوئی ہے اس دے بدلے کتے میں کجھ گوایا تاں
نہیں؟ جے پیسے کماؤندے کماؤندے سٹور بناؤندے
بناؤندے
اسیں بہت سارے رشتے دار، یار دوست گوا لئیے تاں وی
ٹھیک نہیں۔ سبھ کجھ کرنا چاہیدا ہے، پیسے وی کماؤنے
چاہیدے۔ اپنے آپ نوں خوش وی رکھنا چاہیدا ہے پر جے
اس دی قیمت بہت ودھ تارنی پوے تاں کی لابھ ہویا۔
اپنا جاں کسے ہور دا نقصان کرکے جے کجھ مل وی گیا
تاں سودا گھاٹیوندا ہے ۔
سربجیت نوں بھاویں میری کامیابی چنگی نہ ہی لگی
ہووے پر میں اسدا نقصان نہیں کیتا۔ نہ ہی میرے ولوں اوہ
گواچا ہی ہے۔ کسے نہ کسے دن جد اسنوں احساس
ہووےگا تاں سبھ ٹھیک ہو جاویگا۔ اپنے ملازماں نوں ودھ
پیسے تنخواہ دے کے جاں اوہناں نال ودھیا وطیرہ کرکے
میں کسے دا گوایا کجھ نہیں پر جے کوئی ویوپاری کہے
کے سریندر بندے خراب کر دیندا تاں میرا کی قصور ہے؟
جے کجھ کرنا ہے تاں اس واسطے اپرالا تاں کرنا ہی
پویگا۔
اپرالا تاں ہی کر سکدے ہاں جے ساڈے وچّ قابلیت ہے،
یوگتا ہے۔ جے یوگتا ہے پر ساڈا دل نہیں کردا اوہ کم کرن
نوں جاں انجھ کہو کہ ساڈی لگن نہیں جس کم وچّ اوہ وی
نہیں ہو سکدا۔ ساڈا ارادہ، ساڈی قابلیت اتے ساڈی لگن مل
کے ہی نتیجے صحیح کڈھ سکدے ہن۔ جے تناں وچوں اک
وی گھٹ ہے تاں مشکل ہو سکدا ہے سبھ کجھ۔ جنی ودھ
لگن ہے جنی ودھ یوگتا ہے تے جنا ارادہ پکا ہے اونا ہی
نتیجہ صحیح نکلیگا۔ دوسری گلّ ایہہ کہ کوئی وی کمائی
جس دی قیمت بہت زیادہ تارنی پوے، ٹھیک نہیں ہندی۔
پکا ارادہ کرکے سارا زور لا کے لگن نال کم کرکے جو
کمائیاں کردے ہن تے اوہ اس کمائی کرن دی بہتی قیمت
وی ادا نہیں کردے، اوہ ہی تاں کامیاب اتے یوگ ہن۔ جے
داڑھی نالوں مچھاں ودھ گئیاں آمدنی پراپت کرن لئی قیمت
آمدنی توں ودھ ادا کرنی پوے تاں ایہو جہی کمائی دا کی
کرنا ؟

* * * *
ساڈی دشٹی

پراتن زمانے وچّ لفظ ہندا سی دب دسٹی۔ ہر کسے کول
نہیں ہویا کردی سی اس طرحاں دی نظر۔ اجوکے زمانے
وچّ جے انسان دی دشٹی ہے، اس دشٹی کرکے ہی باقی
سارے جیاں تے حاوی ہے۔ ہر پشو پنچھی وچّ انسان
ورگی اپنے آپ دی کھوج کر سکن والی دشٹی نہیں ہندی۔
اکھاں سبھ نوں دتیاں ربّ نے پر سوچ سکن دی شکتی
صرف انسان کول ہی ہے۔ اس شکتی دے کرکے ہی اسیں
دوجیاں دے تجربیاں وچوں کجھ سکھ سکدے ہاں۔ ساڈے
اپنے تجربے کویں رہے، ایہہ وی سکھ سکدے ہاں تے
جے کوئی اپنے جیون دے تجربے لوکاں نال سانجھے کر
سکن دے یوگ ہووے تاں کرنے چاہیدے ہن۔
اپنی سوچ، اپنے تجربے جے امان داری نال سانجھے
کیتے جان تاں پڑن سنن
والیاں نوں بہت لابھ ہو سکدا ہے۔ اسیں جو محسوس کیتا،
اوہ ساڈا تجربہ ہویا۔ انسان کوئی تجربے دا نام نہیں ہے۔
لیکن تجربے کرن دی شکتی ضرور رکھدا ہے۔ جو اسیں
محسوس کیتا، جے امان داری نال باقیاں نوں وی اپنے
پاٹھکاں نوں دسیئے تاں اوہ امتحان، جو تہانوں دینے پئے،
جنہاں اچے نیویں تھانواں توں تہانوں گزرنا پیا، اوہناں
عجیب رشتیاں دا پاٹھکاں نوں گیان ہو سکدا ہے۔ بھاوکتا
ہر انسان وچّ ہندی ہے، کسے وچّ ودھ کسے وچّ گھٹّ۔
لیکن منکھ بھاوکتا دا وی نام نہیں ہے۔ بھاوکتا انسان وچّ
ہندی ہے، محسوس کرن وانگ بھاوکتا وی انسان دا تجربہ
ہے۔ جیون وچّ بھاوک ہو کے جو اسیں کیتا، جے امان
داری نال اوہ تجربہ وی اپنے پاٹھکاں نال سانجھا کر
دیئیے تاں بھاوکتا وچّ وہِ کے جتھے جتھے تسیں رڑھے
پھرے، تہاڈے پاٹھک تہاڈے تجربے توں، اوہ سبھ ویگ
جنہاں وچّ تسیں وہِ ویکھیا، اس توں واقف ہو سکدے ہن۔
جو سکیماں تسیں بنائیاں ہن، جو سوچاں سوچیاں، اوہناں
سکیماں نوں نیپرے چاڑھن لئی تہانوں کنی کو قربانی
کرنی پئی۔ جے امان داری نال اپنی دتی ہوئی قربانی دا
تجربہ پاٹھکاں نال سانجھا کر دیئیے تاں ہو سکدا ہے
پاٹھکاں نوں اوہ سارے پاپڑ نہ ویلنے پین۔ اس لئی میرا دل
کردا ہے کہ میں جو پاپڑ ویلے، میں جو محسوس کیتا،
میں جنہاں بھاوک وہناں وچّ وہندا رہا تے میری سوچ دیاں
اڈاریاں بھردیاں مینوں کنے پتن ترنے پئے، کنے آسمان
گاہنے پئے۔ اوہ سارا میرے جیون دا، میرا اکھیں ڈٹھا تے
اپنے پنڈے تے ہنڈھایا حالَ پاٹھکاں دے نال سانجھا کراں۔
اک گلّ ضرور ہے میں اپنے پاٹھکاں نوں دسّ دیواں کہ
تہانوں ملیگا بہت کجھ پر تہانوں میرے نال نال اڈنا پویگا،
میرے ویگاں وچّ وہنا پویگا، میری سوچ ورگی پرواز
لاؤنی پویگی۔ ہاں پھر کی خیال ہے؟ چلیئے اڈیئے ؟
دنیا دے وچّ وچردیاں، جو ساڈی اپنی تصویر بنی ہے۔ دنیا
دی ایلبم وچّ جیہڑی تہاڈی اپنی تصویر ہے، اسنوں جے
گہہ نال ویکھیئے تاں یقین ہو جاندا ہے کہ ایہہ میری
تصویر بالکل ٹھیک جگہ تے لگی ہے۔
کیونکہ دنیا ساڈے ورگی ہے تے اسیں دنیا ورگے ہاں۔ اک
بڑی پرانی گلّ یاد آئی۔ میرے خاص رشتے داراں دے گھر
اک صندوق ورگی الماری ہندی سی۔ اس الماری تے وڈا
سارا شیشہ لگا ہندا سی۔ سر توں پیراں تکّ اپنا آپ دسدا
سی۔ اک دن اوہناں دے گھر کوئی بزرگ پروہنا آیا۔ دلان
وچّ دی گھن لگا تاں اس شیشے وچّ تردے اپنے پرچھاویں
نوں دیکھ کے کھلو گیا تے دوویں ہتھ جوڑ کے کہن لگا،
''سردار جی ست سری اکال۔
'' جے ذرا دھیان نال دیکھیئے
تاں دنیا شیشہ ہے جس وچّ سانوں اپنا آپ ہی دسدا ہے۔
فرق بسّ اینا ہی ہے کہ اپنا پرچھاواں ہی اسیں دیکھدے
ہاں تے لوکاں بارے قیاس کردے ہاں۔ جدوں لوکاں بارے
قیاس کردے ہاں تاں سبھ نوں اپنی
تکڑی نال تولن دا یتن کردے ہاں۔ ایہہ انسانی فطرت ہے،
سبھاء ہے انسان دا، پر جے مینوں تولنا چاہندے ہو تاں
پاٹھکاں نوں میری بینتی رہیگی کہ اپنی تکڑی نال نہ
تولیو، میں آپے سبھ کجھ دسانگا کہ میں کس بھاء وکدا رہا
ہاں۔ دنیا سبھ دی آلوچنا کردی ہے۔ سبھ نوں ٹنکا وجا کے
دے کھدی ہے۔ جے مینوں ٹنکاؤنا وجاؤنا ہووے کسے
پاٹھک نے تاں میرے تکّ ہی سیمت رہنا کیونکہ اسیں
جدوں گلّ کردے ہاں تاں سارا واتاورن سارا ماجھا، مالوا
گنن لگّ پیندے ہاں 'اسنے تاں اویں ہی کرنا سی' خون
کسدا ایدیا پیو دادے اویں ہی کردے سی دودھ تے بدھ
جانی سی۔
جہو جہی کوکو اوہو جہے کوکو دے بچے۔
ماں تے اوٹھ باپ تے گھوڑا بہتا نہیں تاں تھوڑھا تھوڑھا
جاں تاں پیو دادے دے خون نوں نندی جانگے جاں پھر
ماتا پتا نوں الانبھا دندے ہن کہ جداں دی پرورش ہوئی
اسے طرحاں دا ہی بننا سی؛ ماں منگتی پتّ کویں راجا بن
جاندا۔
باپو ڈاکے ماردا سی پتّ کویں سادھو بن جاندا۔
پیو نوں ساری عمر چھنّ نہ ملی پتّ کویں محل پا لؤ۔
ماں پیو دی پرورش کرن دی قابلیت نندی جاندے تے جاں
واتاورن نوں دوش دندے۔
جیسا دیش تیسا بھیس۔
خربوزے نوں ویکھ کے ہی خربوزہ رنگ پھڑدا۔

چوراں دی ٹولی اکو بولی۔
دال کھا کے میٹ دے ڈکار کویں مارے۔
میں اپنے جیون وچّ جو کھٹیا گوایا اس نال میرے خاندان
دا،میرے ماتا پتا دا جاں میرے واتاورن دا کوئی دوش
نہیں تے نہ ہی کوئی میریاں کامیابیاں وچّ کوئی ہتھ ہے۔
میں ہمیشاں اپنی جان تے ہی کھیڈدا رہا ہاں۔
سو بینتی ہے کہ میرے کرکے کسے نوں دوش نہ دینا
جی۔
'دوس کرما آپنیا' ایہہ جو میں اپنے بھید کھولن دا اپنے
تجربے سانجھے کرن دا، اپنے دشٹیکون دا جو خلاصہ
کرن لگا ہاں، ایہہ تاں میرا یتن ہے کہ تہانوں کجھ دیواں۔
لیکن جے کجھ ایسا لگے کہ تہانوں نہیں چاہیدا تاں نہ لینا
مینوں کوئی گلہ نہیں ہووےگا۔ جو کجھ وی میں سانجھا
کرن جا رہا ہاں، ایہہ میرا اپنا ابھیاس ہے۔ میرا اپنا احساس
ہے تے میرا اپنا وشواس ہے۔ جانوراں دا کدے احساس
نہیں ہندا۔ جانوراں نوں انسان سکھلائی دے سکدا ہے۔
جانور سکھ سکدے ہن، سکھا نہیں سکدے۔ پر میں تاں
انسان ہاں تے سکھا سکن دے قابل ہویا تاں جے میریاں
دلیلاں وچّ کجھ
تہاڈے کم دا ہویا تاں سانبھ لیو، باقی میرے لئی رہن دیو۔

میں اپنی گلّ شروع کراں اپنی دشٹی دی گلّ کراں۔ ویسے
تاں ہر انسان اپنے آپ نوں لیڈر سمجھدا ہے 'میں راہاں
تے نہیں تردا، میں تردا تاں راہ بندے۔'(پاتر) میری کہانی
سچی کجھ ایسی ہے کہ میں جس وی واتاورن وچّ رہا،
مینوں تاں اویں ہی لگا کہ میری جیون کہانی دی ذمےّ
واری میری ہے۔ میرا کردار میریاں عادتاں کرکے ہی ہے۔
جو کجھ وی میرے نال ہویا اسدا ذمہ وار میں خود ہاں۔ ہر
واتاورن وچّ ہر سوال دا جواب میں اپنی یوگتا نال دتا ہے،
کسے دا کوئی دوش نہیں۔ جس طرحاں دی میری سوچ
رہی، اس طرحاں دا ہی میرا سبھاء رہا۔ میرا دشٹیکون ہی
میری تصویر ہے۔ میں واتاورن انوسار کدے ڈھلن دی
کوشش نہیں کیتی۔ اپنا واتاورن آپ بنا سکدے ہو تاں ہور
کسے واتاورن وچ ڈھلن دا کی کم۔ جے تسیں کجھ کر
سکدے ہو تاں حالات اپنے آپ تہاڈا ساتھ دینگے۔ امان
داری نال رستے بناؤن والیاں دے نال لوکیں تر پیندے ہن۔
سگوں فخر کردے ہن، تہاڈے نال تر کے۔ دھکہ سٹارٹ
لوکاں نوں ہمیشاں کسے نہ کسے دی لوڑ پیندی ہے۔
پیو دادے دا ناں لے کے پدرم سلطان بود آکھ کے ہی اپنے
من وچّ خوش ہو جاندے ہن۔ لیکن میں کدے اپنے پیو دادے
دی چھتری دی چھاں نہیں اڈیکی، میرے پیو دادے ودھیا
کامیاب لوکاں وچّ گنے جاندے سن، پر میرے ہر قدم دی
پہچان میرے اپنے نال ہے۔ میری گلّ میرے توں ہی چلدی
رہی ہے۔ میری سرجی ہوئی دنیا میری اپنی یوگتا کرکے
ہے اتے جو جو کڑھی میں گھولی اسدا ذمہ وار وی میں
خود ہاں۔ جے مینوں کسے نے دکھ دتا تاں ایہہ میری ہی
کسے غلطی کرکے ہویا، میں جو کجھ وی ہاں، ایہہ میرا
کرکے ہی ہے کیونکہ دنیا دا کوئی انسان تہاڈی مرضی
دے خلاف تہاڈے توں کجھ نہیں لے سکدا، نہ ہی دے
سکدا ہے۔ ساڈے تے ترس تاں ہی لوک کردے ہن جے
سانوں چنگا لگدا۔ سریرک طور تے کوئی بیماری لگّ
جاوے جاں کوئی ایکسیڈینٹ ہو جاوے تاں وکھری گلّ ہے۔
اپنے وجود نوں اینا پکا کرکے رکھو کہ تہانوں لتاڑ کے
گھ جان دی کسے دی ہمت ہی نہ پوے۔ آرتھک نقصان وی
ہو سکدا ہے جس وچّ تہاڈا کوئی دوش نہیں۔ ساڈی پہچان،
ساڈی قیمت، ساڈا کردار، ساڈی اپنی دشٹی تے نربھر
کردی ہے۔

****
ساڈی ہمت

‘ہمت اگے لچھمی پکھے اگے پون' جے ہمت کر سکدا
ہے بندہ تے لوک اس دے مگر تر پیندے ہن۔ میں عامَ طور
تے جیون وچّ اگے لگّ کے ہی تریا ہاں۔ ہمت کرکے کجھ
کرن تے ہی دل نوں تسلی ملدی ہے۔ ایہہ تاں دنیا دا ویگ
ہے۔ جے تسیں ہمت نہیں کر سکدے تاں پھر لوکاں دے
پچھے پچھے ترے چلو۔
ہمتی توں بھاوَ میرا ذمہ واری نبھاؤن توں ہے۔ اپنی ذمہ
واری سمجھنی تے اس نوں نبھاؤنا۔ گھٹو گھٹّ اپنی ساری
واہ لا کے نبھاؤن دا یتن کرنا۔ جے اسیں ہمتی ہووانگے
تاں کسے تے نربھر نہیں کراںگے کہ کوئی ہور کر لؤ۔
'آپن ہتھی اپنا آپے ہی کاجُ سواریئی' جے اسیں اپنے
سوالاں دے جواب آپ لبھّ سکدے ہاں تاں کی غلط ہے۔
کئی لوک ایسے ملدے ہن جو کجھ کر سکدے ہن۔ مصلے
حلّ کرن دے یوگ ہندے ہن لیکن اوہ ہمت ہی نہیں کردے
تے چلو چھڈو کہہ کے اپنے اندرلی طاقت نوں جٹاؤندے
ہی نہیں۔
سانوں ہمت کرنی چاہیدی ہے ہمتے مرداں مددے خدا۔ جو
ہمتی ہندے ہن پرماتما وی اوہناں دی مدد کردا ہے۔ کئی
لوک سوچدے رہندے ہن کہ کوئی اوہناں دی مدد کرے۔

ہمتی لوک کوشش شروع کر دندے ہن۔ 'زمانے کو بدلنا ہم
نے ٹھانا زندہ وو ہے جو زمانے کو بدل دیتے ہے۔' ہمتی
ہونا ہر انسان
لئی ضروری ہ،ے ہمتی لوک کتے دی کتے نکل جاندے
ہن تے آلسی بیٹھے داڑھی کھرکدے رہندے ہن ۔ ہمت وی
تے آلس وی ہے تاں اوہ سبھ قدرتی، انسان ہی ہمتی ہندے
ہن تے انسان ہی آلسی پھر کیوں نہ ہمت کریئے تے اپنے
سوال آپ کڈھن دی کوشش کریئے۔
اگے لگّ کے چلن والیاں تے پچھے پچھے آؤن والیاں وچّ
زمین آسمان دا فرق ہندا ہے۔ چست تاں اوہ ہی ہے جو
اگے لگّ سکدا ہے۔ ساڈے کول تیسرا رستہ نہیں ہندا
کوئی۔ جاں تاں موہرے ہو کے تریئے تے جاں پچھے لگّ
تریئے۔ کامیابی دی پہلی پوڑی ہمتی ہونا ہے۔ جے تسیں
ہمتی نہیں تاں بڑا مشکل ہے کامیاب ہونا۔ دنیا دیکھن نوں
تاں اکو جہی ہی لگدی ہے ۔ دو اکھاں، دو ہتھ، دو کنّ، دو
پیر لیکن تھوڑھے جہے لوک اگے گھ جاندے ہن، جنہاں
نوں اسیں کامیاب لوک کہندے ہاں۔ بہت گھٹّ لوک اس
قطار وچّ ہندے ہن۔ اس قطار وچّ آؤن لئی بڑی ہی ہمت
دی لوڑ ہے تے جو ہمت
کرکے اس قطار وچ آ گیا، اوہ ہی کامیاب کہائیگا۔ جو جتیا
اوہی سکندر کہائیگا۔ ایہہ گلّ پکی ہے کہ جے تسیں اگے
نہیں لگدے تاں کوئی نہ کوئی ضرور تہاڈے اگے لگّ
تریگا تے تسیں پچھے رہِ جاؤگے۔ پھاڈی وی رہِ سکدے
ہو۔ ہمتی لوک کدے وی پھاڈی نہیں ہندے۔ متی دولی ہی
ہندے ہن۔ جو ہمت کرکے تر پیندے ہن، اوہناں نوں رستے
وچّ مصیبتاں وی آ سکدیاں۔ کسے نے خوب لکھیا 'منزل
پر چلنے والوں کو پتھ میں رات ہوا کرتی ہے۔' پر جے
راہ وچّ رات پے جان دے ڈر کرکے کوئی ترے ہی نہ تاں
کتھے پہنچوگے۔
ہمتی لوک اوکھیاں توں اوکھیاں منزلاں تہہ کر لیندے ہن۔
ہنیریاں راتاں گزار سکن دی ہمت ہونی ہی تاں ہمتی لوکاں
دی نشانی ہے۔ میں تاں ایہہ ہی کہانگا کہ ہمت کرو جے
تسیں ہمت کروگے تاں ایسا کہڑا کم ہے جو کوئی ہور کر
سکدا ہے۔ تسیں کیوں نہیں کر سکدے۔ ہمت کرکے ترنا ہی
سبھ توں وڈی گلّ ہے۔ رستے وچّ جس جس چیز دی
ضرورت پویگی، اوہ ہی مل جاوے گی کیونکہ لوڑ ہی تاں
کاڈھ دی ماں ہندی ہے۔
اپنے آپ تے اعتبار کرکے دیکھو۔ امان داری نہیں چھڈنی
چاہیدی، لے کن آتم وشواس توں بناں کوئی کسے منزل
تے نہیں پہنچ سکدا۔ پہلی گلّ آتم وشواس نہیں تاں تسی
ہمتی ہو ہی نہیں سکدے۔ ہمتی لوکاں دی ٹیم وی ہو سکدی
ہے۔ ٹیم ہر برابر دے ہانیاں دی ہووے تاں ہی مزہ آؤندا
ہے۔ ویسے وی سیانے آکھدے نے کہ جنہاں پنچھیاں دے
کھنبھ اکو جہے نہ ہون اوہ اکٹھے اڈّ ہی نہیں سکدے۔ اکو
جہے ہمتی رل کے کجھ دا کجھ کر سکدے ہن۔ آلسی لوک
اپنی یوگتا تے شکّ کردے ہن میں کی کر سکداں؟ پر ہمتی
لوک کہندے تردے ہن۔ آلسی لوک مندے ہن کہ میں تاں
بئی ایداں دا ہی آں پر ہمتی کہیگا کہ اسے طرحاں کوئی
ہور رستہ بھالیا جاوے۔ آلسی لوک لوکاں دیاں گلاں کردے
ہن۔ آلسی کہیگا لوکاں نے مینوں تنگ کر دتا۔
ہمتی کہیگا میں کسے دی پرواہ کیوں کراں۔ آلسی سوچدا
رہِ جاویگا کہ لوکاں نے مینوں کجھ نہیں کرن دینا تے
ہمتی پنگے لوے گا۔ بسّ پنگے لے سکن والے ہی ہمتی
ہندے ہن۔ کئی وار پنگے لین والیاں نوں پنگا پے وی
سکدا۔
ساڈا اک متر بڑے پنگے لیا کرے ساریاں نوں پتہ سی۔
میرے نال اک گجراتی کم کردا سی۔ اسنے ہمیشاں میرے
پنگے لین والے متر دیاں گلاں کرنیاں 'بہت بھاگتا ہے'
جلدی پکڑا جائیگا'۔ ٹھیک ہے کئی وار پکڑے وی جاندے
پر ہمتی لوک باقیاں نوں مارگ درشن کراؤن دی سمرتھا
رکھدے ہن۔ آلسی لوک دوجیاں نوں دوش دندے ہن پر ہمتی
کہیگا، 'ہست ریکھاواں دی چنتا نہ کرو ہتھ سرجن ہار نے
تقدیر دے۔'
جے تسیں اپنے آپ نوں پیار کردے ہو تاں اپنے آپ
واسطے کجھ کرو ہمت کرو۔ جے کجھ تیاگ وی کرنا پیا
پھر کی ہویا، کجھ حاصل کرن واسطے کجھ تیاگنا تاں
پویگا ہی۔ سبھ کجھ ممکن ہے پر کی تسیں کر سکدے ہو۔
کی ہمت ہے تہاڈے وچّ ؟

****
ساڈی دنیا

ہر انسان دی اپنی اک دنیا ہندی ہے۔ کجھ لوکاں دا جس
جس تے اثر پیندا ہے، اوہ وی سارے اسدی دنیا وچّ شامل
ہو جاندے ہن۔ لیکن کجھ لوکاں دا جناں لوکاں نال ملنا
ورتنا ہے، اوہ ہی اوہناں دی دنیا ہندی ہے۔ پربھاو تاں دور
دور تکّ وی پے سکدا ہے۔ پرکاش وچّ روشنی وچّ تاں
دور دور تکّ دسدا ہے ۔ ہنیرے وچّ ٹوہ ٹوہ کے بہت پتہ
نہیں لگّ سکدا۔ کجھ لوک مصیبتاں دیاں گلاں کردے ہن۔
کجھ لوک مصیبتاں حلّ کرن دی کوشش کردے ہن۔ کجھ
لوک سوچدے ہن کہ اس گھمنگھیری وچوں باہر کویں
نکلیئے ؟ جے کوئی کوشش ہی نہ کرے تاں گھمنگھیری
تاں لے ڈبیگی۔ بے امیدی حلّ نہیں
ہے، امید رستہ بنا سکدی ہے۔ کسے نوں دوش دین نال کی
بنوں، کوشش کرکے حلّ لبھّ جاوے تاں ہی گلّ بن سکدی
ہے۔ جت حاصل کرن لئی ہتھیار تاں چکنا ہی پویگا۔ ہتھیار
شبداں دا وی ہو سکدا ہے۔ جے ہور کسے نوں جتنا
چاہندے ہاں تاں سبھ توں پہلاں اپنے آپ تے جت حاصل
کرنی پویگی۔ جو اپنے آپ تے جت نہیں حاصل کر
سکدے، ہور کسے نوں کویں جت سکدے ہن۔

ودھیا دنیا بناؤنی لوچدے ہاں تاں پہلاں آپ ودھیا بننا
پویگا۔ جے اسیں آپ چنگیائی توں پرہیز کردے ہاں تاں
تہاڈی دنیا کسے قیمت تے وی چنگی نہیں بن سکدی۔
اپنے آپ نوں جتنا باقی ساریاں جتاں توں ضروری ہے۔
جے اسیں اپنے آپ نوں جت سکیئے، اپنے آپ نوں اک
آدرش انسان بنا لئیے تاں ہی تاں اپنی دنیا آدرش بنا سکن
دی سوچ سکدے ہاں۔ اپنے آپ تے راج نہیں کر سکدے
تاں ہور کسے تے کویں کر سکدے ہاں۔ آتما شدھ کرکے
ہی پرماتما دا سمرن ہو سکدا ہے۔ پہلاں اپنے آپ تے جت
حاصل کرو۔
پھر دنیا وچّ اپنا جھنڈا گڈنا آسان ہو جاویگا۔ تہاڈی
شخصیت دا تہاڈے کردار دا کرکے ہی دنیا تہاڈی گلّ
سنیگی۔ ہور کسے نوں ٹھیک کرن توں پہلاں اپنے آپ نوں
ٹھیک کر لیا جاوے تاں بہتر ہے۔ جس دنیا تے تہاڈا پربھاو
نہیں، اوہ تہاڈی دنیا نہیں، تسیں اس وچّ رہندے ضرور ہو۔
جے اپنے پریوار تے تہاڈا کوئی پربھاو نہیں تاں تہاڈا کی
ہویا؟ ہاں تسیں اس وچّ رہندے ضرور ہو۔ جس تے تسیں
اپنا اثر نہیں پا سکدے، اوہ تہاڈی دنیا نہیں، تسیں اس وچّ
رہندے وی ہووو پھر وی دنیا تہاڈی نہیں۔ کئی وار اسیں
طاقت نوں ہتھ وسّ نہیں کر سکدے۔ کجھ چیزاں اسیں بدل
نہیں سکدے پر ایہہ تاں کر سکدے ہاں کہ ساڈے تے
اوہناں دا اثر نہ پوے۔ اسیں اپنا آپ تاں بچا سکدے ہاں۔
اپنے آپ تے جو مان ہے، اوہ ہی بنیا رہے۔ سانوں نہ
کوئی مٹا دیوے، اینا ہی کافی ہے۔ کسے نے خرگوش نوں
کیہا، ''توں جے میٹ کھانا شروع کر دیوے تاں کسے دے
قابو نہ آونے۔''
پر خرگوش کہندا، ''میرا میٹ مینوں بخش دیو مینوں کسے
دا میٹ کھان دی لوڑ نہیں۔''
ہر انسان دا دل کردا ہے کہ اپنی طاقت، اپنی پہنچ، اپنا
دائرہ، اپنی دنیا بنائے جس وچّ وچر کے اس نوں سکون
ملے ۔ کئی وار اسیں سچے منوں اپنی دنیا اسارنی چاہندے
ہاں۔ تہاڈی محنت دے باو جود وی دنیا تہاڈی نہیں بن
سکدی۔ آپاں سوچدے ہاں کہ میں تاں کوشش پوری کیتی
پر ایہہ میرے نہ بن سکے۔ جے گہہ نال دیکھیئے تاں
ساڈی قابلیت وچّ کوئی نقص ہندا ہے۔ جے اسیں قابل
ہوئیے تاں بھلا کیوں نہ بندی گلّ۔ میں لوکاں نوں اپنے
بناؤن دی بڑی کوشش کیتی، کئیاں نوں اپنے سمجھ کے
کیلیپھورنیاں وچّ اپنے برابر اپنی دنیا وچّ دیکھنا چاہیا۔
گھٹو گھٹّ چھ پریوار ایسے ہن کیلیپھورنیاں وچّ جو کسے
دن مینوں اپنی جان لگدے سی۔ ایوں لگدا سی جویں میرے
پران اوہناں دے وچّ ہی وسے ہون۔ میں ساریاں نوں ودیش
وچّ رہندیاں سارا زور لا کے اتھے دے پکے وسنیک
بنوایا۔ کسے قسم دی لوڑ ہووے، کسے نوں تاں میں اپنی
جان حاضر کر
دندا۔ ساریاں نوں کم کار وی چالو کرن وچّ میں ہر وار نال
کھلویا۔
سارے بڑے کامیاب پریوار گنے جاندے ہن۔ پر اک موڑ
ایسا آیا کہ جنہاں لوکاں وچّ مینوں اپنی روح دسدی سی،
اوہ میری زندگی دے رستے روکن لگّ پئے۔ میرے نکّ
وچّ دم کر دتا۔ کیونکہ میری رگ رگ دے واقف سن، اس
لئی میریاں بریکاں فیل کرنیاں اوہناں نوں آؤندیاں سی۔ پھر
تسیں آپے
سمجھ جاؤ کہ بن بریک جاں تاں گڈی چل ہی نہیں سکدی،
جے چلاؤنا چاہو وی تاں ضرور کتے ٹکرا جاوے گی۔
اسے گڈی نوں جس وچّ بیٹھ کے کدے اوہ ڈھولے دیاں
لاؤندے ہندے سی، اسے گڈی نوں ٹکڑے ٹکڑے کر دتا۔
اس دا دوش میں اپنے آپ تے لیندا ہاں۔ میرے وچّ ہی
کوئی گھاٹ ہوؤُ تاں ہی تاں اوہ میری دنیا نہیں بن سکے۔
شاید میں لوڑ توں ودھ فکر کردا رہا، شاید میں لوڑ توں
ودھ مدد کردا رہا، شاید میں لوڑ توں ودھ صلاحاں دندا
رہا۔
شاید میں زبردستی گھیؤ دین دا یتن کردا رہا تے اوہ
سمجھے میں کنّ پٹّ رہا ہاں۔ اسیں اپنی دنیا دا وستھار کر
سکدے ہاں لیکن یاد رہے کہ لوک پچدا پچدا ہی کھاندے
ہن۔ اینی ہشیاری ساڈے وچّ ضرور ہونی چاہیدی ہے کہ
لوڑ توں ودھ تاں دوائی وی خراب کردی ہے۔ ٹکدا ٹکدا
پیر رکھن نال ہی ٹکاؤ ہو سکیدا ہے۔
گڑبڑ والی گلّ ایہہ ہی ہندی ہے جد اسیں سوچ لیندے ہاں
کہ ایہہ لوک گڑبڑ ہن۔ ساڈی سوچ وچّ ہی گڑبڑ ہے۔ باقیاں
نوں بدلن دی بجائے جے اسیں آپ بدلن دی کوشش کریئے
تاں آسان وی ہے تے صحیح طریقہ وی ایہہ ہی ہے۔ اسیں
عامَ طور تے شکایت کردے ہاں کہ ساڈی کوئی نہیں سندا
پر کدے نہیں سوچدے کہ جے سانوں سناؤن دا شوق ہے
تاں ہور کسے نوں وی ایہہ شوق ہو سکدا ہے۔ سمجھدار
لوک تاں سنن نوں وی تیار رہن تاں ہی سمجھداری
ہے۔ کئی وار سن کے ہی اسیں اپنا پربھاو پا سکدے ہاں۔
جے سانوں سننا آ جاوے تاں وی اسیں اپنی دنیا وچّ وادھا
کر سکدے ہاں۔ عامَ طور تے اسیں
اپنی سوچ انوسار ہی چلدے ہاں۔ کئی وار میں لوکاں نوں
کہندیاں سنیا، 'میں تینوں دل دی گلّ دس کے اپنا دل ہولا
کر لیا پر توں اگانھ ہور کسے نوں نہ دسی۔' پر اسیں ایہہ
نہیں سوچدے کہ جے اس دا دل ہولا کرن نوں دل کر پیا
تاں پھر کی ہوؤُ۔ کئی وار اسیں اپنی گلّ کرن لگے اسدے
نتیجیاں بارے نہیں سوچدے۔ سیانے تاں اوہ ہی ہندے ہن،
اپنی دنیا اوہ ہی بنا سکدے ہن جو دور اندیش ہون تے بعد
وچّ نکل سکن والے نتیجیاں دا وی اندازہ رکھدے ہون۔
جدوں اسیں کسے نوں دوش دندے ہاں تاں اس توں پہلاں
اک منٹ لئی ایہہ وی سوچنا چاہیدا ہے کہ کتے میں ہی
تاں غلطی نہیں کر رہا۔ سانوں جو مرضی بولن دی آزادی
ہو سکدی ہے پر بعد وچّ نکلن والے نتیجیاں دی ذمہ واری
کون لئیگا۔ غلط گلّ ہے تاں ایہہ پھر قدرتی ہے کہ اسدے
نتیجے صحیح نہ نکلن۔ دسویں منزل توں چھال تاں اسیں
مار سکدے ہاں پر اسدا نتیجہ کی نکلیگا، اوہ ساڈے اپنے
ہتھ وسّ نہیں ہندا۔
ساڈا سبھاء ساڈے اصولاں تے نربھر کردا ہے۔ قدرت دے
اصولاں دی اگھنا کرن دے وی جو نتیجے ہن، اوہ سانوں
بھگتنے پیندے ہن۔ عامَ طور تے سانوں بعد وچّ نتیجے
بھگتن کرکے ہی پتہ لگدا ہے کہ ساتھوں غلطی ہو گئی۔
پر غلطی منّ لینی جاں دوبارہ اوہ غلطی نہ کرنی سانوں
دنیا نال جوڑدی ہے۔ اپنی ضد تے اڑ جان نال اسیں ٹٹدے
ہاں۔ اپنی غلطی نہ مننی ساڈی سبھ توں وڈی غلطی ہندی
ہے۔ اپنی غلطی نوں لکونا اپنی غلطی دی وکالت کرن دے
برابر ہندا ہے۔ جے ساڈے کوئی اصول ہی نہیں اپنے نال،
کوئی وعدے ہی نہیں تاں ساڈا کوئی وجود وی نہیں ہو
سکدا۔ جے ساڈے وعدے نبھاؤن دی رچی ہے، اوہ ہی
سانوں ساڈی دنیا وچّ گنتی کرواؤندی ہے۔ وعدہ خلافی
کرن والیاں دے سارے خلاف ہو جاندے ہن۔
ساڈے وعدے تے وعدے نبھاؤن دی نیت توں ہی ساڈی
شخصیت بندی ہے۔ ساڈا اندرونی گیان تے ساڈی ضمیر دا
پتہ وی ساڈے وعدے نبھاؤن توں ہی لگدا ہے۔ جے اسیں
اپنے آپ تے مان کرنا چاہندے ہاں تاں سانوں اپنے
اصولاں تے پہرہ دینا پویگا۔ اپنے وعدے نبھاؤنے پینگے۔
اپنے اصولاں تے پورے اتر کے جو مزہ آؤندا ہے، اصول
توڑ کے اونا ہی پچھتاوا لگدا ہے۔ پچھتاوے دا اظہار نہ
کرکے وی درد ضرور ہندا ہے، منیئے جاں نہ ساڈی
مرضی۔
سیانے لوک وعدے نبھاؤندے ہن۔ سیانے لوک رستہ
دکھاؤندے ہن، بھٹکدے نہیں، سگوں بھٹکن دور کردے ہن۔
خود فیصلہ ہندے ہن، لوک اوہناں دے فیصلے نہیں کردے۔
ودھیا لوک آلوچنا کرن دی بجائے مثال بن کے دکھاؤندے
ہن۔ ودھیا لوک مشکلاں حلّ کردے ہن، مشکلاں کھڑیاں
نہیں کردے ۔ صرف اوہ ہی کم کردے ہن جو صحیح
طریقے نال کر سکدے ہن۔ غلطی نہیں کردے، جے لتی ہو
جاوے تاں کسے ہور نوں اپنی غلطی دا دوشی نہیں
ٹھہراؤندے۔ غلطی ہر انسان توں ہو سکدی ہے۔ غلطی منّ
لینا تے مرداں وانگ نتیجے بھگتن لئی تیار رہنا ہی مرداں
دی پہچان ہے۔ نپنسک لوک دنیا نہیں بنا سکدے ۔

* * * *
ساڈے ٹیچے

جو بیت گیا اوہ تاں بیت گیا۔ جے کجھ چنگا ہویا جے اسیں
کجھ ودھیا کر سکے تاں اس دا پھل وی سانوں ضرور ملیا
ہوؤُ جاں مل رہا ہووے ۔ جے اسیں کوئی کھنامی کر
بیٹھے ہاں تاں اس دا وی نتیجہ بھگتیا ہوؤُ۔ مر مکّ گیاں
سمیاں دا سیک بھاویں ہمیشاں ساڈے نال رہندا ہے۔ پر
سیانے لوک اس توں سبق سکھدے ہن بھوتکال دے بھوت
نوں ہمیشاں چمیڑی نہیں رکھدے۔ ساڈے توں جاں ساڈے
بزرگاں توں جے کوئی غلطی ہوئی ہووے تاں اس نوں
ذہن وچّ رکھ کے اس طرحاں دی ہور غلطی نہ کریئے تاں
ٹھیک ہے۔ بیت گیا سو بیت گیا۔ بیت گئے نوں پھر دوبارہ
نہیں بتایا جا سکدا۔ آؤن والا سماں وی کسے نے دیکھیا
نہیں۔ آؤن والے سمیں کس راجے دی پرجا ہوؤُ کی پتہ۔
کسے دیش وچّ سرکاراں بہت بدلدیاں سن۔ سال دے درمیان
کسے سکول وچّ ماسٹر نے کلاس وچّ پچھیا، اپنے دیش
دے پردھان منتری جی کون ہے؟ کلاس وچّ کسے نے وی
صحیح نہ دسیا، کلاس دے منیٹر نوں کھڑھا کرکے ماسٹر
کہن لگا، جے ایہہ سوال اپریل وچّ سالانہ امتحان وچّ آ گیا
تاں کی کروگے؟ لڑکے نے جواب دتا کہ جیہڑا پردھان
منتری اپریل وچّ ہویا اسدا ناں اسیں اپریل وچّ ہی یاد
کراںگے۔ سو بھوکھ بارے بہتا کوئی نہیں سوچدا۔ ورتمان
نوں جو گمبھیرتا نال نہیں لیندے، اوہ اپنے نال نیاں نہیں
کر رہے ہندے۔ جے کوئی اپنے نال نیاں نہیں کر سکدا۔
ہور کسے نال کی نیاں کرو ؟ بیت چکے سمیں وچوں وی
پڑھ سن کے اتے ورتمان وچّ وچردیاں اسیں دنیا دی رفتار
وچّ اپنے آپ نوں بھالدے پھردے ہاں۔
بہت پرانی گلّ ہے کہ میں تے میرا وڈا بھرا سکھجندر کالا
سنگھیاں بازار وچوں کجھ لین گئے۔ ایہہ 1971 دے قریب
دی گلّ ہے، مینوں پکا نہیں یاد۔ سکھجندر حالے نواں نواں
کیپٹن بنیا سی۔ بریٹے سکوٹر تے اسیں گئے۔ جدوں اسیں
بازار وچّ جا کے سکوٹر کھڑا کیتا تاں ساڈی جان پہچان
والے کئی لوک اکٹھے ہو گئے۔ سکھجندر شاید پہلی وار
کالا سنگھیاں نوں وردی وچّ گیا سی۔ میں تاں سودا لیندا
رہا۔ سکھجندر نوں کئی طرحاں دے سوال کرن لوک،
کتھے پوسٹنگ ہے؟ اتھے موسم کیہو جیہا ؟ تہانوں سارا
دن کی کرنا پیندا ہے؟ اس طرحاں دے لوک سوال کردے
سی۔ میں سودا لے کے تھیلا سکوٹر دی پچھلی سیٹ تے
لجا رکھیا۔ کئی لوک دیر نال سکھجندر نوں ملے۔ بڑی
دلچسپی نال گلاں کرنیاں چاہندے سن۔ میرا اک سکول دا
جماعتی پورن پہلی توں دسویں تکّ دس سال اکو ہی کلاس
وچّ اکٹھے پڑھے۔ پورن میرے کول آن کھڑھا ہویا۔ بڑی
نیجھ نال وردی ولّ دیکھے، کدے موڈھے تے لگے تنّ
تاریاں نوں دیکھے۔ مینوں کہن لگا یار میرا وی دل کردا
وڈا ہو کے فوجی افسر بناں۔ اسیں دنیا وچّ اپنے استھان دی
کھوج کردے پھردے ہاں۔ جو اسیں کرنا چاہندے ہاں، جو
اسیں سننا چاہندے ہاں، اوہ دنیا دے لوکاں دیاں کامیابیاں
ورگا ہووے تاں ٹھیک ہے۔ جے کوئی چور چوری کردا
پھڑیا جاوے تاں اس دے کٹّ پے رہی ہووے تاں ویکھن
والا کہیگا ہور مارو چار ایہدے۔ سو کوئی وی اس ورگا
نہیں بننا چاہیگا۔
اسیں کئی وار بچیاں نوں سوال کردے ہاں وڈا ہو کے کی
بننا چاہندا؟
دنیا اک ماڈل ہے۔ اس وچّ کس طرحاں دا ماڈل سانوں بہت
چنگا لگدا ہے، من نوں بھاؤندا ہے۔ بسّ ساڈی لوچا ایہہ ہی
بن جاوے گی کہ کاش میں اس ورگا بن جاواں۔ ایہہ جو
کجھ بن سکن دی لوچا ہے، کسے ورگا بن سکن دی ریجھ
ہے، ایہہ ہی ساڈے ٹیچے ہندے ہن۔ ٹیچے کدے ا توں
نہیں شروع ہندے۔ ٹیچا کوئی شروع کرن دی اوستھا نہیں
ہے، ٹیچا تاں پہنچن دی اوستھا ہے۔ ٹیچے امتحان نہیں
ہندے نتیجے ہندے ہن۔ ہاں ٹیچیاں دی حاصل لئی کئی
امتحان دینے پے سکدے ہن۔ ٹیچا تاں اک کامیابی ہے، جنا
زیادہ قابل انسان ہووےگا اونا ودھیا ٹیچا متھ سکدا ہے،
اونی آسانی نال اپنے ٹیچے تے پہنچ سکدا ہے تے کئی
لوک اس نال وی سنتشٹ نہیں ہندے۔ اوہ اک ٹیچا پورا
کرکے ہور ودھیا ودھیا ٹیچے بنا لیندے ہن۔ سورج تے
پہنچن دا ٹیچا ہے کسے دا تاں چلو چند تے تاں شاید پہنچ
ہی جاوے۔ بہت وڈے ٹیچے کئی وار حاصل نہیں وی
ہندے پر اس دا مطلب ایہہ نہیں کہ نہ پاپت ہو سکن والا
ٹیچا نہیں ہو سکدا۔ سانوں اس طرحاں سوچنا چاہیدا ہے کہ
ٹیچا کی ہے؟ گول کی ہے ؟ ٹیچے متھن توں بناں بھیڈ
چالے تر کے تہاڈی اپنی پہچان نہیں بن سکدی۔ جے دنیا
تے کوئی پربھاو چھڈنا چاہندے ہاں تاں ٹیچے متھنے
پینگے۔ ٹیچیاں نوں پورا کرن لئی پنگے لینے پینگے۔ سفر
تہہ کردیاں مصیبتاں وی جھلنیاں پینگیاں۔ تارو ہی ڈبیا
کردے ہن۔ ایہہ وی بالکل ٹھیک ہے جیہڑا کدے پانی وچّ
وڑیا ہی نہیں، اوہ ترن دی جانچ کویں سکھ سکدا ہے۔ دنیا
دا چانن منارا تاں اوہ ہی بن سکدا ہے جس وچّ لوء ہووے،
روشنی ہووے 'تے یاد رکھیو روشنی پردان کرن والے
سیک توں بچن بارے کدے نہیں سوچدے۔
منزل دا پتہ ہووے کہڑی ہے تاں ہی تاں اسیں اس ولّ تر
سکدے ہاں۔

سانوں پتہ ہے کہ اسیں جدھروں دلی پہنچنا ہے تاں اپنے
آپ کار لدھیانے
ولّ نوں مڑ پویگی۔ امرتسر ولّ نہیں۔ ہر موڑ تے تسیں دلی
دے نشان بھالوگے۔ جے کوئی پتہ نہ لگے تاں پچھوگے
کسے نوں کہ دلی جان دا کہڑا رستہ ہے۔ دلی جانا ہے تاں
پھر ہور کسے غلط پاسے جایاں تاں پہنچ نہیں سکنا۔ اس
لئی ہر سنبھوَ کوشش ایہہ ہی رہیگی کہ سدھے دلی ولّ
نوں ہی جاندی سڑک تے رہیئے۔ رستے وچّ کئی طرحاں
دیاں پریشانیاں ہو سکدیاں ہن۔ کسے ایکسیڈینٹ کرکے
ٹیفک جام ہو سکدی ہے جاں کوئی وڈا منتری گھنا ہے،
اس لئی تنّ گھنٹے باقی ساریاں نوں روک دتا گیا ہووے۔
جاں تہاڈی کار دا ٹائر پینچر ہو جاوے، کوئی وی کارن
ہووے، رکاوٹ پے سکدی ہے۔ منزل تے پہنچدیاں دیری
ہو سکدی ہے۔ پر جے ضرور جانا چاہندے ہو ضرور
اپڑنا چاہندے ہو تاں ربّ کرے ضرور پہنچوگے۔ کئی وار
رستے وچّ کوئی روچک گھٹنا واپر جاندی ہے۔ راج پرے
ڈھابے تے روٹی کھان لئی رک گئے دال سبزی نوں تڑکا
لگّ رہا ہے، اینے نوں اک ہور کار، جو دلی ولوں آئی،
اسے ہی
ڈھابے تے آ کے رکدی ہے۔ اس وچوں تہاڈا کوئی پرانا
متر جو 24 سال بعد ملیا ہووے، پھر بلے بلے بلے
جپھے پے جاندے۔ ہاسے کڑ گلیاں پین لگدیاں۔ رل بیٹھ
کے روٹی کھان لگیاں کیلیپھورنیاں توں آیا متر دنیا دی
سبھ توں ودھیاں سکاچ دی بوتل کڈھ لیندا تے نالے ہسّ
ہسّ کے آکھدا میرا پکا پروگرام سی کہ ایہہ تیرے نال بیٹھ
کے پینی آ۔ بسّ پھر کی، اچانک ایسی خوشی مل گئی جس
دی کوئی آس ہی نہیں سی۔ ایسی خوشی جس نوں تسیں
ہور ہنڈھاؤنا چاہندے ہو۔ مساں مساں تے لبھدیاں ایہو
جہیاں خوشیاں۔ اج دے موقعے نت نت تاں ملدے نہیں۔ چل
دلی پھر کدے چلا جاویں۔ میں تے تھوڑھے دن پنجاب
رہنا۔ بسّ سارا سماں اکٹھے رہانگے۔ چل اوئے منڈیا
سردار دی گڈی واپس لے چل ڈرائیور نوں اشارہ کرکے
تے تہانوں بانہہ توں پھڑ کے اپنی کار وچّ بٹھا لوے تے
ہور کجھ سوچن دی لوڑ ہی محسوس نہ ہووے۔ تسیں واپس
جدھر وی آ سکدے ہو۔
ساڈی منزل دا اندازہ نہ ہووے، جے پتہ ہی نہ ہووے
کتھے جانا تاں واٹ کویں مکاوانگا تے کنے کو دور
جاوانگے۔ تر تاں ہی سکدے ہاں جے جاندے ہوئیے کتھے
جانا۔ ساڈے جیون دا کوئی نہ کوئی منورتھ ہونا ضروری
ہے۔ کوئی نہ کوئی منزل کوئی ٹیچا ضرور ہونا چاہیدا
ہے۔ جیون دا ٹیچا عمر دے ہر بھاگ دا ٹیچا، جویں
ودیارتھی دا ٹیچا، کسان دا ٹیچا، ویوپاری دا ٹیچا، بڈھاپے
دا ٹیچا، جوانی دا ٹیچا۔ ہر سال دا ٹیچا وی ہو سکدا ہے ہر
مہینے، ہر گھڑی دا ہر پل دا وی کوئی ٹیچا ہو سکدا ہے۔
لیکن بناں ٹیچے دے اسیں کجھ نہیں کر سکدے۔ جیون دی
سیدھ ہونی تاں بہت ہی ضروری ہے۔ سمچے طور تے
تہاڈی جیون دی جو سیدھ ہے، اس نوں دھیان وچّ رکھ کے
جدوں چلدے ہاں تاں کئی وار حالاتاں دے ہتھوں مجبور ہو
کے جاں انگہلی نال جاں پھر کسے ہور کارن کرکے جاں
اسیں اپنی سیدھ توں اکھڑدے ہاں تاں ساڈی اپنی ضمیر
سانوں معاف نہیں کردی۔ جے کسے ہور دا وشواس سانوں
نہ رہے۔ جے کسے متر جاں کسے رشتے دار نال بے
وشواسی ہو جاوے تاں اسیں اس توں پرھاں ہو سکدے ہاں۔
کھہڑا چھڈا سکدے ہاں ایسے ویکتی توں جس نال بے
وشواسی ہو جاوے۔ لیکن
جے اسیں خود اپنی سیدھ توں اپنے ارادے توں اپنی منزل
ولّ ودھدے رستے توں اکھڑدے ہاں تاں اسیں اپنے آپ
نوں کی کہانگے۔ اپنے آپ توں بھجّ کے کدھر نوں
جاوانگے۔ جیون دی بھٹکنا وچوں بھٹکدے پھردے بہت
لوک سانوں ملدے ہن۔
اوہ سارے دے سارے جو بھٹک رہے ملدے ہن، سارے
دے سارے اپنی جیون سیدھ توں اپنی منزل توں اپنے
ٹیچے توں بھٹکے ہوئے ہندے ہن۔ کئی وار تسی سنیا ہونا
لوکاں نوں کہندیاں کہ میری کوئی منزل نہیں ہے، کوئی
ٹیچا نہیں ہے۔ ایہو جہی بیانبازی کرن والے اپنے نال
جھوٹھ بول رہے ہندے ہن۔ لومبڑی دے انگور کھٹیاں والی
کہانی سبھ نے پڑھی ہوویگی۔ پہنچ نہ سکی پر کھٹے
انگور مینوں نہیں چاہیدے، آکھ کے دل نوں تسلی دے لئی۔
کئی وار اس طرحاں وی ہندا ہے کہ ٹیچا غلط متھیا جاندا
ہے۔
زندگی دیاں منزلاں نشچت کرنا وی بہت ضروری ہے۔
ایہہ وی ضروری ہے کہ جو منزل جو ٹیچا اسیں متھ لیا
ہے، اوہ ٹھیک وی ہے جاں غلط۔ کئی وار ساڈے غلط
فیصلے سانوں اینا خراب کردے ہن کہ پچھتاوا لگّ جاندا
ہے کہ میں
ایہہ ٹیچا کیوں متھ لیا۔ کھپ کھپ کے مرن توں بعد وی
جسدا پچھتاوا لگّ جاندا ہے، ایہو جہے ٹیچے نہیں متھنے
چاہیدے۔ کسے تے وشواس کرکے اسیں کسے راہ تے تر
پیندے ہاں پر اوہ رستہ سانوں کوہاں دور لے جاندا ہے
تے پھر واپس پرتنا وی اوکھا ہو جاندا ہے۔ جس نے
تہانوں غلط رستے تے پا دتا، زیادہ توں زیادہ اسنوں ایہہ
ہی کہہ سکدے ہو کہ توں میرے نال وشواس گھات کیتا۔
الانبھا دین نال پینڈیاں دی جھکھّ ماری دا تھکیواں تاں نہیں
لہہ سکدا۔ کہن توں بھاوَ منزل ضرور متھنی پویگی پریگی
ویرا سوچ سمجھ کے۔ کئی وار اویں وی ہندا ہے کہ اسیں
چنگے بھلے روٹی کھاندے ہندے ہاں۔ آمدنی وی ٹھیک
ٹھاک، پریوار وی خوش، تندرستی وی ربّ دی کرپا نال
سبھ کجھ ٹھیک ہندا ہے لیکن کسے مقابلے دا کرکے کسے
خاربازی نال جاں لالچ وچّ آ کے اسیں اپنی منزل اپنا ٹیچا
ایسا متھ لیندے ہاں کہ سبھ کجھ ہی جاندا لگدا ہے۔
مینوں اپنے اک خاص متر دی کہانی یاد آئی۔ میرا اک بہت
ودھیا متر سی۔ اسیں 1983 وچّ کجھ چر اکٹھے کم کیتا۔
بعد وچّ وی ساڈا آپسی پریم بنیا ہویا سی۔ اپریل 1988 وچّ
میں لکر سٹور خریدیا۔ اس وچّ میرے متر نے مدد کیتی۔
پیسے دی وی تے انجھ وی میرے نال جاندا آؤندا رہا۔
حالے دو تنّ مہینے ہی ہوئے سن کہ اسنے وی لاگلے شہر
اؤکسنارڈ وچّ لکر سٹور لے لیا۔ میں وی اسدی پوری مدد
کیتی سگوں اک متر توں 80000 ڈالر لون وی اپنی ذمہ
واری تے لے کے دتا۔
اس دا سٹور میرے والے نالوں بہت ودھیا سی۔ خیر میں
تے میری پتنی ہرپریت نے بڑی محنت کیتی۔ دن رات اک
کر دتا۔ ربّ نے بہت برکت پائی تے ساڈی دوکان آلے
دوآلے مشہور ہو گئی۔ بڑی برکت پائی ربّ نے۔ اسیں
اکتوبر 1989 وچّ پیسے جوڑ کے گھر وی خرید لیا۔
ساڈے متر نے وی مہینے دے وچّ وچّ گھر لے لیا۔ خیر
بڑا ودھیا ہویا، 1990 وچّ اسیں پھلمور مارکیٹ خرید لئی۔
ساڈے متر نے وی مہینے دے وچّ وچّ اک مارکیٹ
خریدی۔ 1991 وچّ ایلریؤ مارکیٹ اسیں خرید لئی۔ متر
میں را وی کیوں پچھے رہے، اس نے پھریزنو ولّ اک
سٹور ہور جا لیا۔ 1992 وچّ میرے ہور ساتھی میرے نال
رل گئے تاں اسیں مورپارک مارکیٹ خریدی۔ میں را متر
تاں ٹیچا متھ کے بیٹھا سی کہ برابر چلنا ہے۔ اس نے وی
اک ہور دوکان اؤکسنارڈ بنا لئی۔ اسیں تاں جویں جویں
رشتے دار اکٹھے ہوندے گئے ، اویں ہی ہور کم
ودھاؤندے ساں۔ میرے متر دی میرے نال مقابلہ کرن دی
ریجھ نے غلط پاسے تور دتا۔ تاں ہی پتہ لگا کہ سبھ کجھ
ویچ کے کدھرے ہور سٹیٹ اؤرگن وچّ چلا گیا۔ کہن توں
بھاوَ غلط ٹیچے غلط پاسے لجا سکدے ہن۔ غلط پاسے
رکھیا ہر قدم تہانوں لت پاسے ہی لجائیگا۔
لت پاسے نوں نٹھے جان نال منزل توں وتھّ ودھدی ہے۔
ککر دی ٹیسی تے ہی جا کے پتہ لگیگا کہ ایہہ ٹاہلی نہیں
سی، توت وی نہیں سی، بیری وی نہیں سی۔
چلو ہور نہیں تاں کنڈے کھا کے بیر وی مل جاندے تاں
تسیں پارکھو کہاؤنا چاہوگے ؟ آخر وچّ ایہہ ہی کہنا چاہندا
ہاں کہ ٹیچے متھن توں بیر بالکل نہیں سردا لیکن غلط
ٹیچے متھ کے پہلاں وی سبھ کجھ جاندا لگدا ہے۔

****
ساڈا ضمیر

اپنی کہانی کہن لگیا جے سچو سچ نہ کہانگے تاں ہور تاں
شاید کوئی نہ پکڑے پر ساڈی ضمیر سانوں ضرور الانبھا
دیویگی۔ 'چوری ککھّ دی وی تے لکھ دی وی' جھوٹھ بول
کے کسے کچہری وچوں تاں بری ہو سکدے ہاں۔ پر دل
دے دربار وچّ جدوں ضمیر نے وکالتناما درج کیتا تاں پھر
کدھر نوں جاؤگے ۔ جھوٹھ دی کنی مقدار ہے اس دا رولا
نہیں۔ جے اسیں غلط ہاں تاں اپنی ضمیر توں تاں نہیں بچ
سکدے۔ کئی وار اسیں بڑے تجربے ورت کے، لیاقت
ورت کے اپنی یوگتا تے ادھیکار ورت کے، اپنی پزیشن
دا پورا اسطے مال کرکے کجھ حاصل کردے ہاں۔ کجھ
جت حاصل کردے ہاں۔ لیکن ساڈی ضمیر سانوں اندروں
اندر کھائی جاندی ہے کہ ایہہ میں جو غلط کیتا ایہہ کیوں
کیتا۔ اسیں جت کے وی ہر جاندے ہاں تے کئی وار اسیں
ہار کے وی جت جاندے ہاں۔ ساڈا لڑکا گگن عامَ بچیاں
توں زیادہ سمجھدار ہے۔ دنیاداری وی چنگی طرحاں
نبھاؤندا ہے۔ ویوپار وچّ اینا تیز دماغ کہ وڈے وڈے افسر
اس دی پکڑ دیکھ کے دنگ رہِ جاندے۔ اوہ کلرک ورگی
نوکری کرن لگّ پیا تے نال دی نال پڑھیا وی کرے، کالج
جاوے۔ پر اس نے نوکری وچّ اینی دلچسپی دکھائی عینی
محنت کیتی کہ اس نوں منیجر تے پھر اٹھ ضلعیاں دا ایریا
منیجر بنا دتا گیا۔ دو کو سال وچّ اینی ترقی کیتی کہ سٹھّ
پینہٹھ ہزار ڈالر سال دی کمائی وی کرن لگّ پیا۔ اس نے
اپنے کالج جانا بند کر دتا۔ مینوں دل وچ درد بہت ہویا۔
مینوں پتہ سی کہ گگن نال بحث کرنی ٹھیک نہیں۔ اک دن
گگن نوں بلا کے میں کیہا کہ توں پڑھنا تاں بھلا ہی دتا۔
کہن لگا ڈیڈ لوک چنگی نوکری تے پہنچن لئی، پیسے
کماؤن لئی، پڑھائی کردے ہن۔ اوہ سبھ کجھ مینوں مل رہا
۔ میں سوچیا ڈگری تاں شاید ہن گگن نہ کرے پر ایہہ
بزنس ودھیا کر سکدا ہے، کیوں نہ میں اپنے بزنس وچّ
گگن دی شکتی نوں ورتاں۔ اک دن پھر پیو پتر اسیں
بیٹھے گلاں کر رہے ساں تاں میں گگن نوں اپنا ویوپار
چلاؤن دی تجویز پیش کیتی، توں ایریا منیجر ہے، پر
اپنے بزنس وچّ مالک توں ہووےگا۔ جنے پیسے اوہ تینوں
دندے ہن توں اس توں ودھ لئی جاویں۔ ہرپریت نوں وی
ایہہ صحیح لگیا، گگن وی بڑا خوش تے دوہاں ماں پتر
نے فیصلہ کرکے گگن نوں سارے کاروبار دی ذمہ واری
سنبھال دتی۔ میں
دیکھیا کہ میرے توں ودھیا چلا رہا ہے، میں سبھ کجھ
ہتھیں کردا کراؤندا سی، گگن کمپیوٹر توں کرواؤندا ہے۔

سبھ کجھ ٹھیک ٹھاک دیکھ کے میں اک دن کیہا کہ میں
کجھ گبھگلھاٹ لئی پھردا ہاں۔ میں تنّ چار کتاباں
چھپواؤنیاں چاہندا ہاں جے تسیں چھٹی دیؤ تاں میں پنجاب
اپنے گھر وچّ بیٹھ کے اپنا من ہولا کر لواں۔ میری بینتی
پروان ہوئی، ہرپریت نے پنجاب وچّ میرے لئی اک نوکر
دا، جو روٹی بنا سکدا سی، پربندھ کر دتا تے میں پنجاب آ
گیا۔
جد میں پنجاب آ گیا تاں گگن ٹیلیپھون تے کئی وار اس
طرحاں دا احساس کروائے جویں اوہ میری غیر حاضری
وچّ تکلیف محسوس کر رہا ہے۔ پر مینوں تاں اٹھ ضلعیاں
دا ایریا منیجر گگن دکھائی دیندا سی۔ خیر کجھ مہینیاں وچّ
کنور دی شادی جدھر ہوئی۔ بہت سارے ساڈے متر تے
رشتے دار امریکہ، کینیڈا، انگلینڈ توں آئے۔ ستّ اٹھ سو
لوکاں دے اکٹھ وچّ جدوں کنور دے ویاہ دی رسیپشن تے
گگن بھرا دا فرض نبھاؤندا ہویا سارے آئے ہوئے مہماناں
دا دھنواد کرن لگا تاں میرا تے اپنی ماں ہرپریت دا دھنواد
کرن لگا رو ہی پیا۔ دھنواد سہت ساڈے ولّ اشارہ کرکے
کہن لگا کہ جس طرحاں تسیں سانوں پالیا ہے، اس طرحاں
بچے پالنا بہت مشکل ہے۔ گگن دیاں گلاں سن کے مینوں
وی رون آیا۔ اندروں اندریں میں اک جت محسوس کر رہا
سی۔ میری اندرلی آواز میرا ضمیر کہہ رہیا سی کہ
سریندر توں ہار کے نہیں آیا توں اج وی جیتو ہیں۔ میں
اپنے پتر دا ویاہ دیکھن توں بعد پھر اپنیاں رچناواں وچّ
گواچ گیا۔
کہندے نے نہ جو کم تسیں کر رہے ہو اس تے ہی ساری
توجو دیوگے تاں ہی ٹھیک ہے۔ تاں میں کیوں ادھر ادھر
بھٹکیاں پھراں۔ اپنیاں رچناواں نوں ہی
ترجیح دیاں تاں ٹھیک رہے گا۔
کئی وار اسیں قیاس کر لیندے ہاں۔ اندازہ لگا لیندے ہاں کہ
اس طرحاں ہونا، لیکن ہندا کجھ ہور ہے۔ میں تاں گگن
نوں بڑا آپ ہدرا جیہا سمجھدا سی پر کدے اس گلّ دا
اندازہ وی نہیں سی کہ اس دے دل وچ ساڈے نال اینا پیار
تے ستکار لکیا بیٹھا ہے۔ کئی وار اسیں اندازہ لگا لیندے
ہاں کہ ایہہ آدمی صحیح نہیں جاں ایہہ کم صحیح نہیں۔ پر
ساڈی اوہ سوچ ساڈا اوہ اندازہ صحیح نہیں ہندا۔ جویں میں
سربجیت دے سٹور چھڈّ کے جان توں بعد وچّ پچھتاؤن دی
کہانی دسی ہے۔ بسّ اسیں کئی وار اپنے ولوں صحیح
سوچ کے تردے ہاں، پر چلے غلط پاسے جاندے ہاں۔ سو
اک وار نہیں دو وار، وار وار سوچ کے ترن دا لابھ
ضرور ہندا ہے۔ ایہہ وی نہیں ہونا چاہیدا کہ سوچی جاؤ،
اندازے لگائی جاؤ پر کرو کجھ وی نہ۔ کئی کہندے سنے
آں جو تقدیر وچّ ہویا مل جاؤ۔ پر جے تسیں ترے ہی نہ تاں
پینڈا تقدیر کویں نبیڑو۔ جے اسیں سوچدے ہاں کہ تقدیر
چنگی ہے جاں ماڑی ہے تاں ایہہ وی سوچنا چاہیدا ہے کہ
ساڈی سوچ وی تقدیر بناؤن والے نے ہی بنائی ہے۔ کسے
نے بڑا ودھیا لکھیا ہے، ''ہست ریکھاواں دی چنتا نہ کرو
ہتھ سرجن ہار نے تقدیر دے۔''
جیہڑا کجھ وی نہیں کردا، کسے پاسے وی نہیں تردا آکھ
دندا ہے کہ میری ضمیر نہیں اجازت دندی کجھ کرن نوں،
میں تاں اسنوں کہانگا کہ تیری ضمیر اجازت نہیں دندی
کہ توں ضمیر نوں اجازت نہیں دندا۔ دنیا وچّ وچرن
واسطے دنیا دے نال چلنا پویگا۔ جو کجھ دنیا کردی ہے،
جو صدیاں توں ساڈی پرت چلی آؤندی ہے، اس طرحاں
سبھ نوں ترنا پویگا۔ اپنی صحتَ دا خیال کرنا، پرہیز نال
کھانا پینا، سکھیا حاصل کرن دا یتن کرنا، اپنے سریر نوں
ہنڈھنسار بناؤن دا یتن کرنا، پروارک دکھ سکھ وچّ حصہ
لینا، اپنے چگردے نوں صاف ستھرا رکھنا، اپنے آلے
دوآلے دی دنیا وچّ اپنی پہچان بناؤنا، ودھیا مثال بنن دی
کوشش کرنا، ایہہ سبھ کردے چلے آئے ہن۔ پھر اسیں
کیوں نہ کریئے ؟
سارے کارج کرو، جیون دے سارے رنگ ماننے ساڈا حق
بندا ہے، حق اتے فرض برابر چلدے ہن۔ حق حاصل کرن
دی دوڑ وچّ فرض نہیں بھلنے چاہیدے۔

ہر کارج دنیا دا کرکے ویکھنا بندا ہ،ے لیکن ہر کارج دی
کوئی مریادا وی ہندا ہے۔ بسّ اس مریادا دا ضمیر نال
سدھا سبندھ ہندا ہے۔
دوویں سکیاں بھیناں ہن، بلکہ میں تاں کہوں گا جوڑیاں
بھیناں ہن۔
ساڈے قیاس دا، اندازے دا تے ساڈی ضمیر دا ساڈی بنتر
وچّ بہت وڈا ہتھ ہندا ہے۔ جو قیاس صحیح کر سکے تے
اپنی ضمیر صاف رکھ کے چلے تاں اوہ اول قسم دا پاتر
بن سکدا ہے۔ اندازہ غلط ہو جاوے جاں ضمیر نوں مار
کے چلن نال صحیح منزلاں حاصل کرنیاں ناممکن ہن۔
دوہاں 'چوں اک وی غلط ہے تاں وی گلت قیاس غلط ہو
جاوے، من وچ میل بھاویں نہ وی ہووے تاں وی سربجیت
وانگ بندہ نقصان کروا لیندا ہے۔ جے اندازہ صحیح ہے
رستہ صحیح ہے پر من وچّ میل ہے ، تاں وی نتیجے
صحیح نہیں نکلدے۔ میرے اک متر دے سٹور تے اک
پنجابی منڈا کم کردا سی۔ بڑا تیز منڈا سارا کم جاندا سی۔
محنتی وی بڑا سی۔ میرے متر نے اسنوں منیجر بنا دتا۔
پہلاں تاں نقد تنخواہ لیندا سی پھر جد اسنوں چیکّ ملیا تاں
اسنے دسیا کہ میرے کول قانونی طور تے کم کرن دی
اجازت نہیں۔ پھر کویں ہووے، بہت ہی حاضر دماغ منڈا
سی۔ اسنے اک روز سٹور تے آؤندی کڑی نال اٹی سٹی
فٹ کر لئی۔ کڑی ہے تاں بھاویں کالیاں دی سی، لیکن
سوہنی سنکھی بڑی پنجابی کڑیاں ورگی اچی بی جوان۔
اس کڑی نال ویاہ کروا کے منڈا قانونی طور تے پکا ہو
گیا۔ دل دی بڑی صاف کڑی سی۔ کڑی نے ہر کوشش
کرکے پنجابی لگن دی کوشش کرنی۔ پنجابی سوٹ پاؤنا،
گردوارے وی سر ڈھکّ کے آؤنا۔ سارے گلاں کریا کرن
کہ لگدی ہی نہیں کہ ایہہ کڑی پنجابی نہیں۔ پنجابی بولنی
وی اس نے سکھ لئی بھاویں بولدی ساڈے بچیاں وانگ ہی
سی۔ دو سالاں وچّ منڈے نوں اس کڑی نال ویاہ کرن
کرکے گرین کارڈ مل گیا۔ امریکہ دا پکا رہائشی بن گیا۔
اچانک اک دن اوہ کڑی شرابی ہوئی پھرے، کپڑے وی
چوریاں وانگ ادھ پچدھے ہی پائے ہوئے۔ پتہ لگا کہ گھر
والے نے ڈائیوورس دے دتا۔ آپ پکا ہون لئی ہی اسنے تاں
ویاہ کروایا سی۔ دل دی گلّ کدے پتنی نوں دسی ہی نہ۔
پتنی اس نوں دھرم پتی سمجھ بیٹھی سی۔ ساریاں نوں پتہ
لگّ گیا کے کڑی نال دھوکھا ہویا۔ منڈا تاں بس اکو ہی
دلیل دیوے کہ میں تاں پکا ہون لئی ویاہ کروایا سی۔ کئی
سیانیاں نے سمجھایا وی، میں وی اک دن اسنوں کیہا کہ
بیٹا اویں نہیں کریدا، تینوں پہلاں ہی دسّ دینا چاہیدا سی۔
اپنی ضمیر نوں مار کے دو سال کویں بتائے پتہ نہیں۔

دس کو دناں بعد اک دن سٹور تے اکلا دیکھ کے کسے نے
اوہ منڈا گولی مار کے مار دتا۔ ربّ جانے کس نے ماریا
پر پولیس اس کڑی دے بھراواں تے شکّ کردی سی۔
پرماتما نے تاں سانوں جنم دتا۔ ماتا پتا سادھن بن گئے۔ ماں
دی گودی وچّ جنے سکھ سن، اوہ ماں نے دین دا یتن کیتا۔
بولی دی رشتیاں دی پہچان وی ماں پیو ن ے کروانُ دا یتن
کیتا۔ سیانیاں ن،ے ادھیاپکاں نے سکھیا وی دین دا یتن
کیتا۔ ایہہ سبھ کجھ کہہ لؤ کہ پرماتما دی لکھی ہوئی تقدیر
سی۔ بولی دی بھاشا دی جس طریقے نال اسیں اپنی زندگی
وچّ ورتوں کردے ہاں۔ جس طرحاں دی چنگی مندی بولی
بولن دی مہارت اسیں کردے ہاں اوہ ساڈی اپنے ہتھی
لکھی ہوئی پھٹی ہندی ہے۔ اس دا دوش ہور کسے دا نہیں
ہندا۔ شبد تاں وردان ہو سکدے ہن۔ اوہناں دا پریوگ اسیں
کویں کرنا ہے، ایہہ ساڈی مرضی ہے۔ ماں تاں گود وچّ
کھڈاؤندی اکدی نہ تھکدی پر ماں وچاری دی گود وچّ
جدوں اسیں فٹّ نہیں آؤندے، جدوں وڈے ہو جاندے ہاں
تاں اپنی مرضی دیاں لوریاں، اپنے آپ نوں دندے ہاں۔
اپنی مرضی دے کھڈونیاں نال کھیڈنا چاہندے ہاں۔ دنیا وچّ
آئے ربّ دی مرضی نال پر دنیا نال رشتے اسیں اپنی
مرضی نال بناؤندے ہاں۔ جے ربّ نے سانوں کوئی
انگ صحیح نہیں لایا تاں اسیں کہہ سکدے ہاں کہ ربّ نے
کی کیتا؟ پر جے ساڈے بنائے رشتے لے کے بہہ جان تاں
ربّ دا کی قصور۔ حالاتاں دا کی قصور؟
ہور کسے دا وی کی قصور؟ میں کئی وار لکھیا ہے آپے
پھاتھڑیئے، تینوں کون چھڈائے۔ دور دی سوچ کے صحیح
صاف ستھری ضمیر نال ترن والیاں واسطے ہی تاں سری
گورو ارجن دیوَ جی ماجھ راگ وچّ لکھدے ہن:
سچے مارگِ چلدیا استتِ کرے جہان (انگ 136)
قیمتی چیزاں دی ہی قیمت پیندی ہے۔ جے ضمیر قیمتی
ہے تاں ضرور ملّ پویگا۔ جے ہور کوئی نہ وی پائے تاں
تسیں آپ اس سچی سچی ضمیر دا ملّ پاووگے ۔

* * * *
ساڈے فرض

انسانیت دا پاتر چترن کرن لگیا جدوں فرضاں دی گلّ
چلدی ہے تاں عامَ طور تے باقی ساریاں دا فرض یاد
کرواؤندے رہندے ہاں۔
اپنے فرض نہیں یاد رکھدے۔ اصل وچّ سانوں بھلدے نہیں
ساڈے فرض، اسیں آپ بھلاؤنا چاہندے ہاں۔ انسان دی
فطرت ہی کجھ ایسی ہے۔ نکے ہندے اسیں اپنی پنجاں
انگلاں دی اک کھیڈ کھیڈیا کردے سی:
نکی انگلی کہندی کھائیے کھائیے۔
دوسری انگلی کہندی کتھوں کھائیے۔
تیسری انگلی کہندی سر چڑھائیئے۔
چوتھی انگلی کہندی لاؤُ کون؟
تے پھر انگوٹھا دکھا کے کہہ دیندے
لتھو تاں لتھو نہیں تا آہ جاندا۔
اسیں اپنے جیون وچّ وی ایہہ کھیڈ کھیڈدے ہاں۔ سانوں پتہ
ہے کہ ساڈا فرض کی بندا ہے پر اسیں جاندیاں انجان بن
جاندے ہاں۔ اپنی کامیابی لئی اپنا نام بناؤن لئی اپنے
رشتیاں دا سکھ حاصل کرن لئی اسیں ہمیشاں یتن کردے
رہندے ہاں لیکن نامنا کھٹدیاں کمائیاں کردیاں، ویوپار
کردیاں اپنے فرض وی یاد رکھنے چاہیدے ہن نہیں تاں
پھر گڈی نہیں چلدی۔ ساڈا اک وار کرائیداراں نال جھگڑا
ہو گیا۔ دوکان بہت ودھیا چلدی سی، کرائےدار کمائی وی
ودھیا کردے ہونگے۔ نویں سرؤں کرائے دا اقرارنامہ دس
سال لئی منگدے سی۔ خیر اوہناں دا حق وی بندا سی تے
ساڈا دل وی نہیں سی کردا کہ اوہ اینا ودھیا ویوپار گوا
کے بہہ جان۔ ہور وی کئی سجناں متراں نے اوہناں دی
سفارش کیتی۔ میں سوچیا کرائے تے تاں دینا ہی ہے کیوں
نہ ایہناں نوں ہی دے دیئیے۔ بندیاں وچّ بیٹھ کے میں کیہا
اک درخاست لکھ کے بھیج دیو کہ تہاڈے کول لیز نہیں
ہے تے سانوں نواں اقرارنامہ کرپا کرکے دے دیوو۔ اوہ
حق تاں سمجھدے سن پر فرض پورا کرن توں جھکدے
سن۔ اوہناں نے نہ کوئی درخاست بھیجی تے نہ ہی اوہناں
نوں کوئی اقرارنامہ ملیا۔
اسیں جدوں کوئی ٹیچا متھدے ہاں، کوئی منزل حاصل
کرنا چاہندے ہاں تاں
نال دی نال سانوں اس منزل 'تے پہنچن دے رستے تے
سادھن وی لبھنے پین گے کتھے اپڑنا ہے۔ جو ساڈا حق
ہے تاں رستے وچّ فرض وی یاد رکھنے پین گے۔
فرضاں دی جدوں واری آؤندی ہے تاں اسیں کنجوسی
کرن لگّ پیندے ہاں۔ پر کئی وار اس دے نتیجے صحیح
نہیں نکلدے ڈنلدے بھرنے پے جاندے ہن۔ ہور کسے تے
جت حاصل کرن توں پہلاں سانوں اپنے آپ تے جت
حاصل کرنی ہوویگی، تاں ہی ہور کسے نوں جتیا جا سکدا
ہے۔ ساریاں جتاں تلوار نال ہی نہیں جتیاں جاندیاں۔ کئی
وار تہاڈے شبد سن کے ہی لوک ہار جانا چاہندے ہن۔
نظر نال نظر ملا کے ہی تہانوں جتنا نہیں چاہندے۔
دوسری گلّ جو بہت ضروری ہے، اوہ ایہہ ہے کہ کسے
نہ کسے دیوی شکتی توں، کسے نہ کسے ربّ توں ڈرنا
چاہیدا ہے۔ جے کسے دا ڈر نہ ہووے، کسے دا ستکار نہ
ہووے تاں اسیں اپنے فرضاں نوں بھلاؤنا چاہانگے پر
جے سانوں پتہ ہے کہ سانوں کوئی دیکھ رہا ہے تاں
سبھاوک ہی صحیح چلانگے۔ سو پرماتما دا آسرا لے کے
تے پماتما تے وشواس کرکے چلنا ضروری ہے۔ امان
داری نال اپنے رستے تہہ کراں گے تاں سکھ ملیگا۔ بہت
زیادہ بھولے وی نہیں ہونا چاہیدا کہ تہانوں کوئی لٹّ لے
جاوے۔ سیانے آکھیا کردے سی کہ ایسے مٹھے نہ ہو
جائیو کہ کوئی کھا ہی جاوے تے اینے کوڑے وی نہ ہووو
کہ کوئی تھکّ دیوے۔ جے کسے نے تہاڈی کسے ویلے
بانہہ پھڑی ہووے تاں اسنوں یاد رکھنا چاہیدا ہے۔ یاد نوں
کدے کدے تازہ کرن نال بڑا سکون ملدا ہے۔

میں جدوں کیلیپھورنیاں گیا ساں تاں پہلے دن ہی میرے ہتھ
وچّ تار لگّ
گئی۔ میرا ہتھ کافی کٹیا گیا۔ کجھ تھکیواں وی سی۔ نویں
جگہ وی حالے میں چ نہیں سی آ رہی تے مینوں بخار ہو
گیا۔ کیلگری توں بھوآ جی نے کال کرکے امرجیت بھین
نوں میری مدد لئی بھیجیا۔ مینوں نال لجا کے ٹیٹنس دا ٹیکا
لوایا۔ اپنے گھر رکھیا تے جد میں ٹھیک ہو گیا تاں نوکری
لبھن لئی وی میرے نال جاندے رہے۔ اس سمیں مینوں ربّ
ورگا آسرا لگدا سی امرجیت بھین دا۔ دو ہزار تنّ وچّ میں
تے ہرپریت نے اپنی شادی دی 25 ویں سال گراہ منائی۔
بہت لوک اکٹھے ہوئے۔ بہت وڈا حالَ سی ارارت۔ جدوں
لوکاں نال کھچا کھچِ بھر گیا تاں مینوں ساریاں دا دھنواد
کرن دا موقع ملیا۔
سارے رشتے داراں تے متراں دا دھنواد کرن توں پہلاں
میں امرجیت بھین جی دا تے اوہناں دے پتی ہر کیرت
سنگھ رندھاوا دا دھنواد کیتا تے ساریاں لوکاں نال جان
پچھان کروا کے کیہا کہ کیلیپھورنیاں وچّ میرا سبھ توں
پہلا سہارا بنے سی۔ اس دی بدولت ہی اج میں عینی ترقی
کر سکیا ہاں۔ میں اپنا فرض وی نبھایا تے اس فرض
نبھاؤن وچّ دوہاں دی صفت کرن لگیا جو مینوں دل وچّ
ٹھنڈ پئی، اس دی کوئی قیمت ہو نہیں سکدی۔

جے کدے تہانوں کوئی نیاں کرنا پے جاوے تاں جناں چر
ساری گلّ سمجھ نہ لگّ جاوے انا چر کوئی فیصلہ نہیں
کرنا چاہیدا، ایہہ وی ساڈا فرض ہے۔ جے اپنے آپ نوں
پتہ نہ لگے تاں کسے کتاب دی جاں کسے سیانے دی
صلاحَ لینی وی چنگی ہے۔ کسے دی غیر حاضری وچّ
اسدا برا تکّ کے اسیں اپنے فرض نہیں نبھاؤندے۔ بھوکھ
وچّ نکلن والے نتیجیاں دا اندازہ رکھن والے لوک غلطی
کرن توں ہمیشاں گریز کردے ہن۔ ٹیچے متھنے، پروگرام
بناؤنے منزلاں نشچت کرنیاں تاں بہت ہی ضروری ہن۔
پھر اوہ ہی گلّ کہ ہر کسے کرم دی ہر کارج دی کوئی نہ
کوئی مریادا ہندی ہے۔
مریادا وچّ رہن والے لوک اپنے ادھیکاراں دا انند ماندے
ماندے اپنے فرض نوں وی اکھوں پروکھے نہیں کردے۔
جو لوک عامَ لوکاں ورگا لگن دی کوشش کردے ہن، اوہ
ودھیا رہندے ہن۔ نظراں وچّ چڑھنا ہر وقت ٹھیک نہیں
ہندا۔ بہت اگے گھن والے جاں بہت پچھے رہِ جان والیاں
دی چرچہ زیادہ ہندی ہے۔ جے عامَ لوکاں نال اسیں ہسّ
کھیڈ کے سماں بتاؤندے ہاں تاں سبھ نوں ٹھیک لگدا ہے۔
غلطی دلوں لا کے نہیں کرنی چاہیدی ایپر غلطیاں انساناں
توں اکثر ہو جاندیاں ہن۔ میں تے ایہہ وی آکھدا ہندا ہاں کہ
غلطیاں کرنا ساڈا حق ہے۔ جے ساڈی کیتی غلطی دے
غلط نتیجے نکلدے دسن تاں اس غلطی نوں سدھارنا وی
ساڈا فرض بندا ہے۔ ساڈے نال دیاں دی ہو سکے تاں مدد
کرنی چاہیدی ہے۔ اس وچ تہاڈا وی فائدہ ہووے ہور کسے
دا وی فائدہ ہو جاوے تاں بہت ودھیا ہے۔
ویوپار کرن دی اک ودھی اسیں اپنائی۔ میرے کول صرف
دو کو لکھ ڈالر سی۔ 1990 وچّ اوہ لا کے اسیں اک ودھیا
دوکان پھلمور شہر وچّ لے لئی۔ اس نوں چلاؤن واسطے
میرے انڈیا توں گئے رشتے داراں نوں نال رلا لیا۔ دماغ
میرا چلیا تے ہتھیں کم اوہ بہت کر لیندے سی۔ جنے پیسے
میں خرچے، اوہ اسیں سانجھے تھاں توں باہر کڈھ لئے
تے سال ڈیڈھ سال وچّ اوہ سٹور پنج لکھ ڈالر دا ہو گیا۔
اسیں کی خرچیا، کجھ وی نہیں، پیسے جنے لائے اوہ کما
وی لئے۔ میریاں سکیماں تے تجربہ اتے میرے رشتے
داراں دی محنت نال اسیں سال کو وچّ ہی تکڑے ہو گئے۔
بیٹھ کے اسیں بھراواں وانگ گلّ مکا لئی کہ ہن ایہہ سٹور
دی مالکی ادھی تہاڈی تے ادھی ساڈی۔ سارے بہت خوش۔
اوہ جنے جی سٹور تے کم کردے سی اوہناں دی تنخواہ
کڈھ کے باقی پیسے اسیں ادھو ادھ کر لینے۔ اٹھ کو ہزار
ڈالر مہینہ ساڈے حصے آ جاندے۔ اوہ اکلے سٹور لے نہیں
سی سکدے، میں اکلا چلا نہیں سی سکدا۔ رل مل کے اک
دوسرے دے ساتھ نال سارے ودھیا رہِ گئے۔ ساڈے کول
پیسے ہور ہو گئے تے نالے تجربہ ٹھیک رہا۔ اس کرکے
اسیں اک اک کرکے پنج ہور سٹور پنج وکھ وکھ بھائی
والاں نال رل کے بنائے۔ سارے ساڈے اپنے خاص رشتے
دار، خاص متر سن۔ ہن کھیڈ نے اک نواں موڑ لیا۔
جدوں چھ سٹور تے چھ ہی بھائیوال سارے دے سارے
امیر بن گئے، ساریاں کول پیسے ہو گئے تاں سبھ نوں
سکیماں آؤن لگّ پئیاں۔ ایہہ بھلّ ہی گیا کہ دو سال پہلاں
کجھ نہیں سی جان دے تے کول وی کجھ نہیں سی، مساں
دتھے نال دتھا ہی لگدا سی۔ ترکاراں نوں ساریاں نے
اکٹھے ہو کے تاش کھیڈنی، دارو پینی تے میٹ مرغا
خوب چلنے۔ ہولی ہولی سارے گھسرِ مسر کرن لگّ پئے
کہ ایہہ بڑا استاد نکلیا۔ دیکھو بئی جنی آمدن اپنی چھ
پریواراں دی ہے، سریندر اکلا اونے پیسے کمائی جاندا
ہے کیونکہ چھ سٹوراں وچّ ساڈا ادھ سی جیہڑے پیسیاں
نال ساڈا ادھ بنیا سی سارے سٹوراں وچّ، اوہ پیسے وی
اسیں کڈھ لئے تے ادھ دے مالک پھر وی رہے۔ پر اوہ
ایہہ بھلّ ہی گئے کہ میں تاں جو لایا سو کڈھیا پر اوہناں
وچوں کئی تاں میرے نال خالی ہتھیں ہی رلے سی۔
جے سارے پنج پنج لکھ دے سٹور ہو گئے تاں ڈھائی
ڈھائی لکھ دے مالک وی سارے بن گئے لیکن اوہناں نوں
اپنا ڈھائی لکھ نہ دسے میرا پندراں لکھ چنگا نہ لگے ۔

میں اک دن سارے اکٹھے کرکے پچھیا کہ میری غلطی
تاں دسو پھر ہسن۔
اسیں سوچیا کتے رشتے داری وچّ تے یاری دوستی وچّ
پھکّ نہ پے جاوے۔ میں ساریاں نوں کیہا کہ ملّ پا کے
میرا حصہ خرید لؤ تے وچوں ہی کما کے دے دیو۔ سارے
پٹھیاں چھالاں مارن بڑے خوش کہ جنا منافع دندے سی
اس توں گھٹّ وی قشط کریئے تاں دو تنّ سالاں وچّ سارے
سٹور اوہناں دے ہو جانگے۔ لکھت پڑت ماڑی موٹی
کرکے ساریاں نے سٹور سنبھال لئے تے اسیں ساریاں
'چوں باہر۔ ساڈے کول اوہی وچارا نکا جیہا سٹور رہِ گیا۔
دو کو سالاں وچّ جدوں ساریاں نے سانوں ہولی ہولی
کرکے پیسے دے دتے تاں میں سوچیا ہن کی کریئے۔ اس
طرحاں دی کھیڈ کھیڈن نوں ہور دل نہیں سی کردا۔ میں
ریئل سٹیٹ دا لائسنس وی لے رکھیا سی۔ مینوں جویں
جویں سوت لگا، میں دوکاناں دی جائداد خریدنی شروع کر
دتی تے اسیں سارے پیسے دھرتی 'چ نپّ دتے۔ کہن توں
بھاوَ دوکاناں خرید لئیاں۔ سانوں کرائے بھاڑے کافی آؤنے
شروع ہو گئے۔ اچانک قیمتاں اینیاں چڑھ گئیاں کہ کوئی
پنج گناں، کوئی دس گناں بہت قیمتاں ودھیاں۔ ساڈا پندراں
لکھ لایا سی، اوہ چھ ست گُنا ہو گیا۔ پھر سارے بڑے
دکھی کہ اسیں تاں پھر اتھے دے اتھے ہی رہے تے
سریندر تاں بڑی جائداد بنا گیا۔ میں پہلے دن توں لے کے
اج تکّ فرض نبھاؤن دی سوچدا رہا پر کسے نوں خوش
نہ کر سکیا۔ اک نہیں سارے دے سارے جو کدی میری
انگلی لگّ کے ترے سی تے اج کئی کئی لکھاں ڈالراں
دے مالک ہن، ملیئنر ہن، سارے ہی جد ملدے تاں اس
طرحاں لگدا جویں میں اوہناں دا کوئی نقصان کر دتا
ہووے۔ رل کے ساریاں نے کمائی کیتی۔ میں کوئی دیوتا
تے سی نہیں کہ اپنا حصہ وی دے دندا۔ پھر میرے منڈے
وی میرے گوڈا پھیر سکدے سی۔ میں تاں ایہہ ہی سکھیا
ہے کہ امان داری نال اپنے رستے تردے ہوئے جے کسے
دی بانہہ پکڑ سکدے ہو تاں ضرور پکڑو پر اپنا آپ گوا
کے نہیں۔ جے صحیح چلدیاں وی کوئی تہاڈے نال خوش
نہیں ہے تاں اسدی چنتا کرنی وی صحیح نہیں۔ تسیں اپنے
فرض توں پچھانہ نہ ہٹو، کوئی ہور اپنا فرض نبھائے جاں
نہ نبھائے، ایہہ اس تے چھڈّ دیو جاں پرماتما تے۔
جے کجھ کردیاں پیسے تاں بڑے بنائے پر سواد نہیں آیا،
واتاورن وچّ وی خوشی نہیں تاں ایہو جہی کہانی نوں
کوئی ودھیا موڑ دے کے اس وچوں نکل جانا ہی بہتر ہے۔
پر جے تسیں ہر حالت وچّ چمبڑے ہی رہندے ہو تاں اس
دا مطلب تہانوں عمل ہو گیا۔ عملی تاں بہتے گناں والے
نہیں ہندے، عمل تاں پھر روگ ہے۔ پھر تاں پیسے دا
عمل تہانوں وسّ وچّ کر لوے گا۔ پیسہ نوکر ہی رہے تاں
بہتر ہے، جے پیسے دے تسیں نوکر ہو گئے تاں پھر کی
فائدہ۔ کسے نوں کجھ دے سکن دی سمرتھا ہے تاں پرماتما
دا شکر ہے پر جے تسیں دوہیں ہتھیں لٹاؤنا شروع کر دیو
تاں تہاڈے کول کی بچو۔ پیسے کماؤن دا تے خرچن دا وی
اک ودھان ہونا چاہیدا ہے۔ سوچ سمجھ کے ودھان بناؤ تے
پھر اس ودھان دے وچّ وچّ رہِ کے چلن نال جو سفر گھدا
ہے، اس دی کوئی ریس نہیں۔ اپنے ودھان صرف اوہ ہی
بناؤندے ہن جنہاں وچّ اپنے پیراں تے کھڑن دی طاقت
ہندی ہے سوچ ہندی ہے جو کسے تے نربھر نہیں کردے
سگوں لوکاں نوں دسدے ہن 'آپن ہتھیں اپنا آپے ہی کاجُ
سواریئی' جے تسیں دور اندیش ہو اتے دور اندیشی دی
قیمت جاندے ہو تاں تہانوں منزل ولّ جان دی سیدھ ہے۔
جانچ ہے طریقہ ہے۔ جس نوں جانچ نہیں اوہ کار کویں
چلاوے تے کویں پہنچے کتے، تر کے ہی پار گھیا جا
سکدا ہے۔ راہ وچّ ماڑیاں نوں غوطے نہیں دینے سگوں
جے کسے نوں پھڑھ کے پار گھا سکدے ہو تاں ضرور
گھاؤ کوئی دھنواد کرے جاں نہ کرے۔ ایہہ وی ہو سکدا کہ
کوئی کہے کہ کھچّ کے میری بانہہ ہی توڑ دین لگا سی۔
صاف نیئت نال تردے جانا ہی ساڈی منزل ولّ لے جاویگا۔
لوکاں پرتی فرض پورے کرن توں پہلاں اپنے واسطے
وی کجھ فرض ہندے ہن۔ پہلاں آتما تے پھر پرماتما ۔

* * * *
ساڈا دُھرا ساڈا مرکز

ودھیا لوک اپنے جیون دے ودھیا ودھیا ٹیچے متھدے ہن،
سوہنیاں منزلاں نشچت کردے ہن تے اوہناں منزلاں تے
پہنچن لئی رستے واسطے اپنے قاعدے قانون بناؤندے ہن۔
اوہ ودھان، جو شروع وی اپنے توں ہندا ہے، لاگوُ وی
اسیں کرنا ہندا ہے تے اسدے حساب نال ترنا وی اسیں ہندا
ہے۔ اس لئی سبھ کجھ کرن لئی اسیں کیندر بندو اپنے آپ
نوں ہی رکھدے ہاں۔ باقی دی دنیا سارے رستے تے
رستیاں وچّ ملن والے لوک ساڈے نال تردے ہن۔
اسیں ساتھ لے لیندے ہاں آسرا لے لیندے ہاں پر ہر کم دا
اصل کیندری بندو تاں اسیں آپ ہاں۔ اپنے توں بعد اپنے
نزدیکی تے بعد وچّ کوئی ہور۔ اسیں اپنی اوقات مطابق ہی
اپنے نشانے بنا سکدے ہاں۔ کئی واری ساڈی ریجھ ساڈی
اوقات توں کتے زیادہ ہندی ہے جویں سرجیت پاتر لکھدا
ہے:
اس طرحاں ہے جس طرحاں دن رات وچلا فاصلہ میریاں
ریجھاں میری اوقات وچلا فاصلہ۔
ساڈیاں ریجھاں کئی وار وڈی توں وڈی اوقات توں وی
کتے وڈیاں ہو جاندیاں ہن۔ سرجیت پاتر دی ہی اک ہور
لکھت ہے اج اسیں وانگ جہازاں ڈبّ چلے ہاں، سورج
وانگوں ادے ہووانگے بھلکے۔ کڈی وڈی اوقات ہے۔ جہاز
وچّ سارا پنڈ بیٹھ سکدا ہے۔ اس طرحاں دی اوقات والیاں
نوں وی لوکیں ڈوب دندے ہن۔ تہاڈا حوصلہ تہاڈے ٹیچے
بناؤندا ہے تاں ہی تاں پاتر اپنے حوصلے نال اپنے آپ تے
اپنے دھرے تے مان کرکے آکھدا ہے کہ کل نوں سورج
وانگ پھر چڑھنا ہے۔ موت وی اک سچائی ہے لیکن کل
دی سویر وی سورج دے چڑھن بنھاں نہیں ہو سکدی۔
روشنی کرنا لوچدے ہو تاں سورج بن کے چڑھنا پویگا۔
وڈے وڈے سمندری بیڑے ٹائیٹینک ورگے وی ڈبّ سکدے
ہن۔ بد حوصلیاں والے سورج ورگی ہمت دے نال چڑھدے
ہن تے اندھیرے آپے دوڑ جاندے ہن۔ ساڈی دیکھ سکن دی
شکتی کنی ہے، اسے حساب نال ساڈی قیمت بندی ہے تے
اسے حساب نال اسیں ٹیچے متھ لیندے ہاں۔ جنا مضبوط
دھرا ہے، اونی مضبوطی نال ہی اسیں اسدے دوآلے گھم
سکدے ہاں۔ جے ساڈے اصول مضبوط ہن، سینٹر مضبوط
ہے ساڈا کیندر مضبوط ہے، تاں قدرت دے نیماں نوں
دھیان وچّ رکھ کے اپنے مشن ولّ چل سکدے ہاں تے
آسانی نال پہنچ سکدے ہاں۔ ساڈی شکتی، ساڈی سیانپ،
ساڈی سیدھ اتے ساڈی رکھیا ساڈے کیندر تے ہی نربھر
کردی ہے۔

عامَ لوک اپنے آپ نوں سرکھات نہیں سمجھدے۔ سرکھات
سمجھنا وی بہت ضروری ہے جنی کو ساڈی قیمت سانوں
محسوس ہندی ہے، جنی کو ساڈی طاقت محسوس ہندی
ہے، اونا ہی اسیں اپنے آپ نوں سرکھات سمجھدے ہاں۔
ساڈی اونی ہی پہچان مضبوط ہے، جنی اسیں ویکھدے
ہاں۔ جے اسیں اپنے آپ نوں کمزور سمجھدے ہاں تاں ساڈا
حونصلہ ہی نہیں پے سکدا کہ کوئی کم دلیری نال کر
سکیئے۔ کئی وار اسیں آکھ دیندے ہاں کہ میرے توں کتھے
ہونا ایہہ کم۔
جے حونصلہ ہی نہیں تاں پھر کم کی سرے چڑھنا۔ اپنی
طاقت دا احساس ڈھیری ڈھاہ کے نہیں کیتا جا سکدا۔ اپنے
آپ نال پنگے لے کے ہی ہندا ہے اپنی طاقت دا احساس۔
ساڈے کول کئی اس طرحاں دے وی منڈے کم کردے سن
جو بہت ہی انجان سن۔ کسے قسم دا گیان نہیں سی۔ اپنے
آپ تے وشواس کرکے ہی اوہ امریکہ ورگے دیش وچّ
پہنچ گئے۔ اتھے جا کے پنگے لے لے کے سبھ کجھ سکھ
لیا۔ امریکن لوکاں توں ودھیا کئی کجھ بنا لیا۔ مینوں یاد
ہے اک وار اک لڑکا دوندر ساڈے نال کم کردا سی اوہ اینا
بھولا سی کہ پچھو ہی نہ۔ اک دن اسیں دو تنّ جنے کافی دا
کپ پیندے گلاں کرن لگّ پئے۔ انڈیا دیاں وی گلاں چل
پئیاں۔ مدر ٹیسا دی اوہناں دناں وچّ دنیا بھر وچّ بڑی
چڑھت سی۔ میں گلّ کر رہا سی کہ اس عورت دا حوصلہ
ویکھو، اسدا ارادہ ویکھو کنا مضبوط ہے۔ اکلے کلکتے
شہر وچّ، اک اوپرے شہر وچّ، اک مشنری بن کے عورت
آوے۔ عامَ طور تے لوک اک عورت نوں کمزور سمجھدے
ہن۔ پر اک عورت اک شہر وچّ اپنے پکے ارادے دے سر
تے پنج لکھ لوکاں نوں کرشچیئن بنا گئی۔
اسیں گلاں کردیاں کردیاں دوندر نوں پچھیا کہ توں کلکتہ
دیکھیا دوندر۔ جواب وچّ کہن لگا، آہو جی کلکتہ پنجاب وچّ
ہی آ۔ اسیں سارے ہسّ پئے۔ خیر اوہی دوندر اج کلھ لکھاں
پتی ہے تے سوہنا کاروبار ہے۔
سوہنے گھر وچّ رہندا، سوہنی کار چلاؤندا ہے۔ کجھ وی نہ
جاندیاں ہویاں اس نوں اپنے آپ تے یقین سی کہ جے ہور
کوئی کر سکدا ہے، میں کیوں نہیں کر سکدا۔ اج اس نے
سبھ کجھ کر وکھایا۔
اسیں لوکاں توں ڈھنگ طریقے سکھدے ہاں۔ سبھ توں ودھ
پربھاو اپنی زندگی
دا اپنے منّ اندر جو پھرنے پھردے ہن، اوہناں دا ہندا ہے۔
ٹھیک ہے کہ جے راہ بھلّ جائیے تاں کسے توں پچھ وی
سکدے ہاں۔ پر کتھے جانا، ایہہ تاں اسیں آپ ہی نشچت
کردے ہاں۔ جے صحیح ٹیچا متھیا گیا تاں گلّ بن جاندی
ہے تے جے غلط متھیا گیا تاں پھر گلّ وگڑ وی سکدی
ہے۔ ہر انسان دی آپو
اپنی سیانپ ہندی ہے۔ جناں کوئی سیانا ہے اونا ہی اسدی
کیندری سرکار مضبوط ہندی ہے۔ ساڈا کیندر ہی تاں ساڈی
سرکار ہے۔ جے سرکار کمزور ہووے تاں کجھ وی نہیں
کر سکدی۔ جے اسیں ڈھیری ڈھاہ کے بیٹھ جاندے ہاں تاں
اسیں کی کر سکدے ہاں۔ لیکن جو انسان مضبوط ہن۔ اوہ
ہمیشاں اپنی
آواز دور دور تکّ پہنچا سکدے ہن۔ ہر انسان ، ہر قوم،
ہر دیش دا کامیاب جاں ناکامیاب ہون دا ایہہ ہی کارن ہے
کیندر تے نربھر کردا ہے۔
کیندر کمزور ہے تاں کجھ وی نہیں ہو سکدا۔ کیندر بلوان
ہے تاں جو مرضی ہو
سکدا ہے۔
وائیٹ ہاؤس وچّ جیہڑا وی پردھان بن کے جاندا ہے، اس
دی طاقت اے
نی ہندی ہے کہ 100 قانون بناؤن والیاں وچوں جناں چر
75 پردھان دے
خلاف نہ جان تاں پردھان اوہ کم کر سکدا ہے۔ امریکہ دا
ایہہ قانون ہے کہ جے امریکہ دا پردھان کجھ وی کرنا
چاہے تاں اسنوں روکن لئی 75فیصدتوں ودھ ووٹ چاہیدی
ہے۔ اسے لئی تاں بش ساری دنیا نوں دندیاں چڑا رہا ہے۔
جس مرضی دیش دے وچّ جا کے چھتر پریڈ کر دندا ہے۔
صحیح جاں غلط، اس دا نہیں رولا لیکن اسدی طاقت، اسدا
سینٹر، اسدا دھرا تکڑا ہے۔
ڈاکٹر من موہن سنگھ توں بش سیانا تاں نہیں۔ ساری دنیا
جاندی ہے کہ ڈاکٹر من موہن سنگھ توں وڈا ارتھ شاستری
اج دی دنیا وچّ کوئی نہیں ہے۔ ڈاکٹر. من موہن سنگھ نے
جے کوئی بیان وی دینا ہووے تاں اسنوں کئی لوکاں دا
خیال رکھ کے دینا پیندا ہے کیونکہ ڈاکٹر من موہن سنگھ
نوں لالو پرشاد روک سکدا ہے، پاسوان روک سکدا ہے،
ملائم سنگھ روک سکدا ہے جاں کوئی کیمونسٹ روک
سکدا ہے۔ اک پرتیشت وی روکن دی قطار وچّ چلے
جاوے تاں من موہن سنگھ اوہ کم نہیں کر سکدا۔ کنا فرق
ہے 1فیصد اتے 75فیصدوچّ۔
بسّ اینا ہی تکڑا ہے بش۔ اج قانون بدل کے دیکھ لؤ کہ
بھارت دا پردھان منتری جے کجھ کرنا چاہے تاں جناں
چر 75% میمبر پارلیمینٹ اس دے خلاف نہ ہون اونا چر
کم نہیں رک سکدا۔ کرکے دیکھ لؤ، اک سال دے وچ وچ
بھارت ساری دنیا توں تکڑا نہ ہو گیا تاں مینوں پھڑ کے
ہند مہانساگر وچّ سٹّ دیو۔

سیانا ہونا بڑی ودھیا گلّ ہے۔ تہاڈی سیانپ اونا چر کس کم
دی جناں چر تہاڈے کول اس سیانپ نوں لاگوُ کرن عملی
جامہ دین دی طاقت ہی نہیں۔ اس وچّ کوئی شکّ نہیں کہ
سیانے بندے صحیح فیصلے لے سکدے ہن پر اوہناں نوں
لاگوُ کرن واسطے سیانپ کوئی کم نہیں کر سکدی۔ طاقت
دی بہت لوڑ ہے۔ جے تہاڈا آگوُ ہی طاقتور نہیں، جے
تہاڈے دیش دا پردھان منتری ہی طاقتور نہیں، تاں دیش
طاقتور کویں ہو سکدا ہے؟ فوج نے ہی لڑنا ہندا ہے۔
کہندے ہن کہ لڑائی دی جت ہار دا کارن اس فوج دے
جرنیل دا ٹینٹ ہندا ہے۔ لڑائی دی روپ ریکھا بناؤن والے
دے جے تسی ہتھ بنّ کے رکھو تاں کی امید کر سکدے ہو
کہ ہتھ بناں والا جرنیل کی کرے۔ جے کسے جت دی امید
رکھدے ہو تاں جرنیل دی سنو۔ جے ساودھان کرے تاں
ساودھان ہو جاوے فوج۔ جے کہے گولی چلاؤ تاں بناں
سوچے سمجھے ساری فوج پٹاکے چلا دے وے تاں ہی
جت سکدے ہو۔ شکتی دا سینٹر کمزور ہے تاں تسیں شکتی
مان نہیں ہو سکدے۔ پھر الامبھے دے سکدے ہاں بسّ تے
کئی سیانے اس دے اتر وی بڑے ودھیا دے دندے ہن۔
الامبھے دا اتر دندیاں میں سردار سورن سنگھ نوں سنیا۔
سردار سورن سنگھ دی شاید ایہہ آخری وار ایم. پی. بنن
دی اپیل سی۔ اسیں کالج پڑھدے ساں پتہ لگا کہ اندرا
گاندھی سورن سنگھ دی
مدد لئی کپورتھلے آ رہی ہے۔ بہت وڈا اکٹھ تے بھرے
اجلاس وچّ کسے پریمی نے اٹھ کے سورن سنگھ نوں
سوال کر دتا کہ تسیں اینے سال منتری رہے ہو، پر پنجاب
دا کی کیتا تسیں؟ سورن سنگھ مسکرا کے کہن لگے لیہے
لداکھ کسے فوجی دی سارا سال دیش دی راکھی کردے
ہوئے گھ جاوے پر گھر آئے نوں گھر دے کہن کے توں
بلد بھکھے مار دتے۔ سورن سنگھ منتری بھاویں 20 سال
رہے پر اوہناں کول پنجاب دا کجھ کر سکن دی شکتی ہی
نہیں سی تے جے شکتی ہی نہیں تاں تسیں کجھ نہیں کر
سکدے۔
یوگتا وی ہووے شکتی وی ہووے تاں ہی گلّ بن سکدی
ہے۔ اکلی یوگتا کجھ نہیں کر سکدی۔ اکلی شکتی تاں کسے
دے چپیڑ مار وی سکدی ہے پر اکلی لیاقت تاں ہتھ بنّ کے
بٹھائے جرنیل وانگ ہندی ہے، جو سبھ کجھ کر سکن دے
سمرتھّ ہندیاں وی کجھ نہیں کر سکدا۔ میں اک کہانی پڑھی
کدھرے ۔ مینوں یاد آئی تے اس وشے نال بڑی ہی ڈھکدی
ہے۔ کوئی پتنی اپنے پتی نوں ڈاکٹر کول لے کے گئی۔ پتی
نوں بنیچ تے بٹھا کے ڈاکٹر نونو بے چوڑے لکچر دے
کے سمجھاؤن لگی کہ پتہ نہیں میرے گھر والا بولدا کیوں
نہیں۔
ڈاکٹر سندا رہا تے اخیر وچّ ڈاکٹر اس بیبی اگے ہتھ جوڑ
کے کھڑ گیا، کرپا کرو جی تسیں کسے نوں بولن دا موقع
دیو تاں ہی کوئی بولے۔
سیانے آکھدے جاں راہ پئے جانیئے جاں واہ پئے جانیئے۔
کئی وار جدوں اسیں مجبور ہو کے جاں کسے وی کارن
کسے رستے تے چلدے ہاں جاں سانوں چلنا پیندا ہے تاں
ساڈے وچّ اس رستے دیاں مصیبتاں جھلن دا وی بل پیدا ہو
جاندا ہے۔
دنیا دی دوسری وڈی لڑائی جو با چر چلدی رہی 1939
توں 1945 تکّ چھ سالاں وچّ، امریکہ نوں لڑائی لڑن لئی
تقریباً سارے کم کرن والے بندے فوج وچّ بھیجنے پے
گئے۔ پچھوں عورتاں نوں آپ سارے کم کرنے پئے۔ پہلاں
امریکن عورتاں وی بہتا کرکے مرد تے ہی نربھر کردیاں
سی۔ چھ سال بہت با سماں ہندا ہے۔ چھ سالاں وچّ بہت
عورتاں نوں اپنے کم آپ کرن
دی عادت پے گئی۔ تاں ہی تاں اجے تکّ اوہ عادت نہیں
گئی۔ شکتی پیدا ہو
گئی تے جو شکتیوان ہو جاوے پھر اس نوں کسے دا کی
ڈر ؟ جو لوک اپنے پریوار وچ شکتی مان ہن، جو لوک
اپنے بھائیچارے وچّ شکتی مان ہن، جو لوک بہت پیسے
کرکے شکتی مان ہن جاں بہت ودھیا کم جاں نوکری
کرکےخوش جاں شکتی مان ہن، اوہ اپنی شکتی دے
دھرے دوآلے، ا پنے کیندر دے دوآلے ہی گھمدے ہن۔
کیندر کمزور ہے تاں پھر کجھ وی نہیں بچدا۔ بسّ گھمن
گھیریاں ہی رہِ جاندیاں ہن۔

****
ساڈی روحانیت

ادھیاتمک، روحانی، ربی، پاک، پوتر، پاون، آتمک، دیوی،
دھارمک، نراکار، امورت جاں چنہ مئی اوستھا ولّ نوں
جاندی دشٹی تے ادھیاتمکتا ولّ لگی لگن وچوں ساڈی
روحانیت دی جھلک پیندی ہے۔
میں داعوے نال آکھ سکدا ہاں کہ دھرم استھاناں 'تے دیوے
بتیاں جگاؤن والے ساڈے دھارمک سرپنچ روحانیت دے
ارتھ وی نہیں جاندے۔ جے روحانیت دے ارتھ جاندے ہون
تاں دھارمک دکھانت پیدا ہی نہیں ہو سکدے۔ اج دنیا وچّ
سبھ توں وڈا دکھانت دھارمک دکھانت ہے۔ اج دی سبھ توں
وڈی لڑائی عراق امریکہ دی لڑائی نہیں ہے، اسلام تے
کرسچینٹی دی لڑائی لگدی ہے۔ جے ساڈے سارے
دھارمک آگوُ دھرمی ہو جان، سارے دے سارے دھرماں
نونو چلاؤن والے جاں ایؤ کہو کہ سارے دھرماں دے
بڑدار جے دھرمی ہو جان، سچی مچیں دھرمی ہو جان
تاں پھر دھرمراج نہ ہو جاوے ؟ سارے دھرماں دے لوک
ایہہ کہندے سنے ہن، مندے وی سنے ہن کہ ربّ پرماتما،
اﷲ سرب شکتی مان ہے۔ سارے آکھدے ہن کہ اپر والا ہی
سبھ دی پرورش کردا ہے۔ سارے کہندے ہن کہ کرن
کراؤن والا اوہی ہے۔ سبھ دی سنبھال کرن والی دیوی
شکتی کی عینی کمزور ہے کہ اوہ اپنی حفاظت وی نہیں
کر سکدی ؟
نراکار، امورت جس دیاں اسیں کہانیاں پاؤندے ہاں، جس
دیاں صفتاں کردے اسیں تھکدے نہیں، اوہ اینا کمزور ہے
کہ اس دی حفاظت کرن دی ذمہ واری ہی ساڈے دھارمک
بڑداراں دی ہے۔ تسیں ساریاں نے سنیاں ہونا کہ ایہہ جہاد
ہے، دھرم سنکٹ ہے اسیں اپنا دھرم بچاؤن لئی قربان ہو
جاوانگے، اسیں سر دھڑ دی بازی لا دیانگے۔ ایہناں
ساریاں نوں اکٹھے کرکے
کوئی پچھے بھلا، اوئے بھلیو لوکو تسیں کدوں کو دے
اپنے ربّ توں تکڑے ہو گئے۔
ربّ وچارا تہاڈے بناں پتہ نہیں کی کرو ؟ تسیں نہ ہندے
تاں دھرم تاں بس
دنیا توں مٹ ہی جانا سی۔ مینوں سمجھ نہیں آؤندی کہ
کدے نہ مٹ سکن والی شکتی دی کسے ویکتی نوں چنتا
کرن دی کی لوڑ ہے ؟
میں دعوے نال آکھ سکدا ہاں کہ ایہہ جو دھرماں دے
بڑدار ہن، ایہناں نوں وی پتہ ہے کہ ایہہ کنے کو دھرمی
ہن۔ اپنے آپ نال جھوٹھ بولدے ہن۔ نقلی نقاب پا کے
اصلی چہرہ لکاؤن دا یتن کردے ہن۔ لوکاں نوں دھارمک
سکھیا دین والے میرے ورگے آپ دھرمی ہن کہ نہیں، اوہ
سبھ جاندے ہن۔ روز دھرم استھان تے جا کے نکّ رگڑن
والا ضروری نہیں کہ دھرمی ہووے۔ میں ایہہ نہیں کہندا
کہ نکّ نہ رگڑو۔ میرا وی داء لگے گردوارے جا کے میں
وی بڑے نکّ رگڑدا ہاں، بڑیاں ارداساں کردا ہاں۔ دے
کھنی پاکھنی توں وی چنگا بھلا سکھ لگدا ہاں۔ اک وار دی
گلّ یاد آئی کہ ساڈے اک متر ہربنس چہل دے گھر
اکھنڈپاٹھ سی۔ علاقے دا منیا ہویا نامور آدمی ہے۔ ہزاراں
لوکاں نال چہل دی اٹھنی بیٹھنی ہے۔
بہت طرحاں دے لوک اکھنڈپاٹھ تے حاضری لواؤن لئی
آئے۔ تقریباً سارے مینوں وی جاندے سن۔ چہل دا کوئی
خاص پریوار باہروں کتوں وی آیا سی، جو سانوں نہیں
سی جاندے۔ میری پتنی ہرپریت بھوگ توں بعد بہت
عورتاں وچّ بیٹھی سی۔ میریاں گلاں چل پئیاں بڑی ودھیا
تقریر کردا ہے، کوئی کہے پاٹھ بہت ودھیا کردا ہے۔
بڑیاں صفتاں کرن ساریاں تاں اس ساڈے توں انجان
عورت نے پچھ ہی لیا ہرپریت نوں کہ تیرے گھر والا ہے
کون؟ کیونکہ اوہ مینوں نہیں سی جاندی اس لئی اس نے
پچھ لیا۔ ہرپریت بنا سوار کے
کہن لگی، ''اوہ اوہ جو بھائیاں دے وچکار چٹے کڑتے
پجامے والا کالی پگّ بنھ کے بیٹھا، بھائیاں ورگا ہی لگدا،
اوہ ہے میرا گھر والا۔'' جد مینوں گلّ دا پتہ لگا تاں میں
من ہی من وچّ بڑا ہسیا کہ میں کی ہاں تے لوک مینوں کی
سمجھن۔
کئی لوک دھرم استھاناں دے کم کاراں وچّ بہت ہی حصہ
لیندے ہن۔
پربندھ کردے بڑے نٹھے پھردے ہن۔ اویں لگدا جویں بسّ
ٹٹیہری وانگ ایہناں نے ہی اسمان تھم رکھیا ہے۔ دھرم
استھان نوں چلاؤن دا بہت فکر کردے ہن۔ لوکاں کول جا
جا کے ودھیا دھرم استھان بناؤن لئی اگراہیاں کردے ہن۔
جے کوئی دان دین لئی آوے اسدا بڑا ستکار کردے ہن۔
دھنواد کردے ہن۔ دھارمک لوکاں دیاں صفتاں سناؤندے
ہن۔ پر اوہناں دی اپنی کہانی بہتی ودھیا نہیں ہندی۔ میں
کئی سارے دھرم استھاناں تے سیوا کمیٹیاں وچّ کم کرکے
دیکھیا ہے۔ کئی کمیٹی میمبر تاں ایسے وی ہندے ہن
جنہاں نوں دھرم دے نہ ارتھ آؤندے تے نہ ہی سکھنا
چاہندے ہن۔ بسّ اوہ تاں دھارمک کمیٹی دے میمبر بننا
چاہندے ہن۔ اس لئی اوہ کجھ وی کر سکدے ہن۔ دھرم
استھان رہے جاں نہ رہے پر اوہ وڈے سیوادار کہاؤنا
منگدے ہن۔
انھے دی ریجھ غلیلے تے، گلولا پھڑ کے ہی بیٹھنا
چاہندے ہن، مارنا کدھر ہے،
دشمن دا شکار کدھر ہے، اس نال کوئی تعلق نہیں ہندا
اوہناں دا۔ اینا ہی بہت ہے کہ گلولا اسدے ہتھ وچ ہے۔ ایہو
جہے اک نہیں، کئی انے ترے پھردے ہن، جنہاں دے
کرکے، جنہاں دی ریجھ دا کرکے کئی وار دھارمک
استھاناں تے لڑائیاں جھگڑے وی ہندے ہن۔ گولیاں وی چل
جاندیاں تے بندے مر وی جاندے ہن۔ کئی وار دھرم
استھان بند وی ہو جاندے جاں پھر ستھانک سرکار بند
کرن دا حکم کر دندی کہ اس جگہ لوک اکٹھے ہوئے تاں
خطرہ ہے۔ غلط کم ہون توں بچاؤن لئی کئی دھرم استھاناں
نوں کئی وار جندرے لگدے وی میں دیکھے ہن۔ ایسے
لوکاں نوں کی تسیں دھرمی کہوگے جنہاں نے کدے کوئی
ایسی گلّ ہی نہیں کیتی جو کہ تہاڈا دھرم کردا ہے۔ جو
سکھیا تہاڈا دھرم دینا چاہندا ہے، اس سکھیا دا جے کسے
نوں ا وی نہ آؤندا ہووے تاں اوہ بھاویں جڈا مرضی
دھارمک بڑدار بنیا پھرے سبھ بے معنی کلام ہی
ہووےگی۔
انھا! آگوُ تھاپیئے، تاں بسّ تسیں آپے سمجھ لؤ کہ کس تھاں
لجائے گا۔ جے کسے دی آپ کدھرے پہنچن دی سمرتھا نہ
ہووے، کسے نوں کویں پہنچا سکدا ہے۔ سماجک ضمیر
وچّ صحیح سیدھ مل سکدی ہے، جے سماجک ضمیر نوں
اکھوں پروکھے کرکے کوئی اپنی ضمیر نوں وی انگولیا
کرکے کوئی اک لتّ دے بھار اکھاں میٹ کے سمندر دے
کنڈھے کھڑھا ہے تاں اوہ تاں پھر بگلا بھگت ہی
ہو سکدا ہے۔ دھرم نوں، روحانیت نوں سمجھن والے
استھان تے بیٹھ کے وی جے کوئی یتھارتھک نہیں ہے،
ادھیاتمک نہیں ہے، ایہی سوچدا ہے کہ فل انا بہت
حاضری لواؤندا ہے تے فلانا تاں دھرم استھان تے آؤندا
ہی نہیں پھلانا تاں بڑا کبے سبھاء دا ہے، نہ بئی فلانا تاں
بڑا کٹڑ ہے اس پاسے ہی جسدی سوچ لگی ہے، اوہ
بھاویں جنے مرضی ودھیا دھرم استھان تے بیٹھا ہووے،
اوہ دھارمک رہسّ نوں نہیں سمجھ سکدا۔ ویسے دھرم
استھان جو ہن، اوہ دھرم نوں منن والیاں دی ستھّ ہندی ہے۔
دھرم نہیں ہندا۔ دھرم استھان تاں ہی کیہا جا سکدا جیکر
کوئی استھان وی ہووے، لوک وی ہون اس استھان تے
جان والے دھارمک کاروائیاں وی ہندیاں ہون، کیرتن
کتھاواں ہندیاں ہون، نمازاں پڑھ ہندیاں ہون۔ جتھے دے
پروگراماں دا، کاروائیاں دا، لوکاں نوں پتہ ہووے تے
کاروائیاں کرن لئی قاعدے قانون وی ہون، ایہناں ساریاں
توں بناں تاں دھرم استھان نہیں چل سکدے ہن، نہ ہی جگہ
بناں، نہ لوکاں بناں، نہ دھارمک کریاواں بناں۔ جے کوئی
پروگرام جاں کوئی انتظام ہی نہیں تاں وی دھارمک
پروگرام کویں چل سکدے ہن۔ دھرم استھان کویں چل
سکدے ہن۔
پر جدوں سری گورو نانک اپنے پرماتما نوں اپنی دب
دشٹی نال ویکھدے ہن تاں اوہ تاں لگدا کسے دھرم استھان
وچّ نہیں بیٹھا:
اربد نربد دھندھوکارا. . . . . . . . . سنّ سمادھ لگائدا ۔

* * * *
ساڈے اصول

ساڈے نیم، سدھانت، اصول، ودھی، ووستھا، ریتی، مریادا،
پدوی، پرنالی جاں دھارمک سوچاں ساڈے اندرونی کیندر
تے نربھر کردی ہے، ساڈے ویکتتوَ تے نربھر کردی ہے۔
ساڈی شخصیت 'تے نربھر کردی ہے، ساڈی ضمیر تے
نربھر کردی ہے۔ ساڈے اصول کسے نے نہیں بنائے
ہندے۔ ایہہ کوئی الجبرا نہیں ہے جو کسے توں سوال
سمجھ لئیے۔ ساڈے اصول تے ساڈی ضمیر دی دھر درگاہ
'چوں اپجدے ہن۔ صحیح اپج وی اپنی ہندی ہے تے غلط
وی۔ کھیتی تاں کسان دی اپنی ہندی ہے، بہت ودھیا فصل
ہووے تاں دیکھن والے صفت کردے ہن کہ کنی ودھیا
فصل ہے۔ فصل دی کمائی تاں کسان دی ہی ہندی ہے پر
لوک وی اسدا آنند لیندے ہن۔ جے کھیتی بہت ماڑی ہووے،
فصل بڑی نکمی ہووے، جس وچوں کسان نوں بچنا تاں
کی ہے، گھاٹا ہی پویگا تاں ایسی حالت وچّ لوک صفتاں
نہیں کرنگے، ٹچراں تاں بھاویں کرن۔
ساڈے ودھیا اصولاں دی، جو اصول ساڈے اپنے اندر دی
اپج ہے، اوہ اصول جے ودھیا ہون تاں لوک صفتاں کردے
ہن۔ پر گھٹیا اصولاں والیاں نوں لوک صحیح نظر نال نہیں
دیکھدے۔ کسے بہتے تکڑے پر غلط انسان توں ڈردا تاں
بھاویں رہے کوئی لیکن اس نال سانجھ بھیالی پاؤن دی
کسے دی تمنا نہیں ہو سکدی۔ اسدے ورگا ہی کوئی
بھاویں اسدے نال ترے کیونکہ اکو جہے کھنبھاں والے
پنچھی اکٹھے اڈّ سکدے ہن۔ صحیح اصول تاں بدلدے وی
نہیں۔ اصولاں تے چلن والا ہی بدل جاوے تاں وکھری گلّ
ہے۔ کہندے سچ نوں تاں اگّ وی نہیں ساڑ سکدی۔ صحیح
اصولاں والیاں تے اسیں نربھر کر سکدے ہاں۔ جے ساڈے
اصول ودھیاں ہن تاں اپنے آپ تے نربھر کرنا تاں پھر
ہور وی آسان ہے۔
اصول کسے دے مگر نہیں پیندے۔ اصول کسے دا کھہڑا
نہیں کردے۔ اصول کسے نال نہ ناراض ہندے ہن تے نہ
ہی کسے نال خوش ہندے ہن۔ اصول تاں ہر اک نوں اکو
ہی نظرئیے نال دیکھدے ہن۔ اسدا مطلب ایہہ نہیں کہ جس
دی اکھ اک ہے دوجی اکھ ہے ہی نہیں، اوہ کہے میں سبھ
نوں اکو ہی نظر نال دیکھدا ہاں۔ دیکھن دیکھن وچّ بہت
فرق ہندا ہے۔ اک خوبصورت لڑکی ولّ کوئی اپنی ماں
دی نظر نال دیکھدا ہے۔ کسے دی ماں نہایت خوبصورت
ہے تاں اسنوں ماں ہی کہیگا تے ماں دی نظر نال ہی
دیکھیگا۔ کوئی بھین کہیگا، کوئی دھی کہیگا تے کوئی
لاراں وی سٹّ سکدا ہے آہا! ایہو جہی کتے میری پریمکا
ہووے جاں پتنی ہووے تاں کنا چنگا ہووے! سو دیکھن دا
نظریہ اپنا اپنا ہو سکدا ہے، لیکن خوبصورتی نہیں بدلدی۔
صحیح اصول، صحیح سدھانت، ہمیشاں مریادا وچّ رہندے
ہن، بلکہ مریادا وچّ رہن کرکے ہی صحیح ہندے ہن۔ اصل
وچّ مریادا ہی اصول دا دوسرا نام ہے۔ مریادا کسے نوں
دھوکھا دے کے کسے اپنے من پسند نال نہیں نکل تردی۔
اک نوں چھڈّ کے دوجے ولّ جان والے مریادا پرشوتم
نہیں ہو سکدے۔ اصول کدے سانوں دھوکھا نہیں دندا۔
سانوں پھساؤن دا یتن نہیں کردے۔ اصول کدے کسے نوں
غلط رستے تے نہیں پاؤندے۔ اصول، سدھانت کسے ہور
دے سدھانتاں تے نہیں چلدے تے نہ ہی کسے ہور دے
سدھانتاں دی پرواہ کردے ہن۔ سدھانتاں دی اپنی دنیا
ہندی ہے، اپنا واتاورن ہندا ہے۔ سدھانت اپنے آپ نوں
بچاؤن لئی کسے
دی متھاجی نہیں کردے۔ سدھانت کدے مریا نہیں کردے۔
اصولاں نوں قتل کرن والا ہتھیار اجے تکّ تاں نہیں بنیا۔
آدمی نوں قتل کر سکدے ہو، آدمی دے اصولاں دی،
سدھانتاں دی تاں وا ولّ وی نہیں کوئی دیکھ سکدا۔ وڈے
توں وڈے جھٹکے سدھانتاں نوں ہلا نہیں سکدے۔ جھٹکے
دھرتی ہلا سکدے پر جنہاں اصولاں 'تے، جنہاں سدھانتاں
تے دھرم دھرتی کھڑی ہے، اوہ سدھانت کسے قسم دے
بھوچال دے ہلایا نہیں ہلدے۔ مریادا پرشوتم دی مریادا نوں
کوئی دس سراں دا مالک چوری کرکے نہیں لجا سکدا،
ہاں کسے لچھمن ریکھا نوں گھن دی مریادا جے بھنگ ہو
جاوے تاں مریادا بھنگ کرن والیاں نوں، سدھانت توڑن
والیاں نوں، اصول بھنگ کرن والیاں نوں، سدھانت توڑن
والیاں نوں، اصول بھلّ جان والیاں نوں چور وی لجا
سکدے ہن۔
سدھانت تاں گہرے سمندراں دی نیائیں ہندے ہن۔ ایہناں
دے تل وچّ کی کجھ لکیا پیا ہے اسدا سانوں کی پتہ۔ اصول
تاں بسّ اپنائے جا سکدے ہن۔ اصولاں وچّ جیویا جا سکدا
ہے پر اصولاں دی تہہ تکّ نہیں دیکھیا جا سکدا۔ سدھانت،
تاں مڈھلی سچائی ہندے ہن جاں سچائی دا مڈھ کہے جا
سکدے ہن۔ بہت ہی پراتن سچائی کہے جا سکدے ہن۔
سدھانتاں دی سندرتا ہی وکھری ہے۔ اصولاں دی،
سدھانتاں دی بنتر، اصول دا فریم اصولاں دا ڈھانچہ ہی
وکھرا ہندا ہے۔ ایہہ اک انوکھا ہی کپڑا ہندا ہے۔ اس نال
جیون دا جوڑا جامہ بندا ہے۔ ہر حالت وچّ اصول وڈے ہی
رہندے ہن۔ انسان نالوں انسان دے اصول وڈے ہندے ہن۔
عمر وی بی ہندی ہے۔ اتہاس وچّ جتھوں
تکّ نظر جاندی ہے لجا کے دیکھیئے، چنگے اصولاں
والیاں نوں ہی لوک چنگا کہندے ہن۔ وڈے وڈے شکتی مان
راون ورگے مورکھ کرکے ہی جانے جاندے ہن۔

ودھیا سدھانتاں نونو تاں ہر کوئی اپنا وی سکدا ہے۔ وار
وار جی سکدے ہاں۔ ودھیا سدھانتاں نوں ہر یگ وچّ ہر
رتّ وچّ ہر سبھیاچار وچّ سچے سچے سدھانتاں نوں اپناؤن
والے وی ہندے ہن۔ کئی لوک یتن کردے ہن اصولاں تے
چلن دی۔ کنا کو دور چل سکدے ہن، چلن والے دی سمرتھا
ہندی ہے۔ سدھانت تاں اسیم ہندے ہن۔ ساڈے آلے دوآلے
دی چھنّ بھنگری ودوتا دا رولا گولا کئی وار سانوں
صحیح سدھانتاں دی پہچان کرن وچّ مشکل پیدا کر دندا
ہے۔ ایہہ سدھانتاں دی غلطی نہیں، ساڈی اپنی غلطی ہندی
ہے۔
جھوٹھیاں تے کچیاں اٹاں دیاں نینہاں 'تے اساریاں ہوئیاں
ساڈیاں ویونتاں، ساڈا سچائی ولّ، سدھانتاں ولّ جان دا
موقع ہتھو گھا دندیاں ہن۔ لیکن بالو ریت دیاں بنیاں
عمارتاں کنا کو چر ٹک سکدیاں ہن۔ ساڈی ترقی کرن دے
اصول ہی سانوں ودھیا اصولاں ولّ لے جاندے ہن۔ ودھیا
اصول اپنا کے اسیں اپنے دسحدے وڈے کر لیندے ہاں۔
اسیں سرب گیاتا تاں ہندے نہیں، جانی جان تاں ہاں نہیں۔
اس لئی اسیں صحیح اتے غلط وچّ، صحیح انتر نہیں کر
سکدے۔ سانوں اپنے آپ دی، اپنیاں عادتاں دا وی پورا
گیان

نہیں ہندا۔ جو اسیں کر رہے ہاں ٹھیک ہے جاں غلط، اپنے
آلے دوآلے دی چمک دمک وی کئی وار اکھاں چندھیا
دندی ہے۔ سمیں دیاں سوچاں اتے زمانے دیاں عقل
لتیپھیاں دی صحیح سدھانتاں نال کوئی زیادہ رشتے داری
نہیں ہندی۔
سمیں دے شکتیوان اپنی سوچ باقیاں تے وی ٹھوس دندے
ہن۔ اس دا مطلب ایہہ نہیں کہ لتاڑے ہوئے آدمی دے
اصول غلط ہن۔ اوہ تاں ڈردا اپنے بچاؤ وچّ ہی ہاں جی،
ہاں جی کری جاندا ہے۔ سیانے آکھدے نے ربّ نیڑے کہ
گھسنّ۔ غلط بنیاد تے غلط لوکاں دے بنائے ہوئے اصول
چر ستھائی نہیں ہو سکدے۔ اتھرے لوکاں دی اپنی مرضی
نال پائیاں ڈنڈیاں مٹ جایا کردیاں ہن۔
اسیں سیمت ہو سکدے ہاں۔ ہو سکدے کی ؟ اسیں سیمت
ہاں لیکن اسیمت راہاں تے تر کے اسیمت اصول اپنا کے
اسیمت سدھانت دھارن کرکے انت اوہناں سدھانتاں دے
دھارنی دے طور تے اپنی عمراں توں کئی گناں ودھ جی
سکدے ہاں۔ جے اسیں صحیح اصولاں نوں دھارن کردے
ہاں تاں صحیح سدھانتاں دی جانکاری وی ہو جاندی ہے۔
جنے زیادہ گیان وان ہو کے اسیں اصولاں دے عملی بن
جاوانگے اونا ہی ودھ دنیا دا گیان سانوں ہو سکدا ہے۔
اصول تاں اوہ ہی رہندے ہن۔ سچ تاں کدے نہیں بدلدا لیکن
اسیں سچیارے ہون دا یتن کرن نال سچ پاپت ہون نال سچ
دے ہور قریب ہو جاندے ہاں۔ سچ دی ہور سمجھ لگّ
جاندی ہے۔ سچے رستے تے تردیاں جنے ودھیا اصول بن
گئے ، جنی زیادہ سمجھ لگّ گئی، بسّ اونی ہی ودھیا گلّ
بن سکدی ہے۔
سیانپ تے سیدھ نال چلن والے چنگے اصولاں دے
دھارنی بن سکدے ہن۔ جیون دا صحیح نقشہ دیکھ کے ہی
سانوں پتہ لگدا ہے کہ کدھر نوں جانا، کویں جانا، اس لئی
سانوں محنت کرنی پئیگی۔ سبھ توں وڈی سمجھ سانوں
ادوں لگدی ہے جدوں سانوں ساڈی پہنچ دا، ساڈی شکتی دا
گیان ہو جاوے۔ سانوں سبھ کجھ کرن دی آزادی ہے پر
نتیجے ساڈی مرضی نال کڈھ سکن دی آزادی نہیں۔ چنگے
اصولاں نوں دھارن کرکے جیون ستھرا کر سکدے ہاں۔
غلط سدھانت اپنائے گئے تاں اس دے نکلن والے نتیجے
بھگتن لئی وی تیار رہو۔ جدوں سانوں صحیح جیون جین
دے اصولاں دا گیان ہو جاوے تاں ساڈی سیدھ سانوں
سدھے رستے تے لے جاندی ہے۔ بس پھر سدھے رستے
اپنی تور تردے تردے وی دنیا تے اپنا پربھاو چھڈّ سکدے
ہاں۔ صحیح اصول جے تہانوں پربھاوت کر دین تاں اوہناں
اصولاں 'تے چل کے تسیں ہورناں نوں پربھاوت کر سکن
دے سمرتھّ ہو جاندے ہو۔

' سچِ مارگِ چلدیا استتِ کرے جہانُ'، ماجھ راگ وچ
گورو ارجن دیوَ جی
کیا کمال دا فرمانُ کر گئے۔ بسّ ہن ساڈا سچ پرست ہونا ہی
باقی ہے ۔

* * * *
ساڈے ارادے

جدوں سانوں ساڈی اندرونی ڈونگھائی دا پتہ لگّ جاندا
ہے، ساڈے اصول، ساڈی روحانیت، ساڈے فرض، ساڈے
کردار، یوگتا تے ضمیر دا پتہ لگّ جاندا ہے تاں ساڈی
شخصیت ابھر کے ساہمنے آؤندی ہے۔ جدوں سانوں ساڈی
پہچان ہو جاندی ہے تاں اسیں اپنی دنیا وچّ کویں وچرنا
ہے، اس دی ہمت ہو جاندی ہے۔ پھر اسیں اپنی دشٹی نال
ٹیچے متھن دے قابل ہو جاندے ہاں۔
پھر اسیں اپنی قابلیت دے آدھار تے اپنے ارادے بناؤندے
ہاں کہ اسیں
کی کرنا ہے ؟ اپنے آپ نوں سینٹر بنا کے اک پربھاوشالی
دھرا بنا کے اسدے ارد گرد گھمن دی ترتیب بناؤندے ہاں۔
ارادے مضبوط کرکے سانوں ساڈی دنیا صاف نظر آؤن
لگّ پیندی ہے۔ پھر جا کے کتے سانوں ساڈی دنیا نال
ساڈے صحیح رشتے سمجھ آؤندے ہن۔ ساڈے ارادے، پھر
اسیں بناؤندے نہیں، آپے بن جاندے ہن۔ سانوں جدوں اپنا
آپ لبھّ پیندا تاں اپنے ارادے وی لبھّ پیندے ہن۔ ارادے
سانوں کتوں جا کے گھڑونے نہیں پیندے۔ گہنیاں وانگ
ساڈی قابلیت دے حساب نال ساڈے رستے اپنے آپ صاف
نظر آؤن لگّ پیندے ہن۔ کیونکہ ہر انسان دے اپنے
وکھرے ہی ارادے ہندے ہن تے اوہناں نوں پورا کرن لئی
انسان کول صرف اکو ہی جنم ہندا ہے۔
ہر انسان اپنی مثال آپ ہی ہندا ہے۔ ہر انسان نوں ارادے
پورے کرن دا اک موقع ہی ہندا ہے۔ ہر انسان نوں ارادے
پورے کرن دا جو اک موقع ملدا ہے، اسنوں اسیں اپیوگ
کردے ہاں جاں اوہ موقع اجائیں چلے جاندا ہے، ایہہ سبھ
کجھ ساڈے تے نربھر کردا ہے۔ ساڈے تے نربھر کردا ہے
کہ اسیں اپنی تورے تردے جاندے اپنی دنیا وچّ کی پربھاو
چھڈدے ہاں۔ ساڈی زندگی دے ارتھ کسے ہور نے آ کے
نہیں سمجھاؤنے ہندے، ساڈے جیون دے ارتھ اسیں خود
کولوں ہی پچھنے ہندے ہن تے خود ہی اسیں جواب دہ
ہندے ہاں۔ ساڈے جیون دے سوالاں دا جواب وی ساڈے ہی
اپنے جیون نے دینا ہندا ہے۔ جنا کوئی ذمےّ وار ہے اونی
ذمہ واری نال اپنے سوالاں دے جواب دیندا ہے۔ جدوں
ارادے وی ساڈے اپنے، بناؤن والے وی اسیں ہاں تاں پھر
ذمہ واری کس دی ہوئی ؟ ساڈے بنائے قانون اسیں اپنے
تے ہی لاگوُ کرنے ہندے ہن۔
ارادے راتو رات بن جان والی چیز نہیں۔ کیتا کرایا پاٹھ
نہیں ہے کہ پیسے دے دیو تے بھوگ پوا لؤ۔ ایہہ تاں آدی
توں انت تکّ دا سمرن ہے۔ بہت ڈونگھا انتر دھیان ہو کے،
انتر دشٹی نال آتمک چانن ہون نال ہی ہو سکدا ہے۔ تتاں دا
نکھیڑ کرکے پوری چھانبین کرکے پورا وشلیشن کرکے
بنن والی گلّ ہے۔ ارادہ بناؤنا چنتن دا وشا ہے۔ بہت وچار
کرکے، بہت دھیان نال، پوری دھارنا نال خیال کرکے،
سمجھ کے پورے وویک تے بدھی نال کرن والی کرت
ہے۔ ارادے بناؤنے سوکھے نہیں پئے، پر جدوں ارادہ
پکا ہو جائے تاں اس وچّ ہی شیشے وانگ صاف نظر آؤن
لگّ پیندا ہے کہ اسیں کی ہاں تے کی کرن دے سمرتھّ ہاں
تے سانوں ہن کس طرحاں ترنا چاہیدا ہے؟ بسّ ایہہ ہی تاں
سبھ کجھ ارادہ ہندا ہے تے اپنے بنائے ارادے دی پورتی
کرن والے وی جدوں اسیں آپ ہی تاں پھر رولا ہی کوئی
نہیں۔ ساڈے شیشے وچّ اسیں اپنے آپ نونو ہی دیکھنا ہندا
ہے۔ اسیں کئی وار اپنی مرضی نال اپنے ارادے بدل وی
لیندے ہاں پر ارادے بدلنا وی اونا ہی اوکھا ہے جنا ارادہ
بناؤنا۔ پر جدوں اسیں ارادہ دھار کے تردے ہاں تاں ساڈے
ارد گرد دی دنیا نوں پتہ لگّ جاندا ہے کہ اسیں کس پاسے
جا رہے ہاں۔ کئی وار ساڈے اپنے ٹھیک نہیں سمجھدے،
اوہ نہیں چاہندے کہ اسیں اپنے ارادے پورے کریئے۔
تہاڈے سائیکل دیاں تاراں توڑن والے بہت مل جانگے۔ اوہ
کوئی ودیشی نہیں ہندے، جنا کوئی تہاڈے زیادہ قریب ہے
اونا ہی اوہ تہانوں تے تہاڈی شکتی نوں جاندا ہندا ہے۔
اوپرے لوک جنہاں نوں
تہاڈی یوگتا دا پتہ نہیں، اوہ کیوں پنگا لینگے۔ پنگے
ہمیشاں ساڈے نال ساڈے
اپنے ہی لیندے ہن۔ کئی وار پکے ارادے نال اسیں امان
داری نال چل رہے ہندے ہاں تاں روکیاں اسیں رکدے نہیں
سگوں روکن والیاں توں وی کجھ سکھ لیندے ہاں۔ کئی وار
ساڈے لوک ساڈا نقصان کرنا چاہندے ہن لیکن ساڈا ہور
فائدہ ہو جاندا ہے۔
اسیں اک جائداد تنّ کو لکھ ڈالر دی خریدی۔ دو کو لکھ اس
اپر ہور لا کے ودھیا دوکان چلا لئی۔ دوکان اسیں کرائے
تے دے دتی تے سوہنا کرایہ آوے۔ کرائےدار ساڈے اپنے
خاص سن۔ رشتے داریاں وی بندیاں سی تے کئی چر
اکٹھے اٹھدے بیٹھدے کرکے پیار وی سی۔ خیر ساڈا ارادہ
بن گیا کہ اوہ جائداد ویچ دیئیے۔ سانوں گیاراں لکھ 25
ہزار ڈالر دا گاہک مل گیا تے اسیں ویچ کے پاسے ہوئے۔
جد رشتے داراں نوں اسیں لکھتی نوٹس بھیجیا کہ ہن
کرایہ نویں مالک نوں دین تاں اوہناں نوں پتہ لگّ گیا کہ
سودا کنے دا ہویا۔ ستّ اٹھ لکھ ڈالر اسیں کما لیا۔
ساڈے آپنیاں نوں ساڈے کرائیداراں نوں ایہہ گلّ پچے نہ
تے اوہ ساڈے سائیکل دیاں تاراں توڑن لگّ پئے کیونکہ
ساڈے اپنے سن۔ بھیتی سن تے ایسی کھیڈ کھیڈی کہ
سانوں سٹّ لیا۔ سانوں مجبور کر دتا تے خریدار دا سارا
خرچہ
جو کہ قریب 80,000 ڈالر دے قریب سی، سانوں دینا پیا۔
اسیں اوہ جائداد پھر واپس لے لئی۔ ربّ دی مرضی اینیاں
قیمتاں چڑھ گئیاں کہ اوہ ہی جائداد اج تنّ گناں ودھ پیسے
دے سکدی ہے۔ ہن ساڈا ارادہ بدل گیا تے اسیں ویچنا ہی
نہیں چاہندے۔ آپسی ورودھ ہو گیا۔ اس لئی اوہ کرائیداراں
نوں وی دوکان چھڈنی پئی تے ساڈا لڑکا بڑا ودھیا اس نوں
چلا رہا ہے۔ ساڈی آمدن وی ودھ گئی تے قیمت وی ودھ
گئی۔ سو جے تہاڈا ارادہ صاف ہے تے پکا ہے تاں کوئی
وی تہاڈی وا ولّ نہیں ویکھ سکدا۔ جے سانوں پتہ ہے کہ
اسیں کی کر رہے ہاں تاں کوئی تہاڈا کجھ نہیں وگاڑ سکدا
۔
* * * *
ساڈا سمرتھن

بظاہر ویکھن دے حساب نال سپشٹ طور تے جدوں اسیں
کوئی پرتگیا کردے ہاں، تصدیق کردے ہاں، پشٹی کردے
ہاں، پوڑھتا کردے ہاں، کس ے دا سمرتھن کرد ے ہاں
تاں ایہہ وی ساڈا سویکاریا ہوِ ا، پرتیایا ہویا، ہنڈھایا ہویا
تجربہ ہندا ہے، تاں ہی اسیں سمرتھن کردے ہاں۔
سمرتھن بڑا سوچ سمجھ کے کردے ہاں۔ سمرتھن بڑا سوچ
سمجھ کے دتا جاندا ہے، دور دی سوچ کے لوک سمرتھن
کردے ہن۔ جے سانوں پتہ ہووے کہ اس بندے نے ساڈے
کسے کم نہیں آؤنا تاں اسیں اسدا سمرتھن نہیں کردے۔
اسے لئی ہی تاں جدوں اک سرکار جو راج کر رہی ہندی
ہے، بری طرحاں ہاردی ہے۔ لوکاں نوں پتہ ہندا ہے کہ
دوجی وار ایہہ سرکار نہیں بننی۔ جدوں پکا پتہ لگّ جاوے
کہ ساڈے علاقے دے ودھائک نے جتنا ہی نہیں تاں پھر
دور دی سوچ کے نویں دا سمرتھن کردے ہاں، کتے کم ہی
آؤ۔ سمرتھن کرن لگیاں اسیں صرف اپنی گرنٹی ہی دے
سکدے ہاں۔ ہور کسے کول جا کے کسے دا سمرتھن کرن
واسطے دلیلاں دے کے مناؤن دی جاں سمجھاؤن دی
کوشش تے اسیں کر سکدے ہاں۔ اوہ سمرتھن دیوے جاں
نہ ایہہ اس تے نربھر کردا ہے۔ سو سمرتھن اک بہت ہی
ویکتی گت شکتی ہے۔ کسے ہور نوں جے تسیں اپنے نال
جوڑدے ہو تاں اس دی شکتی اسدے سمرتھن کرن کرکے
ہی بندی ہے۔
سیانے کیہا کردے سی 'سہں کھائیے جی دی، نہ پتّ دی
نہ دھی دی۔' سو اسیں آکھ سکدے ہاں کہ سمرتھن اک نجی
شکتی ہندی ہے۔ پرتکھ روپ وچ سپشٹ اتے ضروری ہاں
وچ ہاں ملاؤن نال سمرتھن ہندا ہے۔ نشچت تے ٹھیک
ٹھاک مدد ہندی ہے۔ سمرتھن ہر وقت فائدہ کرن دی ہی
سوچدا ہے۔ جسنے نقصان ہی کر دتا اوہ کاہدا سمرتھن۔
کئی وار اسیں اس ڈر نال سمرتھن نہیں لیندے کہ ساڈے
حق وچّ نہیں رہنی گلّ۔ اس دا لابھ نہیں ہونا، اوہ ساڈی بھلّ
ہندی ہے۔ سمرتھن ہمیشاں حق وچّ ہی جاندا ہے۔
پریزیڈینٹ ولیئم جیپھرسن کٹن اک بہت ہی دور دشٹی والا
پردھان سی۔ اس دیاں سکیماں نے، اسدے دماغ نے
امریکہ نوں بہت مضبوط کیتا۔ ساری دنیا جاندی ہے کہ
اوہ بڑا ہی کامیاب پردھان سی امریکہ دا۔ کٹن توں اک
غلطی کی ہوئی ؟ لوکاں نے مونکا لونسکی دیاں بڑیاں
کہانیاں بنائیاں بڑیئیاں گیت گائے۔ خیر غلطی کسے توں
وی ہو سکدی ہے۔

پردھان وی تاں انسان ہندے ہن۔ کٹن وی تاں انسان ہے۔
اس توں غلطی ہو گئی پر اس دا ایہہ مطلب نہیں کہ اسنے
جو کجھ امریکہ لئی کیتا، اوہ سارا جاندا رہا۔ اگلی چون
وچّ ڈیموکریٹک پارٹی ولوں کلنٹن دی پارٹی ولوں کٹن دا
اپ پردھان ایل گور جد چون مہم وچّ سی تاں گور اک دن
کلنٹن کول گیا۔ امریکہ دے ہر چینل نے اوہ میٹنگ ٹی.
وی. تے دکھائی۔ گور نے کٹن نوں بینتی کیتی کہ لونسکی
دا کرکے، مونکا دا کرکے کٹن دی گلّ دا اثر نہیں ہونا۔
اس لئی گور نے بینتی کیتی کہ کٹن سمرتھن نہ دیوے تاں
چنگا ہے۔ بسّ شاید ایہہ ہی کارن سی کہ گور ہار گیا تے
بش پردھان بن گیا۔ کٹن گور نوں ایہہ بینتی کردیاں سن
کے ہسیا تے کہن لگا، ''جاہ تے اپنی قانون بناؤن والی
سینٹ جس دا توں پردھان ہیں، جا کے کہہ کہ قانون بدل
دین تے مینوں تیجی وار چون لڑن دی اجازت دے دین
پھر دیکھیں۔'' سو سمرتھن ہمیشاں فائدے واسطے ہندا ہے،
نقصان واسطے نہیں؟
سمرتھن ہمیشاں ورتمان سمیں دی گلّ ہے۔ جے اسیں اس
طرحاں کر لیندے ہاں، اویں ہندا۔ اس نال سمرتھن دا کوئی
رشتہ نہیں۔ سمرتھن تا کھڑے دا خالصہ ہے۔ جے ہے تاں
ہن ہے نہیں ہے تاں نہیں۔ کمان وچوں نکلیا تیر کدے واپس
نہیں آؤندا۔ مرے نوں تسیں جیندا نہیں کر سکدے، بھاویں
تسیں آپ ہی ماریا ہووے۔ جدوں سورج چڑھ پیا تا ہنیرے
نوں پھر واپس نہیں بلا سکدے ۔ سو سمرتھن ہر حالت وچ
ورتمان دی گلّ ہے۔ مردے پٹّ کے اوہناں 'چوں مشک ہی
آویگی۔ آؤن والا کل وی کہندے کسنے ویکھیا۔ اس لئی
سمرتھن دا کوئی ارتھ نہیں جے ورتمان وچّ تسیں نہیں
کردے۔ کہندے نے نہ ہنے ہی دو ہتھ کرکے ویکھ لے، کل
دا کی پتہ ؟ اگلی گلّ کہ سمرتھن لک چھپ کے نہیں ہندا،
ظاہر ہو کے ہندا ہے۔ لک چھپ کے جاں پچھے بیٹھ کے
جو تسیں کردے ہو ایہہ کسے ودھی دا جاں کسے بندے دا
سمرتھن حاصل کرن دی ودھی تاں ہو سکدی ہے،
سمرتھن نہیں ہندا۔ کئی کہندے سنے آ نہ کہ میں سدھا
تیری مدد نہیں کر سکدا پر میں کسے نوں کہہ دیاںگا۔ اس
دا مطلب جو کسا ہے، تیسرا ہے اوہ سمرتھن کریگا، میں
نہیں، سمرتھن تاں درشنی چیز ہے۔ اپنے بوہے تے جھنڈا
لاؤن والی گلّ ہے۔ چھاتی ٹھوک کے بانہہ کھڑی کرکے
بندیاں وانگ کسے دے نال کھڑے ہون نوں سمرتھن
آکھدے ہن۔ تیسری گلّ کہ جے تہاڈا دل نہیں مندا تاں وی
تسیں کجھ نہیں کردے ہندے روندا گھوڑی چڑھا وی دتا
تاں اسنے سواہ کرنا۔ سمرتھن تاں ہی کر سکدے ہو جے
تہاڈا دل مندا۔ دل لا کے نہیں کروگے تاں پھر اوہ سمرتھن
کاہدا۔ جے کسے بنّ کے سکنا پا دتا تاں تہاڈی مرضی نہ
ہوئی۔ ایہہ تاں تہانوں بنھن والے دا سمرتھن ہے۔ سو جے
کسے دے نال کھڑے ہو تاں ڈٹ کے کھڑے ہووو۔ بندیاں
وانگ ڈٹ کے جو اسنوں وی یاد رہے کہ کوئی میرے نال
کھڑھا سی۔ جس نوں کسے دیکھیا نہیں سمرتھن کردیاں،
محسوس نہیں کیتا، نہ ہی ہکّ ٹھوک کے تہاڈے نال کھڑا
ہے، اوہ جاں تاں تہاڈا سمرتھن کردا نہیں تے جاں پھر
ماہتڑ اینے جوگا ہی نہیں ہونا ۔

* * * *

ساڈی اداکاری

اپنے جیون وچّ سانوں کئی طرحاں دے رول کرنے پیندے
ہن۔ کئی طرحاں دی اداکاری کرنی پیندی ہے۔ اک نوجمی،
بچی جسنوں حالے کجھ وی پتہ نہیں، ہسنا تے رونا وی
شاید اسدے پورا وسّ نہیں، ماں تے ہی ہر طرحاں نربھر
کردی ہے۔ ماں دی گود ہی اس دا سبھ کجھ ہے۔ اس وقت
وی اوہ نوَ جمی بچی اک اداکار ہندی ہے۔ تھوڑھی جہی
وڈی ہندی تاں بھین دا رول ادا کردی ہے۔
ودیارتھی بندی ہے، پڑھن جاندی ہے۔ پرانے زمانیاں وچّ
گھر دا کم ہی کریا کردی سی گوہا کوڑا کریا کردی سی۔
بھانڈا ٹینڈا مانجدی، بہاری کوڑا کردی، پاتھیآں پتھدی وی
اپنی کلا دی ادائیگی کر رہی ہندی سی۔
تھوڑھی ہور وڈی ہو کے دھاراں کڈھدی، دودھ رڑکدی،
باپو جاں ویر دی روٹی لے کے جاندی۔ بھتا لے کے
جاندی نعر دا پتہ نہیں کنے کو کویاں نے کنیاں کتاباں وچّ
اتی کتھنی النکار وچّ ذکر کیتا ہے۔ پھر ویاہ دی تیاری
شروع ہو جاندی، دریاں کھیس بننے سکھنے، پکھیاں،
پھلکاریاں کڈھنیاں، تننجناں وچّ سہیلیاں سنگ چرخے دے
بے بے تند کتنے، پونیاں گوہٹیاں دی جانچ سکھنی تے
کئی وار تاں ترننجناں دے گیتاں دی سر ہی بدل جانی۔ باپو
دی سیوا کردی، ویراں دی سکھ منگدی نوں اک دن ویاہ
دی رسم دی اداکاری وی کرنی پیندی۔ اس دن تاں سارے
زمانے دیاں نظراں وچّ چڑھ جانا۔ اک سدھارن کڑی دے
ہتھاں دیاں تیڑاں ہلدی مل مل کے سرونھ دے تیل تے ہلدی
ملا
کے ملنی تے ساری میل لاہ سٹنی۔ اوہ ہی کڑی جد لشکا
پشکا کے ودھیا ویاہ والے کپڑے پا کے تردی تاں ویکھ
کے سارے دنگ رہِ جاندے۔ ڈولی ترن لگی کڑی دی
اداکاری تاں ساریاں نوں روا دندی۔ پھر سہرے جا کے اک
پتنی دا رول کرنا پیندا، پتی دی، سسّ سہرے دی سیوا
کرنی، دیور، جیٹھ وی چونکڑا مار کے چونکے وچّ آن
بہندے۔ اوہناں دی وی روٹی پکاؤنی پیندی۔
نناناں دی نقطہ چینی وی سہارنی پیندی۔ کنا اوکھا ہے اس
طرحاں دا رول بگانی سٹیج تے جا کے کرنا۔ پر سارا زور
لا کے اپنی کلا دی پردرشنی کردی۔ سماں آؤن تے پرماتما
دی مہر نال ماں بندی تے اک نواں رول آرنبھ ہو جاندا۔
گھر دی سوانی دا رتبہ نبھاؤن وچّ وی کہڑی گھٹّ کلا دی
لوڑ ہے۔ گھر دی سوانی دی وی اداکاری کرنی۔ عمراں
دے پرچھاویں ڈھل جان تے پھر دادی دیاں کہانیاں سنن
لئی پوتے پوتریاں وی اپنی وتّ واہندے ۔ جناں چر سواس
چلدے کسے نہ کسے اداکاری، کسے نہ کسے رول نوں
نبھاؤندی نبھاؤندی اک دن دنیا دے اس رنگ منچ توں تر
جاندی ہے۔
اپنے جیون دی اپنی بھومکا نبھاؤن واسطے، جیون دے
وکھ وکھ بھاگاں وچّ وکھ وکھ قسم دی اداکاری دی ذمہ
واری نبھاؤنی ہی جیون ہے۔ ہر رول مہتوپورن ہے۔ پتی
دا، پتنی دا، ماں پیو دا رول، اک ادھیاپک دا رول،
دھارمک ہون دا رول، بزنس جاں کسے ہور کاروبار وچّ
اپنا رول، گلّ کی ہر رول اپنی وکھری مہانتا رکھدا ہے۔
جدوں سانوں ساڈا رول نہیں ادا کرنا آؤندا جاں جدوں اسیں
اپنا رول کردیاں کجھ ایسا کردے ہاں جو دیکھن سنن والے
نونو ٹھیک نہیں لگدا۔ زمانے نوں ٹھیک نہیں لگدا تاں
اسیں کئی وار اپنے بڑے قیمتی رشتیاں نوں وگاڑ لیندے
ہاں۔ سبھ توں ضروری چیز ساڈے لئی رشتے ہندے ہن۔
انسان اکلا نہیں رہِ سکدا۔ انسان جس نوں رشتے نہ رکھنے
آؤندے ہون، اوہ تاں پھر پشو ہی ہویا کیونکہ کسے پشو
نوں رشتے نبھاؤن دی لوڑ نہیں ہندی۔ انسان تاں رشتیاں دا
کرکے ہی رشتے نبھاؤن دی اداکاری کرکے ہی جانیاں
جاندا ہے۔ سانوں پتہ ہندا ہے کہ ساڈا کی رشتہ ہے۔ ساڈے
کی حق ہن تے ساڈیاں ذمہ واریاں کی ہندیاں ہن۔ جدوں
اسیں سوچدے ہاں کہ رشتہ کرن توں پہلاں ہی سوچ لینا
ٹھیک ہے کہ میرا جس نال رشتہ بنن جا رہا ہے، اوہ
رشتے دی بھومکا نبھا وی سکیگا کہ نہیں۔ اک وار میرے
اک متر دا لڑکا جوان ہو گیا۔
بہت ودھیا کمپنی وچّ انجینیئر لگّ گیا۔ پیسے وی ودھیا
کماؤن لگّ پیا۔ ساریاں دیاں نظراں وچّ چڑھنا ہی سی۔
بڑے ودھیا ودھیا رشتے آؤن لگے۔ اک دن کوئی سجن
کسے ڈاکٹر کڑی دا رشتہ لے کے آیا۔ گھر دیاں نوں گلّ
بڑی دلچسپ لگی۔ گھر وی ٹھیک ہے، خاندان بڑا پرانا
ہے۔ کسے چیز دی کمی نہیں تے کڑی ڈاکٹر ہے۔ منڈا وی
بیٹھا سنی گیا چپّ کرکے۔ جدوں بسّ گلّ نبڑ ہی چلی،
رشتہ پکا ہی ہو چلیا تاں منڈے نے سوچیا کہ ہن مینوں اپنا
رول ادا کرنا چاہیدا ہے۔ کھڑھا ہو کے کہن لگا، ڈیڈ مینوں
پتنی چاہیدی ہے، میرے گھر والی چاہیدی ہے۔ مینوں
ڈاکٹر نہیں چاہیدی، نہ تاں میں مریض ہی ہاں تے نہ ہی
مینوں اسدی کمائی چاہیدی۔ جس سٹیج تے جس پاتر دی
جس طرحاں دی اداکاری دی لوڑ ہووے، اسے طرحاں دی
ہی چون اسیں کردے ہاں۔
ساڈے جیون دیاں پراپتیاں ساڈے ٹیچے تاں ہی پورے ہو
سکدے ہن جیکر
اسیں اپنی بندی بھومکا نبھائیے تے اپنے جیون دے
ڈرامے وچّ باقی کلاکار وی ایسے جوڑیئے جو ساڈی
کہانی دے صحیح پاتر لگن۔ صحیح پاتراں دی چون نہ کر
ہووے تاں پھر وی ساڈا ڈرامہ ودھیا نہیں بن سکدا۔ جے
پاتراں نے آپ مہارے چلدیاں تہاڈی جیون جھاکی دے بھاوَ
ارتھ ہی بدل دتے تاں وی ٹھیک نہیں۔ ساڈی ادائیگی ہی
ساڈی اداکاری دی کہانی وچّ جان پاؤندی ہے۔ مشہور
چارلی چیپلن گونگیاں فلماں دا اک اداکار سی۔
اوہ اک فلم وچّ بریڈ چوری کردا پکڑیا جاندا تے رات بھر
جیل وچّ رہندا ہے۔ سویر نوں پولیس اس نوں باہر کڈھدی
ہے پر اوہ مڑ مڑ اندر جان دی ضد کردا ہے۔ اس دی ضد
ہی اس دی اداکاری ہے میں اندر ہی ٹھیک ہاں، باہر تاں
بریڈ وی نہیں کھان نوں۔
میں کئی وار گلّ کردا ہنداں کہ اک نام ساڈا گھردیاں نے
رکھ دتا تے دوسرا نام ساڈے رول ہندے ہن۔ ساڈی ادائیگی
کئی وار اینی ودھیا ہندی ہے کہ لوک ساڈا اس رول مطابق
ہی نام رکھ لیندے ہن۔ ڈاکٹر، ماسٹر جی جاں فوجی صاحب
ساڈے رول دے آدھار تے رکھے ہوئے نام ہندے ہن۔
ساڈی جیون دے ناٹک وچّ اداکاری توں ساڈی دنیا وچّ
قیمت دا پتہ چلدا ہے۔ ساڈے وچّ وسدی کلاکاری دا پتہ لگدا
ہے۔ ساڈی اداکاری کرن دے ڈھنگ طریقے پتہ چلدے ہن۔
ساڈے اپنے چنے ہوئے، ساڈی اپنی جیون کہانی دے رول
ہی ساڈے توں بعد ساڈی یادگار بندے ہن۔ ایہہ ضروری
نہیں کہ سٹیج تے تسیں بھجے پھردے ہو تاں تہاڈا رول یاد
رہِ سکدا ہے۔ کئی وار نکے جہے رول نال تسیں جیون
دے اس قصے دے مارگ درشن کروا دندے ہو۔ پرماتما
نے سانوں پیدا کیتا تے بہت ساریاں شکتیاں وی دتیاں۔
اوہناں شکتیاں دا پریوگ ساڈے وسّ ہندا ہے۔ اسیں کویں
ویکھدے ہاں، کویں سندے ہاں، کویں بولدے ہاں، کویں
تردے ہاں پٹھے تردے ہاں کہ سدھے۔ ایہہ سبھ ساڈی اپنی
اداکاری ہے۔
دنیا بڑی سیانی ہے۔ سہجے ہی سبھ لوک جان جاندے ہن
کہ ایہہ کلاکار کنے کو پانیاں وچّ ہے۔ جو کر وکھاؤندے
ہن، اوہ ہی اداکار۔ جیہڑے جت جان اوہ ہی سکندر۔ باقی
تاں پھر جویں کہندے نے کانیئے گھوڑی چڑے تاں
جانیئے ۔

* * * *
ساڈیاں سنستھاواں
سنستھاواں پروارک وی ہندیاں ہن تے وپارک وی۔ اک ایسا
سنگٹھن، ایسی جتھیبندی جس وچّ وچردیاں ساڈی پہچان
بندی ہے۔ اسیں اک اکلی جان نہیں ہندے سگوں اک جان ہو
کے چلدے سنگٹھن دا حصہ ہندے ہاں۔
اپنے نفعے نقصان دی ذمہ واری تاں اپنی ہندی ہے، لیکن
سنستھا دی ذمےّ واری سبھ دی رل مل کے ہندی ہے۔
کسے اک بندے دی سنستھا نہیں ہندی۔
سنگٹھن تاں سنگ سنگ چل کے، ساریاں دا رل مل کے
ہندا ہے۔ اسیں جے اکلے ہاں تاں ساڈا نفع نقصان وی ساڈا
اکلیاں دا ہندا ہے۔ سنستھا وچّ دکھ سکھ ونڈن دی شکتی
ہندی ہے۔ کہندے ہن کہ اک اکلا تے دو گیاراں۔ رل کے
ساڈی شکتی بہت زیادہ ہو جاندی ہے۔ میں کئی وار
سٹیجاں تے وی کیہا، خاص کر بچیاں دیاں ویاہاں شادیاں
تے میں اکثر گلّ کریا کردا ہاں کہ اک تے اک گیاراں تاں
ہی ہو سکدے ہن جے اوہ بالکل اک دوجے دے برابر ہون۔
اک بہت اگے ہے تے دوسرا بہت پچھے رہِ گیا ہووے تاں
اوہ گیاراں نہیں بن سکدے، اکلے اکلے ہی رہِ جاندے ہن۔
سنگٹھن نہیں بن سکدے سنستھا نہیں بن سکدے۔ سموہک
روپ وچّ چل کے سانجھ پا کے سانجھے نشانے متھ کے
ہی چلن والے سنستھا اکھواؤندے ہن۔ جے کوئی اکلا رہِ
رہا ہے، اس دی پتنی دھی جاں پتر کوئی نہیں، نہ ہی ماں
پیو ہے۔ ہور کوئی وی نہیں اکلا ہی ہے تاں اوہ ایہہ نہیں
کہہ سکدا کہ میں پریوار وچّ رہندا ہاں۔ اوہ ہور کسے دے
پریوار نوں ہی بھاویں اپنے پریوار ورگا منی پھرے پر
اس دا
کوئی پریوار نہیں ہندا۔ ووہار وی کسے ہور دے نال ہی ہو
سکدا ہے۔ اپنے آپ نال تسیں کی ووہار کر سکدے ہو۔
وپارک سنستھا ٹیچے نوں لے کے تردی ہے۔ کجھ کرن
دی ویونت بنا کے جدوں کجھ لوک رل مل کے چلدے ہن
تاں اوہ پھر وپارک سنستھا کہی جا سکدی ہے۔
گھر پریوار دی جدوں گلّ چلدی ہے تاں پرنسپل تیجا سنگھ
دا لیکھ 'گھر' یاد آؤندا ہے۔ اوہ لکھدے ہن کہ گھر کسے
عمارت نوں نہیں کہندے، گھر تاں اوہ ہندا ہے جس وچ
بیٹھا کوئی کسے دی اڈیک کرے تے کسے نوں فکر
ہووے کہ میں اپنے گھر جانا، مینوں کوئی اڈیکدا ہوؤُ۔
جیاں توں بناں خوبصورت عمارت تاں ہو سکدی ہے،
گھر نہیں۔ پیار دے دھاگیاں نال بنھے ہوئے اسیں جد جیون
بتیت کردے ہاں تاں اوہ ساڈا پروارک جیون ہندا ہے۔
جس پریوار وچّ پیار نہیں اوہ تاں پھر ہور کجھ ہی ہو سکدا
ہے، پریوار نہیں کیہا جا سکدا۔ زندگی نال سمجھوتہ
کرکے دن کٹی کر رہے لوکاں نوں پریوار نہیں کیہا جا
سکدا۔ درجے ہون جنا دے تے درجیاں دا ستکار ہووے،
ماں پیو دا درجہ پتی پتنی دا درجہ، پیو پتر دا درجہ تے
ماں دھی دا درجہ۔ ایہہ درجیاں دے ارتھ جانن والے ہی
پروارک لوک ہندے ہن۔ ہر میمبر نوں اپنی اپنی ذمہ واری
دا احساس ہووے۔ آپسی نربھرتا دے سکھ دا چسکا لگا
ہووے۔ مل جل کے رہن نال جنہاں نوں مزہ آؤندا ہووے۔
جو اک دوجے لئی جان دین نوں تیار ہون۔ جو اک دوجے
بنھاں رہِ نہ سکن، جنہاں دی قابلیت ہی اک دوجے تے
نربھر کردی ہووے۔ اک دوجے دے کم وچّ دلچسپی ہووے۔
اک دوجے دے کم آ سکن وچّ ہی جنہاں نوں سکھ ملدا
ہووے، اس نوں پریوار آکھدے ہن۔ دنیا وچّ سبھ توں ودھ
اسطے مال ہون والا لفظ ہے 'میں'۔ لیکن دنیا دا سبھ توں
کمزور اکھر وی 'میں'
ہے۔ اسیں آکھیئے تاں میں آپے اس اسیں وچّ آن بیٹھدا ہے۔
پریوار کدے میں نہیں ہندا۔ پریوار اسیں ہندا ہے۔ پریوار
دے حالاتاں تے تبصرہ اسیں رل مل کے بیٹھ کے کردے
ہاں۔ پریوار نوں ودھیا بناؤنا نویں توں نویں نشانے بناؤنا
کامیابیاں حاصل کرن واسطے رل مل کے اک سانجھی
دکھّ دندے ہاں کہ اسیں کتھے کھڑے ہاں۔

دوسری ووہارک سنستھا ہندی ہے۔ جس طرحاں دا ساڈا
ووہار ہے، اس طرحاں دی نسل نال اسیں رلنا چاہندے ہاں۔
دنیا دیاں وکھریاں وکھریاں نسلاں دی اپنی پہچان ہندی
ہے۔ اسیں جس سنستھا دے کارن جانے جاندے ہاں، اوہ
وی ساڈی پہچان بن جاندی ہے۔ سادھاں نال اٹھنی بیٹھنی
ہے تاں لوک سانوں سادھاں دا چیلا بالکا کہنگے۔ جے
چوراں نال اٹھنی بیٹھنی ہے تاں چوراں دا نام ساڈے نال
وی ضرور لگّ جاویگا۔ ایہہ ساڈے تے نربھر کردا ہے کہ
اسیں کس طرحاں دے اکھواؤنا ہے۔ ٹھیکے وچّ جا کے جو
روز بیصورت ہو جاندا ہووے، کوئی چکّ کے گھر نوں
لئی جاندا ہووے تاں ویکھن سنن والا تاں ایہو کہیگا کہ
کسے شرابی نوں لئی جاندے ہن جس دے گل وچ اسدی
پگّ ہے تے جتی پتہ نہیں ٹھیکے رہِ گئی۔ جے کوئی
دھرم استھان تے جاندا ہے، دھارمک لوکاں نال ملدا جلدا
ہے تاں لوک کہنگے کہ ایہہ ویکتی اس سنستھا دا میمبر
ہے، گردوارے جاندا ہے۔ مندر جاں مسیت جان والے آپو
اپنی سنستھا دے میمبر ہندے ہن۔ لوکاں وچّ اس سنستھا دی
پہچان بن جاندی ہے۔ 1978 وچّ میں سمبھل پور (اڑیسہ)
گیا۔ اڑیا لوک پنجابی نہیں سمجھدے۔ ہن شاید کوئی پڑھے
لکھے سمجھ جاندے ہون۔ لیکن ایتوار نوں جدوں
گردوارے وچّ کیرتن دی آواز آؤنی تاں گردوارے دے
موہرے سڑک تے دور دور تکّ لائیناں لا کے لوکیں بیٹھ
جاندے کہ اج ودھیا گر ملیگا۔ گردوارے دے سیواداراں
نوں وی پتہ ہندا سی تے اوہ اوہناں واسطے پہلاں ہی گر
تیار کرکے رکھدے۔ گرودوارہ اک ووہارک سنستھا ہے۔
جس طرحاں دے ووہار اسیں کردے ہاں، اسے نام نال
لوکیں ساڈیاں صفتاں کردے ہن۔ خیر! چنگے مندے تیرے
بندے۔
وپارک سسں تھا کس ے ٹیچ ے نوں متھ ک ے اک دسو ر
ے د ے آسر ے نال کامیابیاں حاصل کرن نوں بنائی ہوئی
سنستھا ہندی ہے۔ رل مل کے اک دوسرے دا ہتھ وٹا کے
کسے سانجھے کم کرن لئی وپارک نظرئیے نال وی
سنستھا بنائی جا سکدی ہے۔ سرکار نے سہکارتا دی لہر
اسے مقصد لئی چلائی سی کہ جو کم اکلا آدمی نہیں کر
سکدا، رل مل کے کیتا جا سکدا ہے۔ ہر سنستھا دے
سنچالک ہندے ہن۔ وڈے چھوٹے رتبے ہندے ہن۔ پریوار
وچّ وی مکھیا
ہندا ہے۔ دھرم استھاناں تے وی پربندھک ہندے ہن۔ وپارک
سنستھاواں وچّ وی بہتی وار آپو اپنے کم ونڈ کے سمچے
طور تے کوشش کرکے اکٹھیاں ہی
کم نوں نیپرے چاڑن دی تمنا نال بنائی ہوئی ٹیم نوں
سنستھا کہہ سکدے ہاں۔

سنستھاواں وچّ سبھ توں وڈی دکھ دی ایہہ گلّ ہندی ہے کہ
کئی میمبر آپ تاں
سکھ حاصل کرنا چاہندے ہن لیکن دوسریاں دی چنتا نہیں
کردے۔ پھر دکھانت پیدا ہندا ہے۔ کئی وار سمچی سنستھا
دے نشانے وکھرے ہندے ہن۔ کوئی میمبر اپنا جاتی مفاد
لے کے سنستھا وچ آن رلے تاں ساری گڑبڑ ہو جاندی
ہے۔ جے سنستھا دا کوئی میمبر کہے کہ میری کوئی ذمہ
واری نہیں تے نہ ہی میں کسے کم وچّ دخل دینا ہے تاں
اوہ پھر اس سنستھا دا میمبر وی نہ ہویا۔ کسے نہ کسے
قسم دا کوئی نہ کوئی سہیوگ تاں دینا پویگا۔ ہر اک دا اپنا
اپنا حساب ہندا ہے، مقصد ہندا ہے۔ پھر وی جے پگدا ہے
تاں اکٹھے تر کے پینڈا سوکھا ہو سکدا ہے۔ اصل نقطہ
ہے کہ تہانوں پگدا ہے کہ نہیں۔ کئی وار لوک کسے
سنستھا وچّ اس کرکے رلدے ہن کہ اوہ اکلے کجھ کرنا ہی
نہیں جاندے ہندے تے جے اوہ ہورناں دے آسرے نال
کامیاب ہو سکدے ہن تاں اوہناں نوں پگدا ہے۔ کئی ایسے
حصیدار ہندے ہن جو پیسہ لا سکدے ہن پر کم نہیں کر
سکدے۔ جے اوہناں دے لائے پیسے دا صحیح پھل مل رہا
ہے تاں اوہناں نوں پگدا ہے۔
اسیں اک سنستھا بنا کے اک دوکان لے لئی۔ میں اس
دوکان وچّ دو لکھ ڈالر لا دتے۔ باقی ساریاں نے، کسے
نے پیسے لائے، کوئی سماں لاوے ، کوئی پربندھ کرے۔
ساڈا کم ٹھیک ٹھاک چل پیا۔ میں تاں صرف پیسے لائے
سی تے مینوں میرا حصہ ملی جاندا سی۔ مینوں چار ہزار
ڈالر مہینے دا تقریباً ملیا کرے۔ میں خوش کہ 24% ویاج
تے میرے پیسے کم کر رہے ہن۔ پربندھک بڑے سرڑی،
محنتی اتے انتھکّ سن۔ اوہ دوکان تنّ چار گناں ودھ گئی۔
اس دا منافع وی تنّ چار گناں ہو گیا پر مینوں اوہ 12 جاں
سرھواں ہزار دی بجائے اوہی چار ہزار دتا کرن۔ سبھ نوں
پتہ لگّ گیا کہ میرے نال ٹھگی ہو رہی ہے، پر میں چپّ
کرکے بیٹھا رہا۔ لوکاں نے میری پتنی ہرپریت نوں دسّ دتا
کہ اس طرحاں سریندر نوں کجھ لوک رگڑا لا رہے ہن۔
ہرپریت میرے گھر آئے دے گل پے گئی کہ کیوں گھاٹا
کھاندا ہیں ؟ پر میں جد اس نوں سمجھایا کہ تنّ گلاں ہو
سکدیاں جاں تے میں ساری کھیل خراب کر دیاں جاں آپ
پربندھکاں نال وچّ ہو کے پنگے لواں تے جاں اپنا دو لکھ
ڈالر واپس لے لواں۔ ہرپریت کہن لگی واپس لے لؤ۔ میں
سمجھایا کہ بینک نے 3فیصدویاج دینا، تینوں 24فیصد
ماردا، چپّ کرکے لئی جا، کری جان دے جو کردے آ، پر
آپاں نوں پگدا۔ کئی سال اسیں اسے طرحاں ہی چلدے
رہے۔ سنستھا دے پربندھک بھاویں سانوں رگڑا ہی لا
رہے سن پر سانوں پگدا سی۔

****
ساڈے رستے

جیون وچّ اپنے بچپن توں باہر نکل کے جدوں سانوں ساڈا
اپنا احساس ہندا ہے، جدوں اسیں اپنی نجی ویکتی گت
طاقت دے اندازے لاؤن دے سمرتھّ ہو جاندے ہاں تاں
ساڈی ضمیر جاگدی ہے۔ جدوں ساڈی ضمیر جاگ پیندی
ہے تاں سانوں آزاداناں طور تے آزادی نال اپنی مرضی
کرن نوں دل کردا ہے۔ جدوں انسان نوں اپنی مرضی کرن
دا احساس ہندا ہے، دل کردا ہے اپنیاں مرضیاں کرن نوں
تاں پھر اپنی طاقت دا احساس ہندا ہے۔ جدوں سانوں ساڈی
طاقت دا احساس ہو جاندا ہے، جدوں سانوں اپنا آپ لبھّ
جاندا ہے تاں تسیں اپنے پیراں تے ترن دی کوشش کردے
ہو۔ تہاڈیاں لتاں
تہاڈا بھار چکّ کے تردیاں ہن تاں ہی اپنی طاقت دا
احساس ہندا ہے۔
جس دے جسم وچّ پیپا خون دا ہووے، پھر اس دے ڈروے
کیوں نہ پھڑکن۔
اپنے رستے بناؤن تے اپنے بنائے رستیاں تے چلن نوں
دل کردا ہے۔ جدوں اسیں اپنے رستے آپ لبھن تے اوہناں
'تے چلن دے سمرتھّ ہو جاندے ہاں تاں اس وچوں اک ہور

170
شکتی پیدا ہندی ہے دور اندیشی دی شکتی۔ اپنی طاقت دے
اندازے لاؤندیاں لاؤندیاں اپنے بھوکھ وچّ کی ہوؤُ جاں کی
ہونا چاہیدا ہے، اس بارے سوچ شروع ہو جاندی ہے۔ اسیں
سوچ سکدے ہاں کہ جے اس طرحاں کراں تاں اس دا
نتیجہ کی نکلیگا۔ ساڈے لئی کی چنگا ہے، کی مندا، اس دا
گیان ہو جاندا ہے۔ سانوں اپنی قابلیت دا گیان ہو جاندا ہے
کہ اسیں کی کجھ کرن دے سمرتھّ ہاں۔ دل وچّ ویچار
اٹھدے ہن۔ ایسے ویچار اٹھدے ہن، ایسا اندازہ لگدا ہے
جس دا سانوں حالے تجربہ نہیں ہویا ہندا۔ اس طرحاں وی
ہو سکدا ہے، اس پاسے دماغ جاندا ہے۔ اپنی خاص طاقت
نوں لبھن دی شکتی پیدا ہو جاندی ہے۔ نال نال سانوں
اپنیاں سداچارک، نیتک، اخلاقی، سداچاری، سکھیادائک
تے اپدیشاتمک شکتیاں دا وی پورا پورا احساس ہو جاندا
ہے۔ اپنے آچار ویوہارُ دا وی تجربہ ہو جاندا ہے۔
سانوں اپنے آپ بارے علم ہو جاندا ہے کہ اسیں سداچارک
طور تے کس جگہ کھڑے ہاں۔ اس اوستھا وچّ پہنچ کے
سانوں ساڈے بہشت دا، ساڈی جنت دا، ساڈے سورگ دا
پتہ لگّ جاندا ہے۔ ہور کسے نوں پتہ لگے جاں نہ لگے
پر سانوں ضرور پتہ لگّ جاندا ہے کہ اسیں جو کردے
ہاں جاں کرن جا رہے ہاں، ایہہ سورگی گلاں ہن جاں
سانوں نرکاں دے بھاگی بنا دینگیاں۔ جدوں سانوں ساڈے
اپنے بارے ایہہ ساری جانکاری ہو جاندی ہے تاں پھر
اسیں عظمہ کے دیکھدے ہاں۔
تجربہ کرکے دیکھدے ہاں۔ جدوں اسیں اپنے آپ تے ایہہ
ازمائش کرنی شروع کردے ہاں تاں ساڈے جیون دا دھرا،
سینٹر سانوں اپنے آپ وچّ نظر آؤندا ہے۔
ہر چڑھدے سورج، ہر گھڑی ہر پل اسیں ایہہ تجربے
کردے ہاں تے اپنے سینٹر دے دوآلے ہی گھمدے ہاں۔ پر
جنا چر تہانوں وشواس نہیں ہندا، جنا چر تسیں اپنے آپ
نوں لبھدے نہیں، اونا چر اپنے آپ تے مان وی نہیں
کردے۔ اپنے آپ تے مان تاں ہی ہندا ہے جدوں سانوں
اپنے آپ تے وشواس ہو جاوے۔ جدوں اسیں اپنے آپ نوں
یوگ سمجھدے ہاں تاں ہی سارے پربندھ اپنے ہتھاں وچّ
لیندے ہاں۔ اپنے لبھے ہوئے راہ ودھیا لگن لگّ پیندے ہن۔
جدوں اسیں اس اوستھا وچّ پہنچ جاندے ہاں تاں محسوس
کردے ہاں کہ سانوں ہور کوئی نہیں چلا رہا، اسیں آپ
اپنی گڈی چلا سکدے ہاں۔ ساڈی ایہہ اوستھا اک دن وچّ
نہیں بن سکدی روز دے تجربیاں وچوں ہی بندی ہے تے
اسیں روز کجھ نواں ہی سکھدے ہاں۔ جے ساڈی نیئت
چنگی ہے تاں ساڈی قیمت ساڈے دل وچّ ہور ہو جاندی
ہے، ساڈی قیمت ساڈی نیئت تے نربھر کردی ہے۔ جدوں
اسیں اپنے آپ نال کیتے وعدے نبھاؤندے ہاں تاں ساڈی
قیمت ہور ہو جاندی ہے۔ اپنی خدداری تے جس نوں ناز ہو
جاوے، مان ہو جاوے ، پھر اوہ گردن اٹھا کے تردا ہے۔
اسدا ٹوہر نال ترن نوں دل کردا ہے۔ جدوں اسیں اپنی کار
آپ چلاؤندے ہاں تاں سانوں گیان ہو جاندا ہے کہ پہلاں
کی کرنا ہے۔ کس کم نوں ترجیح دتی جاوے۔ جیہڑا ترجیح
دین لگّ پیا جس نوں پتہ لگّ گیا کہ پہلاں کی کرنا چاہیدا
ہے، بعد وچّ کی، تاں بسّ اوہ سنچالک بن گیا۔ اپنے نیم آپ
بناؤنے تے آپے ہی اوہناں نیماں تے چلنا۔ جدوں سانوں
ترجیح دینی آ جاندی ہے کہ کس کم نوں پہلاں کرنا ہے
تاں اسیں تجربیکار ہو جاندے ہاں۔
میرے بارے کیلیپھورنیاں وچ اک گلّ بڑی مشہور ہندی
کہ جس وی سٹور نوں ہتھ پاؤندا ہے، اس نوں چلا دندا
ہے۔ میرا اک متر جو اک وڈی چین دے اک سٹور دا
مالک سی، جس طرحاں کمپنی کہے، اس طرحاں ہی کردا
سی ۔
اس دی مرضی بھاویں نہیں سی چلدی پر اوہ خوش سی۔
مینوں پچھن لگا تیرے کول کی جادو ہے کہ توں بند پئے
سٹور وی چلا دندا ہے۔ میں اس نوں دسیا کہ تجربے نال
ساڈے ہتھ کھل گئے ہن۔ سانوں پتہ لگّ گیا ہے کہ پہلاں
کی کرنا۔ مینوں پھر پچھن لگا پہلاں کی کرداں، توں ذرا
مینوں وی دسّ۔ میں تاں بسّ اوہ ہی کردا ہاں جو ساڈی
کمپنی کہے۔ میں جواب دتا کہ تینوں تاں کڈھے کڈھائے
سوال مل جاندے ہن، بھاویں چلو سوال کڈھن دے راہ دسن
دی قیمت ادھ وڈھّ کے لے جاندے منافعے وچوں تسیں
کارپوریشن نوں بہت دندے ہو، پر پھر وی تہانوں فائدہ ہے
کیونکہ تہانوں اپنا سر ورتن دی لوڑ ہی نہیں۔ پر اسیں تاں
پوری وال دی کھلّ اتاریدی ہے۔ اسیں بند پئے سٹوراں تے
خرچہ کرکے ، صاف کرکے، سیٹ کرکے تے پھر ساری
دی ساری مارکیٹ نالوں گھٹّ قیمتاں رکھ کے کئی وار
لگے بھاء ہی چیزاں ویچ کے اپنے گاہکاں دا رجھان بنا
لیندے سی۔
گاہک نوں پوری عزت ملے، بی لائن وچّ وی نہ لگنا پوے
تے سودا وی سستا ملے تاں کیوں نہیں اتھے جاؤ۔ ہولی
ہولی گاہکاں نوں عادت پے جاندی ساڈے سٹور تے آؤن
دی۔ پھر سماں دیکھ کو ہولی ہولی اپنا منافع وی ودھا
لیندے ساں۔ ودھیا سٹور چلن لگّ پینا، ودھیا منافع وی ہندا
ہونا تے اسیں ودھیا قیمت لے کے ویچ دینا تے پھر مڈھوں
سڈھنو اوہ کھیڈ کھیڈنی۔ اس طرحاں اسیں اٹھ دس وار کیتا
تے علاقے وچ ساڈا ناں بن گیا۔ اپنے رستے دا سانوں گیان
ہو گیا۔ اپنے بنائے نیماں نال تردے ساں تے بسّ اﷲ اﷲ
تے خیر سلاّ ۔

* * * *
ساڈی ترجیح

جد مقابلے دی گلّ چلدی ہے تاں عامَ طور تے ودھیا دا
مقابلہ بہت ودھیا نال ہندا ہے۔ جے ساڈے کول دو رستے
ہن، کس رستے چلیا جاوے ، ودھیا تے جاں بہت ودھیا
تے کیونکہ دوہاں رستیاں تے تاں چل نہیں سکدے ۔ کھار
دے وچّ پانی تاں اونا ہی ہے، جے اک توں ودھ کیاریاں
وچّ پانی چھڈّ دیئیے تاں کوئی کیارا وی نہیں بھردا۔ سارا
پانی رستے وچّ ہی زیر جاندا ہے۔ سیانے آکھدے ہن کہ دو
بیڑیاں وچّ پیر رکھن والا تاں ڈبّ جاندا ہے۔
پھر بئی ڈبُ نا کاہتوں، آپاں اک رست ے نوں کھشُ ی
کھشُ ی ہس دیاں مسُ کراندیاں، بناں کسے پچھتاوے دے
نانہہ کہہ دیو تے دوسرے نوں جو تہانوں چنگا لگے، اس
رستے نوں اپنا لؤ۔ ایہہ ضروری نہیں کہ ودھیا نوں چھڈّ
کے بہت ودھیا ہی چننا ہے۔ کئی وار بہت ودھیا ساڈی
سوچ مطابق تے ساڈے نظرئیے نال ٹھیک نہیں ہندا۔ جے
اسیں بمبئی جانا ہے('مینوں تے ایہہ وی پتہ نہیں کہ کیوں
ممبئی بن گیا، میں ممبئی کہاں کہ چنگا بھلا بمبے کہاں')
تاں گڈی پکڑیئے جاں پھر ہوائی جہاز۔ کئی لوکاں کول
وقت نہیں ہندا اوہ پھٹاپھٹ جانا چاہندے ہن تے اوہ ہوائی
جہاز لے لیندے ہن۔ پر کئی میرے ورگے وہلے سوچدے
ہن کہ اپنا کہڑا نرما سکدا جس نوں چھیتی جا کے سنجنا
ہے۔ آرام نال گڈی وچّ بیٹھ کے چلدے ہاں، نالے رستے
وچّ نظارے دیکھدے جاوانگے۔ خیر، آپو اپنی ترجیح دے
مطابق اسیں چون کردے ہاں۔ اویں وی کہہ سکدے ہاں کہ
آپو اپنی سوچ مطابق اسیں ترجیح دندے ہاں۔ جدوں اسیں
اک کم نوں چھڈّ کے دوسرے نوں چندے ہاں تاں اس دا
مطلب ایہہ نہیں کہ اس کم توں سانوں نفرت ہے۔ وجہ ایہہ
ہندی ہے کہ دوسرے کم وچّ سانوں بہت ودھ سکون ملدا
ہے۔
اسیں محسوس کریئے جاں نہ کریئے، اسیں اپنے جیون
وچّ ہمے شاں نہیں دا استعمال کردے ہاں۔ جیون دے ہر
رستے تے اسیں چل نہیں سکدے ، جنہاں تے نہیں چلدے،
اوہناں نوں اسیں اپنی زبانی نانہہ نہ وی کریئے تاں وی
کہندے ہاں۔ کئی وار ہور بہت ضروری کم کرنا ہندا ہے۔
اس لئی کئی کم ایسے وی ہندے ہن جو تسی کرنا چاہو وی
تاں نہیں کر سکدے۔ کجھ زیادہ ضروری کم کرن لئی نہ
ضروری کماں ولّ پچھا کر لینا، پٹھّ کر لینی سبھاوک گلّ
ہے۔ کئی وار اسیں پھس جاندے ہاں چل یار ایہہ وی ودھیا
کم ہے، ایہہ ہی کردے ہاں پر سانوں کسے بہت ودھیا
موقعے توں ہتھ دھونے پے سکدے ہاں۔ جے اسیں نانہہ
کہنی نہیں سکھدے تاں ساڈے کئی ایسے کم، جو اسیں کر
سکن دے یوگ ہندے ہن، اوہ رہِ جاندے ہن۔ پھر کئی وار
ایہہ ہو ہی نہیں سکدے بہت دیر ہو چکی ہندی ہے۔ جدوں
اسیں غلطی کردے ہاں تاں کجھ ایسا کرن وچّ ہی لگے
رہندے ہاں جس کارن ساڈا نقصان ہو جاندا ہے تاں اسدا
کارن ہندا ہے ساڈی ایوگتا۔ جے اسیں ترجیح دین دے یوگ
ہی نہیں تا کویں صحیح ہو سکدا ہے۔ دوسرا کارن ہے
ساڈی مرضی۔ اسیں ترجیح دین دے قابل ہاں جاں نہیں پر
اسیں اپنی مرضی کر لیندے ہاں۔ کجھ وی ہو جاوے میں
اس طرحاں ہی کرنا، پھر تہانوں پتہ کجھ وی ہو سکدا ہے۔
کئی وار جیون وچّ اسیں کجھ گوا بیٹھے ہندے ہاں۔ اس دا
ڈر لگا رہندا کہ اس طرحاں پھر نہ ہو جاوے تاں اسیں
ڈردے ڈردے اس پاسے ودھ دھیان دندے ہاں تے دوسرا
بہت ضروری کم رہِ جاندا ہے۔ جویں میں کئی تھانئیں ذکر
کیتا ہے کہ مینوں آلوآں دے گھاٹے نے دھرتی دے دوجے
پاسے چکّ کے ماریا۔
ایڈے وڈے گھاٹے کئی وار جرے وی نہیں جاندے۔ کئی
کساناں نے تاں خود کُشی ہی کر لئی سی۔ 1982 وچّ اس
سمیں لکھ کو بہت ہندا سی۔ سبھ سند ویچ کے وی 90 ہزار
میرے سر ہی سی جدوں میں امریکہ گیا۔ خیر محنت
کرکے قرضہ تاں لاہ دتا۔ ہرپریت وی کنور تے گگن نوں
لے کے میرے کول آ گئی۔
1988 دے اپریل وچّ جدوں اسیں پہلا لکر سٹور لیا تاں
پیسے پھڑ پھڑا کے ہی لیا سی۔ میں تے ہرپریت نے دن
رات اک کرکے سٹور چلایا۔ پیسے وی بڑے بنائے، گھر
باہر سبھ کجھ بنا لیا۔ پچھلے گھاٹے پئے دا اینا اثر کہ اسیں
کسے قسم دی کوئی کسر رہن ہی نہ دتی تے بہت ودھیا
ویوپار چلا لیا۔ دوجا تیجا چوتھا اس طرحاں بہت زیادہ
باراں سٹور بنائے تے اک بہت کامیاب بزنس مین دے
طور تے جانیا جان لگا۔ لے کن اس وپارک بھجّ دوڑ وچّ
میں اپنے دوہاں پتراں دی پڑھائی ولّ دھیان نہ دتا تے
میرے دوویں لڑکے ودھیا تعلیم حاصل نہ کر سکے۔ جدوں
کنور 25 سال دا ہو گیا تاں اک دن میں اس نال گلّ کر رہا
سی جویں اس نال روس کردا ہوواں کہ میں 22 سال دی
عمر وچّ ایم. اے. کر لئی سی تے توں 25 سال دا ہو گیا
حالے توں کالج دی ڈگری نہیں لئی۔ کنور تاں اکھاں بھر
کے چلا گیا پر میں سوچن لگّ پیا کہ کتے ایہہ میرا ہی
قصور تاں نہیں۔ میں اپنے بچیاں نوں کول بیٹھ کے پڑھا
سکدا سی۔ میں ڈالر کماؤن لگا رہا
تے میرے بچے اس طرحاں نہ پڑھ سکے جس طرحاں
پڑھ سکدے سی۔ میری ترجیح صحیح ہندیاں ہویا وی
مینوں غلط لگن لگی۔
سانوں پتہ ہے کہ اسیں سبھ کجھ کر سکن دے سمرتھّ ہاں۔
اسیں اپنے جیون دے سارے نشانے آپ ہی بناؤندے ہاں
تے آپ ہی نبھاؤندے ہاں۔ پر اک گلّ جو بہت ضروری ہے
کہ سانوں پتہ ہونا چاہیدا ہے کہ کہڑا کم ضروری ہے۔
کہڑا کم سانوں پہلاں کرنا چاہیدا ہے۔ باقی سارے کارج
وی کرنے ہن پر ایسا کہڑا کارج ہے جو سبھ توں پہلاں
کرنا ہے۔ بسّ اس گلّ دا جے پتہ لگّ جاوے تاں ہی اوہ
لوک بہت کامیاب ہندے ہن۔ عامَ انسان نوں اپنے آپ تے،
اپنی کجھ کر سکن دی شکتی تے مان ہندا ہے۔ عامَ آدمی
ایہہ ہی اندازے لگاؤندا ہے کہ اس کم دا نتیجہ کی نکلو۔
جناں کجھ کر سکن دی کسے دی سمرتھا ہے اونا ہی کر
سکدا ہے نہ ؟ جے کوئی دور اندیشی صحیح کر سکدا ہے
تاں اوہ ہی کامیاب آدمی ہو سکدا ہے۔ تیسری گلّ جو سبھ
توں ضروری ہے، سمرتھا تے دور اندیشی توں وی
ضروری ہے کہ کس کم نوں اسیں ترجیح دندے ہاں۔ جے
سانوں ترجیح دینی آ جاوے تاں اسیں بہت ہی کامیاب ہو
سکدے ہاں۔ اپنی کامیابی لئی سانوں سکھنا پویگا کہ پہل
کس کم نوں دینی ہے۔ باقی دے کم پھیر صحیح۔ جدوں
سانوں سوچ سمجھ کے پہل دینی آ جاوے ، ترجیح دینی آ
جاوے تاں اسیں آسانی نال ہی زیادہ ضروری کم کرن
لگدے ہاں تے سبھاوک ہی نہ ضروری کماں نوں جاں
گھٹ ضروری کماں نوں اسیں ان سیتے رہن دندے ہاں۔
ساڈا جے ترجیح دین دا تجربہ ہو جاوے تاں سبھاوک ہی
باقی کئی کماں نوں نانہہ کر دندے ہاں۔ جس نوں نانہہ
کہنی آ جاوے، اوہ ہی کامیابیاں حاصل کردے ہن تے جو
نانہہ نہیں کہہ سکدے، اوہ کامیاب ہو ہی نہیں سکدے۔
کامیاب لوک آپ مہارے ہی کماں نوں ترجیح دندے ہن تے
آپ مہارے ہی جو بہتے ضروری کم نہیں ہن، اوہناں نوں
نانہہ کہہ دندے ہن۔ جو فیصلہ کن ویکتی نہیں ہن، جنہاں
نوں ترجیح نہیں دینی آؤندی جاں جو کسے ہور ڈر توں
ڈرے ہوئے ضروری کم نوں پہل نہیں دے سکدے تے
گھٹّ ضروری کم وچّ ہی ایسا دوڑدے ہن کہ پچھانہ پرتنا
اوکھا ہو جاندا ہے تاں پھر اوہ ساری عمر پچھتاؤندے ہن۔
کامیابیاں حاصل کرکے وی اوہ ناکامیاب ہندے ہن تے
میرے وانگ پھر ہور نہیں تاں قلم پھڑ کے کئی وار اپنے
گبھّ گبھاٹ کڈھ
لیندے ہن پر کر کجھ نہیں سکدے۔ سیانے آکھدے نے نہ
'پھر پچھتایا کی ہونا جد چڑیاں چگ گئیاں کھیت۔' جیہڑا
دودھ تہاڈی انگہلی کرکے فٹّ گیا، پھر اس نوں کدے دودھ
نہیں بنایا جا سکدا۔ سو تسیں جے سبھ کجھ کر سکدے ہو،
نفعے نقصان وی جان سکدے ہو تاں وی اپنے آپ تے
کرپا کرو کہ اوہ ہی کم پہلاں کرو جو تہانوں پہلاں کرنے
چاہیدے ہن۔

****
ساڈے ہتھیار

سماج وچّ پیدا ہو کے جدوں اسیں اپنے سماج بناؤن دے
قابل ہو جاندے ہاں، جدوں سانوں اس طرحاں لگدا ہے کہ
اسیں اپنے ہتھی اپنے آپے کم سوار سکدے ہاں تاں کم
سنوارن لئی سانوں کوئی یوجنا بناؤنی پیندی ہے۔
اپنے نفعے نقصان دا احساس ہونا چاہیدا ہے۔ جد ایہہ وی
ہو جاوے پھر اسیں ایہہ سبھ کجھ کرن دی ذمہ واری لے
لیندے ہاں۔ اس ذمہ واری نوں پربندھک کیہا جاندا ہے۔
جدوں اسیں اپنے کماں دے پربندھک بن جاندے ہاں تاں
اسیں جتن کردے ہاں کہ ساڈی جیونی نوں پربھاوشالی
کویں بنایا جاوے۔ صحیح اصول ہون۔ جو کر رہے ہاں اس
دی سمجھ ہووے۔ ایہہ وی سمجھ ہووے کہڑا کم اہم ہے
تے کہڑا ٹالیا جا سکدا ہے۔ اپنے ادھیکار کھیتر وچّ رہِ
کے اسیں ہر چیز دا سنتلن رکھن دا یتن کردے ہاں۔ جنا
توازن رکھ سکدے ہاں اونے ہی اسیں ودھیا پربندھک
ہندے ہاں۔ مول تتّ نوں پرکھن لئی کس ماپ دنڈ، کس
کسوٹی دی لوڑ پیندی ہے جاں کس کسوٹی تے پورے
اترنا ہندا ہے، اس لئی کئی ہتھیار چاہیدے ہن۔ اپنی مرضی
نال اپنے ٹیچے پراپت کرن لئی جو ماپ دنڈ چاہیدے ہن،
اوہناں کسوٹیاں دی چرچہ کریئے۔ اسیں ایہناں ماپ دنڈاں
نوں جیون جگتی دے ہتھیار آکھ سکدے ہاں۔ ساڈی دور
دشٹی، ساڈی سمجھ دا اتے ساڈے ارادے دے ٹیچے دا
تالمیل بہت ضروری ہے۔
بھاویں تہانوں کنا وی اپنے آپ تے مان ہووے، کنے وی
ڈھنگ طریقے جاندے ہوونو، کنے وی ٹیچے متھن دی
تہاڈی یوگتا ہووے پر پھر وی کامیاب جیون جین لئی
تہاڈے نشانیاں دا اتے نشانیاں ولّ ودھن دا تال میل ہونا
بہت ضروری ہے۔ تہاڈی شکتی تے شکتی دا استعمال
کرن دا تالمیل ضروری ہے۔
جو سکیماں تسیں بنائیاں ہن، اوہناں سکیماں دا تے سکیماں
دی چون دا تال میل ہونا بہت ضروری ہے۔ اپنی خواہش
پوری کردیاں تسیں کوئی مریادا تاں
بھنگ نہیں کر رہے۔ ہر کرم کردیاں مریادا دا ہتھیار بڑے
کم آؤندا ہے۔
جو وی مرضی ہتھیار ورتو جنا چر تہاڈے جیون دا سنتلن
ہے اونا چر تکّ تسیں سمجھو کہ صحیح رستے تے جا
رہے ہو۔ سو مریادا دے نال نال توازن وی ساڈا ہتھیار ہندا
ہے۔ جو سنتلن رکھ سکدے ہن، اوہ کمائیاں کردے کردے
اپنے، پریوار اپنی صحتَ جاں اپنے سنمان نوں وی نہیں
گواؤنا چاہندے۔ ایہہ بہت وار ہندا ہے کہ اسیں اک پاسے
جت پراپت کردے کردے دوجے پاسے ہار جاندے ہاں تے
سوچدے ہاں چل کوئی نہیں اک پاسہ تاں ٹھیک ہویا۔ پیسے
تے بنا ہی لئے جو پریوار نوں تسیں کوئی مہتتا نہیں دتی
جاں صحتَ ہور خراب کر لئی تاں سچ دسیو کہ ایہہ سودا
تہانوں پگدا ہے ؟ توازن نہ رہیا تاں کدے کسے کامیابی
دی خوشی ہو ہی نہیں سکدی؟ سانوں کوئی ایسا ہتھیار وی
چاہیدا ہے جس دا سانوں آسرا ہووے، حوصلہ ہووے کہ
میرے کول ایہہ ہتھیار ہے۔ ساڈے اندر پریرنا دیوے، جس
پریرنا صدقہ اسیں ودھیا منتظم بن سکدے ہاں، جس
کرکے اسیں اپنے کیتے دے عوضانے بھگتن توں بچ
سکدے ہاں۔ جو سانوں صحیح سیدھ دندے ہن، اوہ ہی
صحیح ہتھیار ہن، اوہ ہی ساڈا مکھ کیندر ہے۔ سبھ توں وڈا
ہتھیار اس پاس ہے جو اپنے پہلاں کرن والے کم چن
سکے۔ جیکر کم تہانوں اپنے مگر توردا ہے تاں ٹھیک
نہیں ہے۔ اپنے کماں تے اپنی حکومت تاں چلو اسیں کر
سکدے ہاں لیکن ساڈے آلے دوآلے دی دنیا دا کی کریئے۔
چلدے سائیکل وچّ ڈنڈا اڑا کے تاراں توڑن والیاں دا کی
کریئے؟
کہڑا ہتھیار ورتیئے۔ کئی وار اسیں برکی پا کے کسے نوں
پوچھ ہلاؤن لا لیندے ہاں۔ کئی وار بھائیوالی کرکے ساڈے
کارج وی ایسے ہو سکدے ہن تے تہاڈی وی ریجھ پوری
ہو جاوے۔ لوکاں دا منہ بند کرن لئی کوئی نہ کوئی ہتھیار
تاں ورتنا ہی پویگا۔ صلاحَ کرکے لوکاں دی وی قدر ودھا
سکدے ہاں۔ توں دسی بئی ایہہ کم کویں کریئے۔ اگلا خوش
ہو جاوے، تہاڈا کی جاندا ہے۔ تسیں تاں مسکرا لیا، کرنی
تاں اپنی مرضی ہی ہے۔ خیر کوئی وی ہتھیار ہووے، اوہ
تہاڈے کم آوے تاں ہی تہاڈا ہتھیار ہے۔ جے تہانوں مگر لا
لیا تاں تہاڈے ہی سر وچّ وجن والا ہتھیار تہاڈے کہڑے کم۔
تہاڈا ہتھیار تہاڈے لئی کم کرے، تہاڈی مرضی نال لوڑاں
پوریاں کرے تاں ہی تاں اسنوں تہاڈا ہتھیار کہانگے۔
سمیں سر تہاڈا ہتھیار کول وی ہونا چاہیدا ہے۔ امتحان دین
چلے جاؤ پر پینّ ہی نہ لیاؤ تاں کس نال لکھوگے؟ یدھ
وچّ چلے جاؤ پر اپنی تلوار جاں گنّ جے گھر ہی بھلّ جاؤ
تاں اپنا سر وڈھوا کے آووگے۔ ساڈے ہتھیار ساڈے کم وی
آؤن والے ہونے چاہیدے ہن تے ساڈے کول وی ہونے
چاہیدے ہن۔ دور اندیشی نال سوچ سمجھ کے ترن والے ہی
صحیح ٹکانے پہنچدے ہن۔ اس لئی تہانوں ایسے ہتھیار
چاہیدے ہن جو تہانوں دور اندیشی دے قابل بنا دین۔ کس
کم نوں پہلاں کرنا ہے تے کویں کرنا ہے، اس لئی جو
ہتھیار کم آوے، اوہ ہی اصل وچّ ودھیا ہتھیار ہندا ہے۔
تجربہ، ابھیاس سبھ توں ودھیا ہتھیار سدھ ہو سکدا ہے،
بشرطے کے تہانوں صحیح پاسے جان دا ابھیاس ہو گیا
ہووے۔
جو کارج اسیں کردے ہاں، اوہناں دی پورتی لئی ساڈا جو
رول ہے، ساڈی جو جگہ ہے، اس دا پورا پورا گیان
ہووے، بلکہ سبھ نوں پتہ ہووے کہ اس کم وچّ کی رول
ہے، ساڈا تاں پھر وی ورودھ نہیں ہندا۔ جے کسے نوں پتہ
ہی نہ لگے
کہ کی ہو رہا ہے تاں اتسکتا رہندی ہے، بھرم رہِ جاندا
ہے۔ اسیں اپنے ملازماں نوں ہمیشاں ایہہ کہیدا ہے کہ
جدوں انگریز گاہک سٹور وچّ ہون تاں اوہناں دے ساہمنے
آپس وچّ وی پنجابی نہ بولو۔ جد کسے نوں پتہ نہیں لگدا
کہ کی ہو رہا تاں وی تہاڈی مخالفت ہندی ہے۔ اپنے ٹیچیاں
وچوں صحیح ٹیچا چن لینا وی اک ہتھیار ہے۔ ٹیچے تے
پہنچن دی یوگتا وی ہتھیار ہے۔ جے اس سبھ کجھ نوں،
سارے ہتھیاراں نوں، سارے ٹیچیاں نوں اکٹھا کرکے دے
کھیئے تاں سبھ کجھ مڑ گڑ کے ساڈے تے ہی آ جاندا ہے۔
جے اسیں پوری کوشش
کرکے اپنے آپ نوں ودھیا انسان بناؤن دا یتن کریئے تاں
سبھ توں ودھیا یتن ہے، سبھ توں ودھیا کاروائی ہے۔ سبھ
توں ودھیا چون ہے اتے سبھ توں ودھیا ٹیچا ہے۔ جے
تہاڈے وچوں خوشبو آؤندی ہے تاں اوہ خوشبو سبھ نوں
پتہ چل جائیگی۔ تہاڈے ویہڑے لگے پھلاں دی مہک دور
دور تکّ آپے چلے جاوے گی تے سچ جانیو بدبو دا وی
ایہی حساب ہے۔ بدبو سگوں پہلاں رڑک پیندی ہے۔
جو مرضی ہتھیار ورتوں جے تہاڈے توں کتے خوشبو
آؤن لگّ جاوے تاں تہاڈے توں ودھ زندگی دے داء پیچ
ہور کسے نوں نہیں آؤندے۔ جے اسیں مہک ونڈدے ہاں
تاں مہک کھلاردے ہاں تاں ہی آکھ سکدے ہاں زندگی زندہ
باد !

* * * *
ساڈی نربھرتا

اسیں پہلاں اپنے ماں باپ 'تے نربھر کردے ہاں۔ سماج
'تے دھارمک استھاناں 'تے سکولاں تے نربھر کردے ہاں۔
پھر سماں آؤندا ہے کہ سانوں اپنے آپ تے نربھر ہون دا
گیان ہندا ہے۔ اسیں اپنے انگ محسوس کرن لگدے ہاں۔ جد
ساڈے ڈروے پھرکدے ہن تاں سانوں اپنے آپ تے مان ہو
جاندا ہے۔
اسیں چاہندے ہاں کہ اپنے راہ آپ بنائیے بلکہ ہور وی
کوئی ساڈے بنائے
راہاں تے ترے۔ میں کدھرے پڑھیا کہ جو کجھ وی سانوں
ملیا ہے اکھاں، نکّ، کنّ، لتاں، پیر ساری دی ساری کنچن
دیہی، جو سانوں ملی ہے، ایہہ سانوں پرماتما ولوں تحفہ
ملیا ہے۔ ماں پیو ولوں تحفہ ملیا ہے۔ پر جس طرحاں اسیں
اپنے آپ نوں بنا لیندے ہاں، جس طرحاں اسیں اس سندر
دیہی دا استعمال کردے ہاں، ایہہ ساڈے ولوں تحفہ ہندی
ہے۔ ساڈا تحفہ ہے سماج نوں، ماتا پتا نوں تے پرماتما
نوں۔ ایہہ جو تحفہ ہے، ایہہ جد کسے نوں دین والا ہو
جاندا ہے تاں سماج دا کوئی ہور جی وی ساڈے تے نربھر
کر سکدا ہے۔ ہر انسان دی، ہر کامیاب انسان دی سبھ توں
پہلی خواہش ہندی ہے کہ اس نوں لوک جانن۔ اوہ اگے لگّ
کے ترنا چاہندا ہے۔ دنیا وچّ اپنی دکھّ بناؤنا چاہندا ہے۔ ہر
چڑھدیکلا والا انسان اپنے آپ نوں اک ماڈل دے روپ وچ
ویکھنا چاہندا ہے۔ غلط چیزاں نوں ٹھیک کرنا چاہندا اے۔
پھر ہولی ہولی زمانے نوں بدلنا چاہندا ہے۔ اردو دا اک
شعر ہے
'زمانے کو بدلنا ہم نے ٹھانا، زندہ وو ہے جو زمانے کو
بدل دیتے ہیں۔'
ساڈی زمانے نال نربھرتا آرنبھ ہو جاندی ہے۔ کئی اکو
جہے وچاراں والے مل کے چلدے ہن۔ اکو جہے کھنبھاں
والے پنچھی اکٹھے اڈّ سکدے ہن۔
پھر رل کے متے پاس کردے ہن۔ سیانے کیہا کردے سی
سو سیانیاں اکو متّ۔ سیانے مل کے چون کردے ہن کہ
کہڑا کم پہلاں کرنا چاہیدا ہے تے کہڑا کم بالکل نہیں کرنا
چاہیدا۔ سو اسیں زمانہ بدل سکن دے قابل ہو کے پھر اوہ
سوچدے ہاں کہ کویں بدلنا، جے اس طرحاں کیتا تاں اس
دے نتیجے کی نکلنگے اسلنگے طرحاں کیتا تے کی ہوؤُ۔
زمانے نوں بدلنا کتھوں شروع کریئے، ضروری کرن
والے کم کہڑے ہن تے پہلاں کرن والے کہڑے ہن۔ جدنو
اسیں اس موڑ تے پہنچ جاندے ہاں تاں پھر سوال پیدا ہندا
ہے کہ اسیں کس تے نربھر کرنا ہے تے کنا کو نربھر
کرنا ہے۔ شروع اسیں اپنے توں ہی کرنا ہے، پہلاں اپنے
آپ نوں سوے نربھر بنا لوانگے تاں ہی کوئی ساڈے تے
نربھر ہو سکدا۔
جے اسیں چاہندے ہاں کہ ساڈے 'تے کوئی وشواس کرے
تاں سانوں اپنے آپ نوں وشواس کرن یوگ بناؤنا پیندا ہے۔
پہلاں اسیں قابل ہووانگے تاں ہی ساڈی قابلیت تے کوئی
نربھر کریگا۔ اک شعر یاد آیا
'خودی کو کر بد اتنا کہ ہر تقدیر سے پہلے
خدا بندے سے خود پوچھے بتا تیری رضا کیا ہے۔'
جے اسیں کمزور ہاں تاں ساڈے آلے دوآلے دی دنیا ساڈے
تے
نربھر کویں کر سکدی ہے۔ جے بہت لوک وی اسیں نال
لئی پھردے ہاں تاں جو سانوں جاندے ہن، جنہاں نوں پتہ
ہے کہ ایہہ تاں اپنے جوگا وی نہیں تے ہور کسے دا کی
سوار سکدا۔ کئی تاں دلیری نال تہاڈے منہ تے ہی کہہ
دینگے 'آپ ماں منگتی پنجاہ کتے نال۔' ساڈے اک منڈا
وڈلینڈ ہلز وچّ کسے گوری دے (سیون الیون) سٹور تے کم
کردا سی۔ جوان سوہنا سنکھا جٹا دا منڈا، گوری دا گھر
والا پولیس وچ سی تے سارا دن پولیس پیٹرول دی گڈی
چلا کے تھکّ ٹٹّ کے گھر آؤندا تے پورا آرام وی نہ کر
سکیا ہندا کہ کئی وار ایمرجینسی کال آ جانیں تے اس نوں
جانا پیندا۔ خیر گوری بڑی جوان تے سنکھی سی۔ اس دی
ہولی ہولی اپنے ملازم منڈے نال گلّ کھلھ گئی۔ پرے م ہو
گیا تے گوری نے گورے نوں طلاق دے کے پنجابی
منڈے نال ویاہ کروا لیا۔ دو تنّ جوان کڑیاں وی اس سٹور
تے کم کردیاں سی۔ جدوں کتے اس منڈے نوں اپنی ملازم
کڑی نال کوئی گلّ کرنی پوے، کوئی کم ہی دسنا تاں اس
دی گوری پتنی نے دفتر توں باہر آ کے اپنے گھر والے
نوں پچھنا کہ کی گلّ کیتی؟ بڑیاں کچیچیاں لینیاں گوری
نے، جد وی اس نے اپنے گھر والے نوں کسے کڑی نال
گلّ کردیاں دیکھنا، کیونکہ گوری نے وی اپنا ملازم پٹیا
سی۔ سو پہلاں سانوں اپنے آپ تے اعتبار ہووے تاں ہی
ہور کسے دے اعتبار دے پاتر بن سکدے ہاں۔
خود اعتمادی نہیں ہے تاں ہور کسے تے وشواس کرنا
جاں سوچنا کہ ساڈے تے کوئی وشواس کرے، ایہہ تاں
ناممکن ہے۔ پہلاں اپنے آپ تے پورن
یقین ہووے تاں صحیح سماج وچ یقین کرن یوگ ستھان بنا
سکدے ہاں۔ چڑھدے سورج نونو سلام کرن والے مل وی
جاندے ہن پر چڑھدے سورج دی لالی چھنّ بھنگری ہندی
ہے۔ جے کسے بدل نے سورج آن لکایا تاں کسے نے
سلام نہیں کہنا۔ جے جڑھاں مضبوط نہیں تاں رکھ بہتے
وڈے نہیں ہویا کردے۔ وڈے ہون لگن تاں جڑھ، کمزور
ہون کرکے ڈگ وی پیندے ہن۔ نربھرتا دے رشتے ساڈے
کہن نال جاں کجھ کرن نال نہیں نبھدے۔ جو ساڈی اصلیت
ہے، اس دے آدھار تے ہی نبھدے ہن۔ رشتیاں بناں انسان
کاہدا۔ انسان جو ساڈے بول کسے پربھاوشالی لہجے وچ
کہے۔ اوہ اصلی کردار نال میل نہیں کھاندے تاں لوک وی
بڑے سیانے ہن۔ سبھ جاندے ہن 'ہر بات کی داتا کو خبر
ہے' لوکی کدے وی ایسے ویکتی تے نربھر نہیں کرنگے۔
آزاداناں طور تے سہِ سبھا نکلے ہوئے بول، جو تہاڈے
جیون نال میل کھاندے ہن۔ ایسے بولاں نوں سن کے دنیا
تہاڈے نال تردی ہے۔ ایسے لوکاں تے دنیا دا نربھر کرن
نوں من کردا ہے۔ سو جے اسیں چاہندے ہاں کہ ساڈے تے
وشواس کرے کوئی تاں پہلاں اپنے آپ نوں اپنے وشواس
دا پاتر بناؤنا پویگا۔ جدوں اسیں آزاد ہاں تاں کسے تے
نربھر نہیں کردے۔ اسیں دنیا نوں نال لے کے چلن دے
یوگ ہاں تے ساڈے اصول صحیح ہن۔ ساڈے رشتیاں دی
چون صحیح ہے۔ جے سانوں پتہ ہے کہ کی کرنا ہے تے
کدوں کرنا ہے؟ اسیں اپنے ٹیچے ولّ ودھن دا پربندھ کرنا
جاندے ہاں تے ساڈی نیت ٹھیک ہے، تاں پھر اسیں چن
چن کے رشتے بنا سکدے
ہاں تے اوہ رشتے چنگے، چر ستھائی تے سکھدائی ہندے
ہن۔

ساڈے رشتے ساڈی آپسی نربھرتا جیون دے نویں دروازے
کھولھدی ہے۔
مل کے اسیں بہت کجھ کر سکدے ہاں۔ 'اک اکلا دو
گیاراں۔' لیکن سانوں ایہہ وی نہیں بھلنا چاہیدا کہ رشتیاں
دے درد وی بڑے دکھدائک ہندے ہن۔ ربّ نہ کرے مترتا
ٹٹّ جاوے تاں پھر دشمنی پیدا ہو جاندی ہے۔
ساریاں ذاتی تکلیفاں اندر ہو کے جھلّ سکدے ہاں۔ بکل وچّ
منہ دے کے، اندروں دنیا تماشہ دیکھدی ہے تے اسیں کجھ
وی نہیں کر سکدے۔ رشتے بناؤن لگے اسیں سہج ورت
سکدے ہاں پر ٹٹدیاں دے پٹاکے تاں دور دور تکّ سندے
ہن۔ پنجابی دا اک گیت ہے
'ساڈی لگدی کسے نہ ویکھی
تے ٹٹدی نوں جگّ جاندا۔'
ٹٹدیاں تاں ہی ہن جدوں اسیں کوئی اوہلا رکھدے ہاں۔ فائدہ
لین لئی بنائے رشتے جے صحیح بنیاد تے نہیں بنے تاں
مزے پھر ہور طرحاں دے وی آ سکدے ہن۔ جے اسیں
بیماری دور کرنی ہے، تاں اس دا کارن لبھنا پویگا۔
بیماری دی جڑھ لبھّ کے اسدا علاج کرن توں بنھاں گلّ
نہیں بن سکدی تے جے ساڈیاں ساریاں جڑھاں ساڈے
توں ہی چلدیا ہن تاں کیوں نہ پہلاں اپناعلاج کیتا جاوے
تے پھر رشتے بنائے جان۔ پہلاں اپنے تے نربھر ہو سکن
دے قابل ہووانگے تاں ہی کوئی ہور ساڈے تے نربھر کر
سکیگا ۔

* * * * *

ساڈی بھاوکتا

بھاوکتا، سنویگتا، جذبات، اتیجنا ایہہ جو ترنگی منوویگ
ہے، ایہہ صرف اتے صرف انسان نال ہی سبندھ رکھدا
ہے۔ نانا پرکار دے جیو جنتو، پشو، پنچھی، کیڑے
مکوڑے ترے پھردے ہن۔ ایہہ سبھ دے سبھ بھاوکتا دے
کوئی دور
دے وی رشتے دار نہیں ہندے۔ جذبات صرف انسان وچّ
ہی ہندے ہن۔
انسان دا رشتہ پکا ہے جذباتاں نال۔ بھاوکتا نہیں اوہ تاں
انسان ورگا دیکھن نوں بھاویں لگے، پر انسان نہیں ہو
سکدا۔ بھاوکتا دا خزانہ انسان دی سبھ توں وڈی پونجی ہے۔
جے ساڈے دنیاوی رشتے ہن، ایہہ سارے دے سارے
جذباتاں دے رشتے ہی ہن۔ جے اسیں کسے دے جذبات
نہیں سمجھ سکدے
تاں اسیں اسدے سکے کویں ہو سکدے ہاں؟ بھاوکتا ساڈی
سکی رشتے دار ہندی ہے۔
تسیں صرف اس انسان دے ہی قریب ہو سکدے ہو جو
تہاڈے جذباتاں دی قدر کردا ہے۔ جس نوں تہاڈے جذباتاں
دی قدر ہی نہیں، اس نال تسیں بہت دے ر نہیں چل
سکدے۔ بھاوکتا دا خزانہ نمرتا، ساؤپنے، شرافت، رحم
دلی، سچائی، امان داری، نیتکتا اتے دیانتداری ورگے
قیمتی ہیریاں نال بندا ہے۔ جنہاں لوکاں کول بھاوکتا دا اوہ
امیر خزانہ ہے، اوہ دل جت سکدے ہن۔ دنیا جتن لئی
بھاویں فوجاں دی لوڑ ہے، توپاں بمب بندوقاں دی لوڑ
ہے، کوئی کھیڈ جتن لئی سریرک بل دی، دماغی بل دی
لوڑ ہے، دنیا دیاں قیمتی وستاں حاصل کرن لئی پیسے دی
لوڑ ہے پر دل جتن واسطے پیسہ کم نہیں کردا، نہ تہاڈی
طاقت کم کردی ہے۔ بمب بندوقاں وی دل نہیں جت
سکدیاں۔ ساری دنیا نوں بھاویں بندی بنا لین۔ جے کسے
نے دل جتنا ہے تاں اکو اک طریقہ ہے تے اوہ ہے
بھاوکتا۔ جذباتاں دی مدرا ہی دل جت سکدی ہے۔ پیسے
وٹاندرے دا سادھن ہندے ہن۔ پر دل صرف دل نال ہی
بدلائے جا سکدے ہن۔ لؤ آپے سوال دا جواب مل گیا کہ دل
دی قیمت دل بدلن دا مادھئم بھاوکتا ہے۔ جذباتاں توں بنھاں
کسے دا دل جت لینا اوکھا ہی نہیں، ناممکن ہے۔
جے کوئی سدھ کرے کہ اوہ اعتبار یوگ، بھروسے یوگ
ہے تاں اعتبار کرن نوں جی کردا ہے۔ جس تے پورن
وشواس ہو جاوے تاں بھاوکتا دی کوئی قیمت ہی نہیں
ہندی۔ جان وار دین نوں جی کردا ہے۔ اک وار کالج وچّ
بہت وڈا پروگرام سی ۔ اس پروگرام وچّ شو کمار بٹالوی
وی آیا ہویا سی۔ شو نوں جیہڑے لاگیوں جاندے سن،
اوہناں نوں پتہ ہے کہ ہر پروگرام توں بعد اکثر شو شراب
پیندا ہندا سی۔ بہت لوک تاں شو نوں شرابی ہوئے نوں
گاؤندا تے روندا دیکھن ہی آ جایا کردے سن۔ شرابی حالت
وچّ شو نوں سٹیج تے لیاندا گیا۔ پتہ نہیں کی دل وچّ آئی،
شو نے اک سینٹی نل دا پینّ جیب وچوں کڈھیا۔ اک دو
روپئے دا پینّ ہونا۔ سارے لوکاں دے بھرے میلے وچ پینّ
دکھا کے کہن لگا کہ اس پینّ نال میں لونا لکھی سی۔ اج
تہاڈا شو اس پینّ نوں ویچنا چاہندا ہے، دسو کنے دا
خریددے ہو؟' سو روپئے، پنج سو، ہزار، کئی ہزار تکّ
بولی لگّ گئی۔ اوہناں دناں وچّ ہزار روپئے دیاں دو مجھاں
آ جاندیاں سی۔ تدے اک کڑی، جو شاید اس کالج وچ
پروفیسر سی، اسنے کئی ہزار دے کے پینّ خرید لیا۔
جد پینّ حاصل کرن سٹیج 'تے گئی تاں سر چنی نال ڈھکّ
کے تے چنی دے پلے وچّ اوہ پینّ اک نیامت وانگ لیا تے
کجھ دیر اس نے سٹیج تے کھڑ کے گلاں وی کیتیاں۔
مینوں اک گلّ یاد ہے کہ اس نے کیہا سی کہ جو قیمت میں
اس پینّ دی تاری ہے، اوہ اس پینّ دی قیمت نہیں۔ ایہہ پینّ
تاں نہ لکھیں نہ کروڑی۔ لیکن میری اوقات اس توں ودھ
قیمت تارن دی نہیں۔ کسے نے خوب لکھیا ہے'دل دریا
سمندروں ڈونگھے کون دلاں دیاں جانیں۔'
جدوں کوئی کسے دا دل جت لوے تاں پھر اس دیاں کئی
غلطیاں وی معاف ہو جاندیاں۔ دل تاں ربّ ہندا ہے۔ سارے
گناہ وی معاف کر سکدا ہے۔
جدوں اسیں دل جت لیا تاں سمجھو ربّ جت لیا۔ جے کسے
نے دھوکھے نال دل جتیا ہووے، امان داری نہ ہووے تاں
پھر تہانوں پتہ ہی ہے کہ ربّ رسّ وی جایا کردا تے اک
وار ربّ رسّ جائے، کسے دا دل ٹٹّ جائے تاں پھر لکھ
یتن کرن نال وی اوہ دل نہیں جڑ سکدے۔ واہ واہ کنا سوہنا
لکھیا کسے نے، 'ٹٹے دل نی جڑدے ویکھیں توڑی نہ۔'
میں کئی پریوار، کئی رشتے ٹٹدے دیکھے جو پھر کدے
نہیں جڑے۔ سگوں دل ٹٹن دا درد میں ہنڈھا کے وی
ویکھیا ہے۔ میرا اک متر سی بہت پیارا۔ جدوں میں پنجاب
وچّ کھیتی کریا کردا ساں، انہیں دنیں اسیں اکثر اکٹھے
رہندے۔ میں ذرا ڈرو جیہا پر اوہ بہت دلیر سی۔ میری
ضلعے دے ادھیکاریاں نال تے علاقے دے سردار لوکاں
نال بڑی سانجھ سی، جو ساری دی ساری میرے متر دی
وی سانجھ بن گئی۔
اس دا اک بھرا سی، جس نوں اوہ بچیا وانگ پیار کردا
سی۔ میں وی اسدے بھرا نوں بچیاں وانگ ہی سمجھنا۔
میرے موٹر سائیکل دیاں کئی وار اسنے ادھیاں تاراں توڑ
کے لیا کھڑا کرنا، مینوں کدے وی برا نہ لگنا۔ میرے متر
دی تھاں میں کئی وار اس نوں امتحان واسطے کالج لجانا۔
اوہ وی میرا اپنے وڈے بھرا وانگ ستکار کردا سی۔ بی
کہانی ہے۔ پھر باقی کتے کہانگے۔ خیر مینوں کسے
مجبوری کارن پنجاب چھڈّ کے دھرتی دے دوسرے پاسے
جانا پیا۔ اک دن رات نوں منحوس ٹیلیپھون نے میرا سارا
جیون بدل کے رکھ دتا۔ پتہ لگا کہ میرا متر کسے
ایکسیڈینٹ وچّ ماریا گیا۔
مینوں سمجھ نہ آوے کہ میں کیوں نہیں مر گیا اس دی
جگہ، اویں لگے کہ اس توں بنھاں میں کویں جی سکدا
ہاں۔ زور نہ جمن نہ مرن۔ کی کر سکدا ساں۔ اس دے بھرا
دی چٹھی ملی۔
افسوس دی وی سی تے اداسی دی وی۔ کئی طرحاں
کوشش کرکے جو وی طریقہ ترنت ہویا ورت کے میں اس
نوں اپنا ویر سمجھ کے اپنے کول بلا لیا۔ اک دوسرے دے
آسرے نال اسیں بہت ودھیا دن بتاؤن لگے۔ سچیں میرا
کوئی ہور چھوٹا بھرا ہندا تاں وی شاید میں اس نوں اینا
پیار نہ کر سکدا۔
پر سمیں نوں شاید منظور نہیں سی۔ کسے کارن اوہ میرے
ورودھ وچّ کھڑ گیا۔ میری عزت کرنی تاں اک پاسے،
میریاں راہاں روکن لگّ پیا۔ مینوں لتاڑ کے کھجان دا یتن
کرن لگّ پیا، دشمنی دی بھاونا پیدا ہو گئی، آپ ہدرا ہو
گیا، دھکے شاہی کرن لگّ پیا، وشواس گھات کرن لگّ
پیا، بیوساہی ہو گئی۔ یقین جاندا رہا، مینوں اس توں ڈر
لگن لگّ پیا۔
میرا دل ٹٹّ گیا۔ کئی وار اس دے نال کیتے پچھلے لاڈ
پیار یاد کرکے اکلا تاں بیٹھ کے رو لینا پر اس دے قریب
جان نوں کدے دل نہیں کیتا۔ میرا جو گوڑا جگری رشتہ
سی، تسلی بخش رشتہ سی، جو زرخیز اپنتّ سی، بسّ
ساری دی ساری جاندی رہی ۔

* * * *
ساڈی نیڑتا

ساڈا دل منے، دماغ اجازت دیوے تاں ہی اسیں کسے دے
قریب ہو سکدے ہاں۔ ایسا وی ہندا ہے کئی وار، اسیں اپنے
آپ دے وی قریب نہیں ہندے ۔ ساڈا دل وی نہیں مندا تے
دماغ اجازت نہیں دے رہا ہندا پر پھر وی اسیں اس رستے
تے چلدے ہاں۔ کوئی مجبوری جاں کوئی کمزوری سانوں
اس طرحاں دے وی موڑ تے لیا کے کھڑے کر دندی ہے
کہ تہانوں اپنی مرضی دے خلاف کسے دے نال ترنا پیندا
ہے۔ اسیں کئی وار آکھدے ہاں کہ گل پیا ڈھول وجا رہا
ہاں۔ پر وجا تے تسیں رہے ہو نہ، تے ڈھول ہے وی
تہاڈے گلّ وچّ۔
سبھ توں ودھ آواز وی تہاڈے ہی کنّ پاڑدی ہندی ہے۔ نیڑتا
تاں دلاں دی ہندی ہے۔ جاں کسے وپارک وجہ کرکے
کسے لوبھ، لالچ وچّ آ کے اسیں دماغ دی ورتوں کرکے
اپنا نفع نقصان دیکھ کے کسے دے نیڑے ہو جاندے ہاں۔
دل بھاوے ں منے نہ منے پر کسے ذاتی مفاد لئی کسے
خاص فائدے لئی وی اسیں کسے دے قریب ہو جاندے ہاں۔
جسمانی نیڑتا دا وی ایہہ ہی کارن ہندا ہے۔ جے تہاڈا دل
کرے جاں دماغ اجازت دیوے تاں تسیں قریب ہو جاندے
ہو کسے دے۔ لیکن دل دا پلڑا کئی وار نیڑتا دے معاملے
وچّ بھاری ہندا ہے۔ دماغ اس لئی چپّ کر رہندا ہے کہ چل
غلط تاں غلط صحیح پر دل تاں میرا خوش ہے نہ۔ دماغ
نہیں مندا کہ کسے ایسے رستے چلیا جاوے جس رستے
وچّ چلدیاں بہت امتحان دینے پین۔ دل لگّ گیا تے پھر لگّ
گیا۔
خاص کرکے عشقَ دے معاملے وچّ تاں دل کئی وار دماغ
توں وہر کے بیٹھ
جاندا ہے۔ وارث نے لکھیا ہے 'عاشق جیڈُ بے عقل نہ
کوئی۔' عقل کرن لگّ جاوے تاں دل پھر پیار کویں کرے۔
رشتیاں دی نیڑتا تاں اس طرحاں دی ہندی ہے کہ دھرتی
دے دوجے پاسے بیٹھا تہاڈا ساتھی کئی وار اکھاں بند
کرکے
تہاڈی کلیور وچّ نظر آؤندا ہے۔ سو نیڑتا دل تے دماغ دی
کھیڈ ہندی ہے۔ نیڑتا جسمانی تے روحانی ہندی ہے۔
جسمانی نیڑتا تاں جانور وی کر لیندے ہن۔ جانور وی
جسماں دی نیڑتا دے رنگ ڈھنگ جاندے ہن۔ لیکن
روحانی نیڑتا صرف انسان ہی محسوس کر سکدے ہن۔
روحاں دا میل اک کریا
نہیں، احساس ہندا ہے۔ جسم کئی وار انساناں دے بہت
نیڑے ہندیاں وی
کوئی روحانی رشتہ نہیں بنا سکدے۔ بہت زیادہ جسماں
دے قریب ہو جان دا وی کئی وار کوئی احساس نہیں ہندا۔
بہت دیر دی گلّ ہے، 1973 وچّ میں لائل پور خالصہ
کالج جدھر دا طالب علم سی۔ اک وار لوکل بسّ پھڑ کے
جوتی چوک تکّ جان لگے تاں اینی بھیڑ پچھو ہی نہ۔
سیٹاں دے وچکار لوک اک دوجے دے نال جڑ کے کھڑے
سن۔
میں وی وچالے جہے کھلوتا سی۔ بسّ پھر رکی تے اگوں
ہی توڑی وانگ بھری بسّ وچّ اٹھ دس ہور سواریاں چڑھ
گئیاں۔ دوہاں پاسیوں توں ہی ایسا دھکہ وجا
کہ سارے اک دوسرے نال اس طرحاں چمبڑ گئے جویں
باندری دا بچہ ماں دی چھاتی نال چمبڑ جاندا ہے۔ ہر
طرحاں دے وڈے چھوٹے لوک سی۔ کڑیاں منڈے وی بہت
سن۔ اک دوسرے نال اس طرحاں چمبڑ کے وی اوہ کوئی
وی کسے دے قریب نہیں سی۔ اوہ کوئی ملاپ نہیں سی،
کوئی احساس نہیں سی۔ جسمانی طور تے نیڑے ہو کے
اک دوجے نوں چمبڑ کے وی جے تہاڈے دل جاں دماغ
وچّ اس دا کوئی مقصد نہیں بن دا، اس دی کوئی ضرورت
نہیں بندی، اس دی کوئی خوشی نہیں ہوندی تا جہو جہیاں
بھٹھے تے اٹاں چن دتیاں، اوہو جہی بھیڑ وچ تہہ لگّ
گئی۔ روح دی خوراک مل جاوے تاں اسیں نہ ہو سکن
والے وی وعدے کر دندے ہاں۔ کئی کوی لوک تاں امبراں
دے تارے توڑ کے معشوق دی جھولی وچ لیا پاؤن دیاں
وی گلاں کردے ہن۔ نیڑتا ساڈی کسے رشتے وچّ وی ہو
سکدی ہے۔ ماں دھی دی نیڑتا کیوں نہیں ہو سکدی، پیو
پتر دی نیڑتا، بھیناں بھراواں دی نیڑتا، اپنی دادی جاں
نانی نال نیڑتا کیوں نہیں ہو سکدی؟ رشتے تاں ہندے ہی
نیڑتا دے ہن۔ جے نیڑتا نہیں تاں رشتے دے ارتھ ہی کجھ
نہیں۔ قریب نہیں تاں پھر بھاویں تیویں آدمی ہی کیوں نہ
ہون، رشتے دا رنگ ہی نہیں بن سکدا۔ کئی وار اسیں بہت
قریب ہندے ہاں آپنیاں دے تے کئی وار اویں لگدا کہ
ساڈے رشتے دے کوئی ارتھ ہی نہیں ہن۔ اک دوسرے دی
بھاوکتا دے اسیں بھائیوال نہیں ہاں تاں پھر کاہدی ہے
ایسی بھائیوالی۔ جے کسے لئی جان حاضر کرن نوں دل
کردا ہے تاں اوہ ایویں تے کردا نہیں، ضرور کوئی معنے
ہون گے۔ نہیں تاں کوئی کسے لئی کیوں مرو۔ دنیا وچّ
وچردیاں رشتے نبھاؤن اتے ساڈے آپنیاں نال نیڑتا کویں
بنائی جا سکدی ہے۔ آؤ!
کجھ اس بارے وی گلاں کریئے:
جے کسے نال اسیں نیڑتا کرنا چاہندے ہاں۔ کسے دے
قریب آؤنا چاہندے ہاں تاں اس بندے نوں سمجھنا بہت
ضروری ہے۔ جے بنھاں سوچے سمجھے، بناں دیکھیاں
کہ پانی کنا ڈونگھا ہے، اسیں چھال مار دیئیے تاں پھر ڈُبّ
وی سکدے ہاں۔ کسے نوں سمجھن توں بناں اس نال رشتہ
کویں ہو سکدا ہے۔ بعد وچّ جدوں ساڈے رشتہ میچ نہیں
آؤندا تاں اسیں کہندے ہاں کہ ساڈے نال دھوکھا ہو گیا۔
جے پہلاں ہی اس ویکتی دیاں وشیش تائیاں دا پتہ ہووے
تاں پھر دل نہیں دکھدا۔ سو سانوں کسے دے وی قریب
جان توں پہلاں اس نوں سمجھ لینا چاہیدا ہے۔ سمجھ لینا
چاہیدا ہے کہ تہاڈیاں ریجھاں رلدیاں ہن کہ نہیں۔ ریجھاں
نوں سمجھنا بہت ضروری ہے۔ جے سمجھن دی کوشش
نہیں کراں گے تاں بنے بنائے رشتیاں تے وی اسیں ظلم
کر سکدے ہاں۔ فرض کرو تسیں انجینیئر ہو تے کسے
اچی عمارت دا نقشہ تیار کر رہے ہو۔ سارا میز تہاڈا نقشہ
بناؤن دی سمگری نال بھریا پیا ہووے۔ اینے نوں تہاڈا پنج
سال دا بیٹا اپنی نویں ملی کار دا کھڈونا تہاڈے کازاں تے
تہاڈے نقشے دے اپر لیا دھردا ہے تے ڈرر ڈرر کرکے
چلاؤن لگدا ہے تاں کی کروگے؟ جے سمجھن دا یتن
کروگے تاں بچے نوں نواں ملیا کھڈونا تہاڈیاں ویہہ
عمارتاں نالوں ودھیا لگّ رہا ہے۔ پر جے تسیں سمجھن
دی کوشش ہی نہیں کردے تے کھڈونا چکّ کے سٹّ دندے
ہو تاں کی ہووےگا، تہاڈی پتر نال نے ڑتا ودھیگی نہیں
سگوں گھٹیگی۔ بچہ روئیگا تے جنا چر اس نوں یاد رہے
گا کہ اسدا کھڈونا پاپا نے چکّ کے سٹّ دتا سی، اوہ بچہ
کہیگا کہ میں پاپا نال نہیں بولنا۔ جے نکا جیہا کجھ مہینیاں
دا اپنا بچہ تسیں چکیا ہے تے بچہ تہاڈا سوٹ گلہ کر دندا
ہے، تہانوں برا نہیں لگیگا کیونکہ بچہ تہانوں بہت چنگا
لگدا۔ تسیں بناں کسے گلے دے جا کے کپڑے بدل لیندے
ہو۔
تسیں سمجھ جاندے ہو کہ کوئی نہیں بچے نوں کی پتہ
اسدا۔ اسیں کسے نوں سمجھن
دی تھاں جدوں اپنے نظرئیے نال نرنا کرکے تردے ہاں
تاں دکھانت پیدا ہندا ہے۔
نیڑتا دی بجائے دوری ودھدی ہے۔ اپنے دماغ نال سوچن
دے نال نال جے اسیں دوسرے نوں وی سمجھن دا یتن
کریئے تاں ہی نیڑتا ہو سکدی ہے۔ پنج سال دے بچے دا
کھڈونا جے ویکھنا ہے تاں اپنی نظر نال نہیں، بچے دی
نظر نال دیکھوگے تاں ہی اس کھڈونے دی اس وقت
صحیح قیمت دا پتہ لگّ سکیگا۔
کسے نال نیڑتا بنائی رکھن لئی دوسری وڈی گلّ ایہہ ہے
کہ جو وعدہ کردے ہو، اوہ نبھاؤ۔ تاں ہی نیڑتا بنی رہیگی۔
پہلی گلّ کہ اگلے نوں سمجھنا ضروری ہے، دوجی گلّ
اپنے وعدیاں تے پورے اترنا بڑا ضروری ہے۔ جے
وعدے نہیں نبھاؤندے اسیں تاں یقین اڈّ جائیگا۔ جے تہاڈے
تے کسے اپنے دا یقین ہی ختم ہو گیا تاں پھر باقی کی
بچیا۔ سو سانوں وعدے بڑے سوچ سمجھ کے کرنے
چاہیدے ہن۔ جے اسیں کسے اپنے نال وعدہ کر لیا لیکن
کسے خاص کارن کرکے اوہ پورا نہیں ہو پایا۔ کارن کئی
وار ایسے ہو جاندے ہن کہ تسیں وعدہ نبھا سکن توں
اسمرتھّ ہو جاندے ہو تاں پھر اس حالت وچّ، جس نال وعدہ
کیتا، تسیں اس نوں کول بٹھا کے وعدہ نہ پورا کر سکن دا
کارن سمجھا دندے ہو۔ آپنیاں نوں ساڈی مجبوری سمجھ
لگّ جاندی ہے تے دل وچ کسے قسم دی غلط فہمی نہیں
رہندی۔ نالے جے تہانوں تہاڈے اپنے اس طرحاں جاندے
ہن کہ ساڈا پاپا جاں میرا پتی تاں ہر حالت وچّ وعدہ
نبھاؤندا ہے، جدوں وی اس نے کوئی وعدہ کیتا ضرور
نبھایا، ایہہ تہاڈی پرت بن جاندی ہے۔ تہاڈا اعتبار بن جاندا
ہے تے جے فرض کرو ایسا آدمی جو ہر وار اپنا وعدہ
پورا کردا ہے، اس توں کدے کسے مجبوری وچ کوئی
وعدہ نہیں پورا کیتا گیا تاں سارے کہنگے ایہہ تاں اس
طرحاں دا نہیں۔ کوئی مجبوری ہو گئی ہووے گی۔
نیڑتا بنائی رکھن لئی سانوں پتہ ہونا چاہیدا ہے کہ جس
دے میں قریب رہنا چاہندا ہاں، اوہ میرے توں کی آس لائی
بیٹھا ہے۔ کئی وار اسیں آپے ہی اندازہ لگا لیندے ہاں تے
کوئی بھلیکھا رہِ جاندا ہے۔ اسیں نہ چاہندیاں وی بھلے
کھے وچّ ہی کجھ ایسا کر بیٹھدے ہاں جس نال ساڈی
دوری ودھدی ہے۔ میری بڑی ریجھ سی کہ میرا لڑکا
میرے توں ودھ پڑھائی کرے۔ لوک جدوں میرے پتر دی
ڈگری دیاں گلاں کرن تاں مینوں چنگا لگیگا۔ میرے وڈے
لڑکے نے یونیورسٹی تاں داخلہ لے لیا پر ستّ سالاں وچّ
ڈگری نہ کیتی۔ مینوں ہمیشہ اس تے گلہ رہنا کیونکہ میں
اپنے نظرئیے نال دیکھدا ساں۔ کنور ہمیشاں کہندا، 'چنتا نہ
کریا کرو ڈیڈ۔' پر 'پنچاں دا کہنا سر متھے پرنالہ اتھے دا
اتھے۔'
کنور نے ڈگری نہ کیتی۔ کنور دے دل وچ سی کہ ڈیڈ
چاہندا میں ودھیا نوکری کرکے ودھیا پیسے کماؤن لئی
ڈگری کراں پر اس نوں پتہ سی کہ پیسے کماؤن توں بناں
وی اسدا کم چلی جانا، بتھیرے بنائے باپو نے۔ کیونکہ
کنور دی سوچ تے میری سوچ وکھ وکھ سی۔ کنور نے
سوچیا وی نہیں ہونا کہ اس دی ڈگری لین نال ڈیڈ نوں کس
قسم دی خوشی ہوویگی۔ سو رشتیاں وچّ نے ڑتا بنائی
رکھن لئی سانوں اپنیاں آساں امیداں نوں سمجھنا بڑا
ضروری ہے۔ جدوں سانوں اک دوجے دیاں آساں امیداں دا
پتہ ہی نہیں ہندا کہ چاہندا کی ہے تاں رشتیاں وچّ دوریاں
ہونیاں سبھاوک ہن۔ کئی رشتے ایسے ہوندے ہن کہ پتہ ہی
ہندا ہے کہ سانوں اک دوسرے توں کی امید ہے۔ مثال دے
طور تے جدوں کسے دا ویاہ ہو جاوے تاں جو جو امیداں
آپس وچّ دوہاں دیاں تیویں آدمی دیاں اک پتی پتنی دے
طور تے جو اسیں اک دوجے توں آس کردے ہاں، اوہ سبھ
کجھ دا احساس ہی ہندا ہے۔ جے کجھ ایسا ہو جاوے کہ
اسیں اپنی پتنی جاں پتی توں امید ہی نہیں سی کردے، جو
ہو گیا تاں نیڑتا نہیں رہندی۔
دوری ہونی شروع ہو جاندی ہے آپس وچّ جو ایہہ سمجھ
کے اک دوسرے نوں پتہ ہی ہے۔ پتی نوں جاں پتنی نوں
پتہ ہی ہے، سبھ نوں پتہ ہندا ہے کہ کی رشتہ ہے تیویں
آدمی دا، لیکن پھر وی گھنڈ چکائی، منہ دکھائی ورگیاں
نکیاں وڈیاں بہت وڈے مائنے رکھن والیاں گلاں بہت
ضروری ہن۔ ایہہ سپشٹ گلاں رشتیاں دی بنیاد ہندیاں ہن۔
سپشٹ ہے کہ رشتے دا اظہار کرن نال نینہاں مضبوط
ہندیاں ہن۔ اسپشٹ رشتیاں وچّ فرق پے جاندا ہے۔ دچتی
ودھ جاندی ہے۔ سپشٹتا رشتے مضبوط کردی ہے دچتی،
نہ سپشٹتا رشتے توڑدی ہے۔
رشتیاں دی نیڑتا بنائی رکھن لئی ضروری ہے کہ جے
کدھرے کوئی غلطی ہو جاوے تاں بندیاں وانگ مننی
چاہیدی ہے تے غلطی سدھارن دا یتن کرنا چاہیدا ہے۔
شریف تے کرخت بندیاں وچّ صرف ایہہ ہی فرق ہوندا ہے
کہ کرخت لوکیں قصائی وانگ غلطی کرکے اس نوں غلط
نہیں کہندے، شریف آدمی پچھتاوے دا اظہار کردا ہے۔
غلطیاں انساناں توں ہو جاندیاں ہن لیکن اپنی غلطی نہ مننا
اس توں وڈی غلطی ہندی ہے۔
انجانے وچ کیتی غلطی کسے توں وی ہو سکدی ہے۔
رشتیاں دی نیڑتا برقرار رکھن لئی پیار کرنا ضروری ہے۔
جدوں تسیں کسے نوں دلوں لا کے بے غرض پیار کردے
ہو تاں کسے نوں اس دی قیمت، اس دی مہتتا دا احساس
کرواؤندے ہو۔ ساڈی نجی نیڑتا ہی، اپنے پریوار جاں
ویوپار وچّ رشتے بناؤندی ہے۔ اچیچے طور تے کیتا پیار
ستکار ساڈے رشتے بناؤندا ہے۔ پر جے کوئی کہے کہ
میں تاں ساری دنیا نوں اکو جیہا پیار کردا ہاں تاں مطلب
تہاڈے حصے تاں شاید کجھ وی نہ آوے۔ کسے نال رشتہ
رکھنا ہے تاں نجی نیڑتا نال ہی رہِ سکدا۔ ساری جماعت
برابر ہے، ایہہ دماغ دی گلّ تاں ہو سکدی ہے، دل دی
نہیں۔ نجی نیڑتا دے کارن ہی تسیں آپنیاں دے نیڑے ہو
سکدے ہو۔ ساری دنیا نال ساری جماعت نال نیڑتا تاں
کتاباں دی گلّ ہے۔ دنیا وچّ وچردیاں ہویاں آپنیاں نال اپنتّ
کروگے تاں ہی تہاڈے نجی تہاڈے اپنے رہِ سکن گے ۔

* * * *
ساڈی جِت ہار

عامَ جیون وچّ، پریواراں وچّ، پنڈاں وچّ، سرکاراں وچّ،
وپاراں وچّ، بہت قسم دے جھگڑے ہندے ہن۔ سیانے کیہا
کردے سی جتھے چار بھانڈے ہون اوہ کھڑکدے ہی ہندے۔
اک وار دی گلّ یاد آئی، ساڈے بچے حالے دس باراں سال
دے ہی سن۔ ہرپریت کسے کم گھروں گئی ہوئی سی۔ شاید
اپنی بھین سکھی دے گھر۔ ساڈے گھر نیانیاں نے چار
چپھیرے چیزاں کھلاریاں ہوئیاں سن۔
کتے ویڈیو گیماں، کتے بستے تے کتے ادھے ادھے پی
کوک وغیرہ رکھے ہوئے۔ میرا اک خاص متر ساڈے شہر
وینچورا وچوں دی گھ رہا سی۔ اس دا کار
وچوں فون آیا کہ پنج کو منٹاں وچ گھر آ رہا ہے۔ خاص
متر سی۔ جدوں گھر وڑیا تاں کھلارا پیا دیکھ کے ہسّ پیا۔
میں کیہا یار معاف کرنا بچیا نے سارا لونگ روم ملیا پیا،
آؤ آپاں دوسری بیٹھک وچّ(سٹنگ روم) وچّ بیٹھدے ہاں۔
اک وار بہن لگیاں میں پھر کیہا، 'کھلارے لئی معافی
چاہندے ہاں۔' میرا متر پھر ہسیا تے کہن لگا، 'جے کسے
دے گھر کجھ ہوؤُ تاں کھلرو۔' سو جے چار جی کتے
اکٹھے ہون گے تاں جھگڑے ہون گے ۔ جھگڑے ہونے
تاں چلو سبھاوک گلّ ہے لیکن اسیں جھگڑے نجٹھدے کس
طرحاں ہاں۔
کئی واری مترتا دشمنی وچّ بدل جاندی ہے۔ جے جھگڑا
جت کے اسیں گھر لڑائی پا لئی تاں سمجھو جت کے وی
آپاں ہار گئے۔ کوئی وستو حاصل کرن لئی جے اسیں بندے
گوا لئے اپنے تاں وی گھاٹیوندا ہی سودا ہے کیونکہ بندے
وستاں بنا سکدے ہن۔ لیکن وستاں بندے نہیں بنا سکدیاں۔
گھراں وچّ پریواراں وچّ جھگڑے کئی وار ویوپار نالوں
وی بہت وڈا دکھانت پیدا کر دندے ہن۔ مینوں کسے نے
اپنی اک درد کہانی سنائی۔ میں متر تے نہیں کہہ سکدا پر
اس دا کوئی نکا جیہا کم میں کیتا سی جس کرکے اس دا
بہت فائدہ ہو گیا تے اس نے اپنا سمجھ کے اپنے دل دی
گلّ میرے نال سانجھی کر لئی۔ اوہ اک غریب گھر دا
پنجابی جٹاں دا منڈا سی۔ باپ دی دو اےکڑ زمین سی۔ تنّ
بھرا سی اوہ سبھ توں چھوٹا سی۔ اک اس توں وی چھوٹی
بھین سی۔ سبھ توں وڈا بھرا باپ نال کھیتی وچ ماڑا موٹا
ہتھ وٹاؤندا۔ دوسرا بھرا شہر کارخانے وچّ نوکری کردا۔
چھوٹے دوویں بھین بھرا پڑھدے سی۔ جد دسویں پاس
کیتی تاں باپ نے صاف دسّ دتا کہ میں تینوں ہور نہیں
پڑھا سکدا ۔

اس منڈے دی یاری دوستی کسے تکڑے گھر دے منڈے
نال سی جو امریکہ رہا سی۔ اس نے سارا خرچ کرکے اس
نوں نال ہی امریکہ لے آندا۔ ایہہ گلّ 1980 دی ہے۔
امریکہ آ کے اس نے بہت محنت کیتی۔ محنتی دیکھ کے
تے اس دے متر دی واقفی کرکے اس دا ویاہ وی ٹیکسس
سٹیٹ وچّ کسے پنجابی کڑی نال ہو گیا۔ اپنے باپو نوں ہر
مہینے پیسے بھیجدا رہا۔ جس دن اس دی بھین دا ویاہ سی
اوہ آپ جا کے سارا خرچہ آپ کرکے ویاہ کرکے آیا۔ اس
نوں اپنے پریوار دی غریبی دا خیال سی۔ ہر سال کوئی نہ
کوئی مدد کردا رہندا۔ وڈے بھرا دے کہن تے اس نے
پیسے بھیج کے دس ایکڑ زمین وی نال لگدی لے لئی۔
مکان وی پکا پا لیا۔ پنڈ وچّ جیہڑا کارخانے کم کردا ہوندا
سی بھرا، اسنوں پہلے کچے مکان وچّ ہی چھڈّ، وڈا بھرا
وڈے تے پکے مکان وچّ رہن لگا۔ دوویں جدوں جدا ہوئے
تاں جھگڑا ہو گیا۔ وڈا بھرا چھوٹے نوں کہن لگا کہ 12
ایکڑ زمین ہے آپاں تنّ بھرا تے چوتھی ماں (باپو وچارا
مر گیا سی) دا حصہ تنّ اےکڑ زمین تے کچا مکان اس
نوں دتا۔ اس وچارے نے امریکہ والے چھوٹے بھرا نوں
چٹھی لکھی تے سارا حالَ لکھیا۔ اس نوں بڑا دکھ ہویا تے
اوہ اپنے پنڈ گیا۔ وڈے بھرا دے گھر بیٹھ کے چاہ پانی پیتا
تے اس نے گلّ کیتی کہ بھاء اپنے جیتے نوں تھوڑی ہور
زمین دے دے اوہ وی اپنا بھرا ہے۔ پر وڈے بھرا نے
صاف نہ کر دتی مانتی دا حصہ میرا حصہ۔ بسّ گلّ کسے
پاسے ترن ہی نہ دیوے۔ ہار کے کہن لگا بھاء پھر اےداں
کر میرا حصہ ہی اپنے جیتے نوں دے دے تے توں ماں
والا رکھ لے، دوواں کول چھ چھ کلے ہو جاؤ۔ وڈے بھرا
نے اکھاں لال کرکے اپنے لاگے بیٹھے اپنے جوان پتّ
ولّ ویکھیا تے کیہا،''
تیرا چاچا حصہ منگدا۔'' پتّ نے لاگے
پئی تلوار تے ہتھ رکھدیاں کیہا، ''کوئی نہیں
میں چاچے دا کم کر دندا، چل جیل ہو گئی تاں تیرا اک پتر
ہور ہیگا۔''
امریکہ توں گیا چاچا سن کے ہکا بکا رہِ گیا۔ کجھ نہ بولیا
تے اپنا بستا جو حالے کھولھیا وی نہیں سی چکیا تے
واپس امریکہ آ گیا۔ سیانپ کیتی۔ جے اتھے ماریاں جاندا
تاں کون جتدا تے کون ہاردا۔
جھگڑے ہو جان تے کویں نبیڑنے چاہیدے ہن، اس بارے
کجھ گلاں کریئے برتانت تے تہانوں سنا دتا، چلو باتاں
وی کریئے۔ جدوں اسیں پریوار وچ ہاں جاں کسے وپار
وچّ ہاں تاں اسیں بھاویں جس مرضی پدوی تے ہاں پھر و
ی سانوں اک دوسرے نال تالمیل تاں رکھنا پویگا۔ کوئی
پردھان ہے، کوئی منیجر ہے، کوئی کلرک ہے جاں کوئی
چپڑاسی، سارے ہی اس کمپنی دے کرندے ہن۔ سانوں اک
دوجے تے نربھرتا دی سیاست، لیاقت نہیں ہے تاں اسیں
کویں گڈی چلا سکدے ہاں۔ اکٹھیاں چلنا کس طرحاں
سانوں پتہ ہونا چاہیدا ہے، سانوں سیانپ ہونی چاہیدی ہے
کہ کویں کم چلاؤنے ہن۔ جدوں اکٹھے ہاں، اک کم ہے تاں
پھر اس وچّ جے جت ہے تاں ساریاں دی ہی ہونی چاہیدی
ہے۔ ایسا کجھ نہیں کرنا چاہیدا کہ اک آدمی لابھ لے جاوے
تے دوسرے کسے دا نقصان ہو جاوے۔ اپنا نقصان کرکے
وی ہور کسے دا فائدہ کیوں کیتا جاوے۔ جو اپنا نقصان کرا
کے بیٹھ ہو جاوے تاں اوہ جیتو تے نہ ہویا۔ کئی واری اس
طرحاں وی ہندا ہے کہ اسیں غصے وچّ آ کے ساری کھیڈ
ہی خراب کر لیندے ہاں۔ چلو میرا تاں نقصان ہو ہی جانا،
ہور وی کوئی کیوں جتے۔ ایہہ بہت ہی غلط سوچ ہے۔
موت کدے جت نوں نہیں کہندے۔ مر ہی گیا تے پھر
کہندے 'آپ موئے جگّ پرلو۔' سبھ دا نقصان کرنا ٹھیک
نہیں۔ کوئی ایسی کھیڈ کھیڈنی چاہیدی ہے جس وچ سبھ دا
ہی بھلا ہووے۔ جے سبھ دا بھلا نہیں ہو سکدا تاں پھر ایسا
کم ہی نہ کرو۔ نہیں تاں جے کسے اک دا لابھ دوجے دا
نقصان کر دیوے تاں اوہ کھیڈ زیادہ دیر نہیں چل سکدی۔
جے پروار ہے، اک ٹیم ہے، اکو ویوپار ہے تاں سبھ دی
سانجھی جت نہ ہوئی تاں یقیناً ہار ہے۔ جاں تاں سارے ہی
جت سکدے ہن، ٹیم ہی جت سکدی ہے تے جاں پھر ٹیم
دی ہار سبھ دی ہار ہوویگی بھاویں کوئی باقی ساریاں توں
جنا مرضی ودھیا کھیڈدا ہووے۔
ٹیم دی ہار تاں پھر سبھ دی ہی ہار ہے۔ دنیا دی ہر کھیڈ
وچّ جے اسیں سبھ دا بھلا منگدے ہاں تاں ہی ساڈا بھلا ہو
سکدا ہے۔ کسے اک دی جت دوسرے نوں مار کے ہی
ہونی ہے تاں اوہ کاہدی جت۔ جے اک ہسے دوجا رووے
تاں ٹھیک نہیں۔
سارے رون تاں وی گلّ بندی نہیں۔ پر جے ایسا سوچیئے
کہ سارے ہی خوش ہون تاں ایسی حالت وچّ جت ہار دا
سوال ختم ہو جاندا ہے۔ سبھ دا بھلا منگدیاں
جو ہونا اوہ ہو جاوے تاں اس دی کوئی چنتا نہیں ہندی۔ ہار
کے وی جت محسوس ہندی ہے۔ تاں تسیں کسے ماڑے
نوں لتاڑ کے گھ تاں سکدے ہو پر بھلا تہاڈی ضمیر
تہانوں جیتو کہے گی؟

****
ساڈے وعدے

اکلا تاں کہندے رکھ وی نہ ہووے۔ اکلا ہی ہووے جے
کوئی تاں وعدے کس نال کریگا؟ ہاں اپنے آپ نال وی
وعدہ کر سکدے ہاں کہ میں اج توں ایہہ چیز نہیں کھانی
پینی جاں ایہہ کم نہیں کرنا۔ جے سانوں کوئی دیکھدا ہی
نہیں، تاں وعدہ توڑدیاں دا جے کسے نوں پتہ ہی نہ لگے
تاں پھر وعدہ کرن دا جاں توڑن دا کوئی فرق نہیں پیندا۔
وعدہ کسے نال کرکے تے اس نوں نبھاؤن وچّ جو خوشی
ملدی ہے، اوہ خوشی حاصل کرن لئی اسیں وعدے
نبھاؤندے ہاں۔ وعدہ خلافی 'چوں جو دکھانت پیدا ہندا ہے۔
اس دے درد توں، وعدہ خلافی دی پیڑاں توں جو ڈر لگدا
ہے، اس ڈر کرکے ہی اسیں وعدے نبھاؤندے ہاں۔ 'بانہِ
جنہاں دی پکڑیئے دھر پئیے دھرم نہ چھڈیئے' وعدہ اک
دھرم ہندا ہے۔ ساری دنیا وچّ وعدے نبھاؤن جاں وعدے
توڑن دا حساب کتاب ساڈا سماج، جس وچّ اسیں نت دن
وچردے ہاں، لاؤندا رہندا ہے۔ کئی وار تسیں سنیا ہونا اہنا
بندہ جو آکھدا اوہ کر وکھاؤندا ہے۔ ایہہ بندہ وعدے دا بڑا
پکا ہے ایہہ بندہ مر تاں جاؤ پر اپنے بول ضرور پگاؤ
تے دوجے پاسے کئی لوک اپنا اعتبار گوا بیٹھدے ہن۔

لوکاں دیا کتاباں وچّ پھر اس طرحاں دے لوکاں لئی لوک
اس طرحاں گلاں کردے ہن ایہہ کوئی بندہ جھٹّ مکر
جاندا اے ایہدی گلّ دا کی اعتبار، پیر پیر تے جھوٹھ بولدا،
ایہہ جاندا کسے پاسے آؤندا ہور کتوں۔ اسدا کی اعتبار،
کہندے ونجھ چڑھی تے پپل لتھی۔ کہندے وعدے کرنے
بڑے سوکھے پر نبھاؤنے اوکھے ہندے ہن۔ پر ایہہ بہت
پرانی کہاوت ہے۔ اج کلّ لوک اینے بھولے نہیں، جلدی
کتے کسے تے اعتبار نہیں کردے۔ سوچ سمجھ کے اعتبار
کردے ہن۔
پر جے اس طرحاں لگے کہ وعدہ کرن والا صحیح نہیں
چل رہا تاں دخل اندازی وی کردے۔ اج کلّ لوکاں توں
جے گلّ کسے پاسے نہ ہی لگدی دسے تاں اس توں پہلاں
کہ کوئی وڈا دکھانت کھڑھا ہو جاوے، اس دا کوئی حلّ
لبھن دی
کوشش کردے ہن۔ سو وعدے کرن والے نوں وی سوچ
سمجھ کے وعدہ کرنا چاہیدا ہے۔ جے وعدہ کیتا ہے تاں
نبھاؤنا چاہیدا ہے۔ نہیں تاں وعدیاں توں کتے ودھیا رشتہ
بلی چڑھ جان دا خطرہ پیدا ہو سکدا ہے۔ وعدے کندھاں
نال نہیں انساناں نال، رشتیاں نال، آپنیاں نال ہی وعدے
کیتے جاندے ہن۔ جے اپنے ہی گوا لئے تاں پھر 'بھٹھّ پیا
سونا جیہڑا کناں نوں کھاوے۔'
وعدہ اک اقرارنامہ ہندا ہے۔ دماغ نال سوچ کے وعدہ
کرکے جدوں اسیں کسے دا دل جت لیندے ہاں۔ وعدہ پورا
کیتا تاں ہی دل جت ہوؤُ۔ جے رو رو کے وعدہ نبھایا تاں
پھر میننناں پا کے دودھ دتا تاں کی دتا؟ خوشی خوشی
وعدہ نبھاؤن نال دل جت سکدا ہے۔ کسے نوں آس دوا
کے، اس دی آس مراد پوری کرن نال ہی گلّ بندی ہے۔
جے لائیے تاں توڑ نبھائیے۔ توڑ نہیں نبھا سکدے، کسے
دا دھر تکّ ساتھ نہیں دے سکدے تاں ادھ وچالے چھڈّ جانا
وعدہ خلافی ہے۔ اس دا نہ تہانوں سکھ، نہ ہور کسے نوں۔
سنن گنن والے وی کہنگے، 'لوکیں آکھدے مگ نال یاری
مہنو مہنی ہو کے ٹٹّ گئی۔' بسّ توڑ نبھا سکن دی تہاڈی
کنی کو سمرتھا ہے۔
کنی کو سوچ ہے، کنا کو یتن کردے ہو تے کس حد تکّ
جاندے ہو۔ اس وچوں
ہی لوک تہاڈے نمبر لاؤندے ہن۔ کئی وار اسیں وعدہ
نبھاؤن لئی اپنا پورا زور لا دندے ہاں۔ لیکن نہیں نبھا
سکدے، اس حالت وچ تہاڈا نہیں قصور، کسے ہور وجہ
نال وعدہ ٹٹا ہے۔ وعدہ ٹٹن دا کارن تسیں نہیں تاں پھر
دوشی وی تسیں نہیں۔ اس حالت وچّ کوئی رشتہ نہیں
خراب ہوندا۔

مجبوری وچّ کیتے وعدے دی مجبوری ہندی ہے وعدہ
نہیں ہندا۔ میں جد کھیتی
کریا کردا سی تا بڑی سوکھی حالت سی تے بہت چنگا
اعتبار بنیا ہویا سی چار چپھیرے۔ اسیں بیج والے آلو اک
کولڈ سٹور وچّ رکھ دتے ۔ سو کو کھیت واسطے سانوں
بیج چاہیدا سی۔ باقی سوچیا ویچ دیوانگے۔ پرنتو مارکیٹ
خراب ہو گئی۔ ساڈے باقی آلو وی نہ وکے، ڈھیراں دے
ڈھیر ساڈے کھیتاں وچّ پئے رہِ گئے۔ کئی اےکڑ آلو اسیں
وچے ہی واہ دتے کہ پٹائی دا خرچہ وی پورا نہیں ہونا۔
کھیتی کارن میرے سارے رستے بند ہو گئے۔ کھیتی کرن
والے سارے ٹریکٹر ٹرالیاں وک گئے تے میرے سر
حالے وی قرضہ سی۔ کسے
نوں دین واسطے کوئی پیسہ نہیں سی۔ وعدے مطابق کولڈ
سٹور دا مالک پنڈ اپنا کرایہ لین لئی آیا۔ جدوں پتہ لگّ گیا
کہ پیسے تاں سریندر کول نہیں، اس وقت مجبور ہے،
پیسے نہیں دے سکدا۔ حالات دیکھ کے سمجھ گیا کہ اس دا
قصور کوئی نہیں۔ اس وقت کجھ وی کراں، پیسے ملنے
تاں نہیں، اپنا رشتہ، پریم، دوستی ہی خراب نہ کراں۔
کسے دن آپے دے دے ؤ۔ دو تنّ سال بعد میں ودیشاں وچّ
مزدوری کرکے پھر کتے جا کے اس دے پیسے موڑے۔

کجھ وعدے زبانی کلامی ہندے سن تے کجھ اقرارنامے
لکھتی ہندے سن۔ دلاں دے مسئلے، پروارک مسئلے عامَ
طور تے لکھتی نہیں ہویا کردے ۔ دلاں دے سودے من گن
کے نہیں کیتے جاندے۔ متر ہے تاں مترتا نبھاؤندیاں
ہی پتہ لگدا ہے کہ کنا ودھیاں متر ہے۔ سماجک قانون جو
ہندے ہن، اوہ سرکاری ودھان نالوں، سرکاری قاعدے
قانون نالوں بہت ودھ اہمیت رکھدے ہن۔ لیکن اوہ لکھتی
روپ وچّ صحیح ہندے۔ ودھان تاں لکھیا جاندا
ہے تے لاگوُ کیتا جاندا ہے۔ بھاویں سماجک قاعدہ قانون
ساڈے خون وچّ ہندا ہے۔ ساڈے دل وچّ ہندا ہے، ساڈی
ضمیر وچّ ہندا ہے۔ ضمیر تے سبھ نوں پتہ ہے گزاں نال
نہی منی جا سکدی۔ سماجک وعدے وپارک وعدیاں توں
وکھرے ہندے ہن۔ پرانے زمانیاں وچّ ویوپار وی زبانی
کلامی ہو جایا کردے سی۔ ہتھ ملا لیا تاں بسّ ملا لیا۔ پگّ
وٹا کے ساری عمر نال کھڑن والے زمانے ہن تاں جاندے
رہے۔ اج کلّ بہت گھٹّ مثالاں ملدیاں۔
خاص کرکے وپارک اقرارنامے تاں ہن لکھتی ہی ہندے
ہن۔ جے کدھرے
لکھتی نہیں ہے تاں گلّ وگڑ جاوے، پھر ثبوت کوئی نہیں
ہندے۔ بول پگاؤن والے زمانے تاں چروکنے لدّ گئے۔
وپارک وعدے وی سانجھ نبھاؤن والے وعدے ہندے، ہن۔

نربھرتا ہندی ہے، اک دوجے دے آسرے نال کسے
سانجھے مفاد لئی مل بیٹھ کے کم کرن دیاں جو شرطاں
ہندیاں ہن، ایہناں شرطاں نوں کسے زمانے قسماں کیہا
جاندا سی۔ شرطاں اج کلّ لکھتی روپ وچ کرکے اپنا اپنا
حصہ پا کے اوہناں شرطاں تے پورا اتارن لئی اقرارنامے
کیتے جاندے ہن۔ کوئی چیز ادھار لے کے اس نوں واپس
کویں کرنا ہے، اس دے وی اقرارنامے لکھے جاندے،
آپس وچّ کیتے اقرارنامیاں وچّ کم نیپرے چاڑن دے
طریقے نہیں، خواہش ہندی ہے۔ ریجھ ہندی ہے۔ وعدے
نبھاؤن دے سادھن ویوپار وچّ ہتھیں محنت، پیسے دا
یوگدان جاں کوئی تکنیک قابلیت ہو سکدے ہن۔ کس سادھن
تے کنا نربھر کرنا ہے، کسدا وعدہ ہندا ہے۔
یوگدان انوسار ہی پھر نفعے نقصان دا حصہ ہندا ہے۔
تسیں سنیاں ہونا لوکاں نوں کہندیاں کہ میرا فلانی کمپنی
وچّ چوانی حصہ ہے۔ بھاوَ اوہ چوتھے حصے دے یوگدان
کرکے چوتھے حصے دے نفعے نقصان دا حقدار ہے۔
نفعے والے کماں وچّ سیانے بندے دخل اندازی نہیں
کردے۔ جے میں کسے بزنس وچّ دو لکھ
ڈالر لایا ہے تے ہر مہینے مینوں اٹھ ہزار ڈالر حصہ مل
رہا ہے، مطلب 48فیصد ویاج مل رہا ہے۔ پھر ہور تہانوں
کی چاہیدا۔ پاسے ہو کے بہہ جاؤ، کرن دیو کی کردے
باقی۔ کوئی دخل اندازی کرن دی لوڑ نہیں۔ ہر مہینے گپھا
مل رہا ہے تہانوں تے جے کوئی ہور تہاڈا حصہ دار جو
کم چلا رہا ہے، جے ودھ وی بنا رہا ہے تاں وی چپّ رہن
وچّ ہی تہاڈا بھلا ہے۔ ہور کوئی ودھ لے رہا ہے تاں کوئی
گلّ نہیں جنا چر 48فیصد تہانوں ملدا ہے، چپّ کرکے
گھونئیں جہے بن کے لئی جاوؤ۔ ہور کسے دا حساب کتاب
نہیں لاؤنا چاہیدا۔ اپنا حساب ٹھیک ہے تاں سبھ ٹھیک ہے۔
کوئی وعدہ خلافی کر وی رہا ہے تے تہانوں پگدی ہے۔
سگوں پتہ ہی نہ لگن دیو کہ تہانوں پتہ ہے۔ اسے وچّ جے
سبھ دا بھلا ہے تاں ایہہ ہی صحیح ہے۔

****
ساڈی سمجھ

عامَ طور تے اسیں دیکھدے ہاں کہ بناں سوچے سمجھے
ہی کہہ دندے ہاں مینوں پتہ۔ کیونکہ اسیں اندازہ لگا لیندے
ہاں کہ اویں ہونا۔ پر اندازہ تاں اندازہ ہے نہ۔ پوری سمجھ
تاں پوری جانکاری توں بعد ہی لگّ سکدی ہے۔ جیون دے
کسے وی کھیتر وچّ فیل ہون دا ایہہ ہی کارن ہندا ہے کہ
اسیں سوال نوں پوری طرحاں سمجھدے ہی نہیں بلکہ سنن
شکتی ہی نہیں ہندی ساڈی، کسے دی گلّ سنن دی سمجھن
دی کہ کی کہنا چاہندا ہے، اس دا وہل ہی نہیں ہندا ساڈے
کول۔ کہندے نے، کوئی تریا جاندا سی، تیار بیار ہو کے
لاگیوں دی گھدا کوئی پچھن لگا،
 ''شہر نوں چلیاں؟'' بناں
سوال سنن دے ہی اس اتر دتا، ''نہیں میں تاں شہر نوں
چلیا۔'' سوال کرن والے کول وی کتھے وہل سنن دا اوہ
بول پیا، ''
اچھا اچھا میں سمجھیا توں شہر نوں چلیا۔''
کہندے اکبر نے بیربل نوں پچھیا کہ اپنے راج وچ انھے
کنے ہن۔ بیربل کہن لگا تقریباً سارے ہی انھے ہن۔ راجا
حالے سوچ ہی رہا سی کہ وزیر دے کہن توں کی بھاوَ،
اینے نوں رستے وچّ دیکھیا کہ کوئی پشواں لئی پٹھے
قطر رہا سی۔ لاگیوں دی اس دا کوئی واقف گھیا تے کہن
لگا، پٹھے کتردا بئی جواناں؟ وزیر راجے نوں کہن لگا آہ
پہلا ہی بندہ ملیا تے اس نوں انھیاں وچّ گن لؤ۔ سمجھن دی
اسیں کوشش ہی نہیں کردے، بسّ اندازہ ہی لگاؤندے ہاں
کہ سمجھ لگّ گئی مینوں۔
اندازہ تاں حقیقت نہیں ہندا۔ کئی وار اسیں اندازے نال
صحیح ٹکانے پہنچ
وی جاندے ہاں۔ پر جے سچی مچی سمجھ ہووے کہ کتھے
جانا تاں کنا سوکھا ہووے پہنچنا۔ سن سن کے جاں کسے
ہور وجہ کسے بارے اندازہ لگا لینا تے اپنے اندازے نال
ہی ڈانڈے مینڈے تر پینا تاں بہتی سمجھداری دی گلّ نہیں
ہے۔
ساڈی جیونی دا سبھ توں وڈا دکھانت کیہا جا سکدا ہے
ساڈی ایہہ عادت کہ اسیں سمجھن توں بناں ہی سوال کڈھن
لگّ جاندے ہاں۔ جے پھر امتحان وچوں فیل ہو جاندے ہاں
تے اسیں فیل ہون دا وی کارن لبھن دے اندازے ہی
لاؤندے پھردے ہاں۔ بنھاں سوچے سمجھے جو وی سوال
اسیں زندگی دے کڈھدے ہاں، اوہ غلط ہو سکدے ہن۔ لیکن
پوری طرحاں سمجھ کے جواب لکھیئے تاں پھر کویں
غلط ہو سکدا۔ کوئی بیمار جدوں کسے سیانے ڈاکٹر
کولوں دوائی لین لئی جاندا ہے تاں سیانا ڈاکٹر جناں چر
اس نوں پتہ نہ لگے کہ تہانوں بیماری کی ہے؟

اونا چر دوائی نہیں دندا۔ اوہ کدے تہاڈا کجھ چیکّ کردا
ہے، کدے کجھ، کدے ٹوٹی جہی لا کے ساہ ویکھدا ہے،
دل دی دھڑکن دیکھدا ہے، کئی حالتاں وچّ مل موتر وی
چیکّ کردا ہے تاں جا کے دوائی دندا ہے۔ پورا پتہ لگا کہ
کی بیماری ہے تاں دوائی دندا ہے۔ بیماری دی سمجھ نہ
لگے تاں پھر ہور کسے سپیشلسٹ کول جاں وڈے ہسپتال
وچّ گھلّ دندا ہے۔ مینوں یاد ہے اک آر. ایم. پی. سی۔ پتہ
نہیں کویں اسنے اپنا درج ناں کروایا ہویا سی۔ اسدے کول
جدوں کسے بیمار نے جانا تاں اوہ چار گولیاں دے دندا۔
میرے نال سکولے پڑھدا رہا سی۔ نالائق جیہا سی۔ دسویں
توں بناں شاید اس کول ہور کوئی ڈگری ہے ہی نہیں سی۔
پر لوک اس نوں ڈاکٹر صاحب آکھدے تے اسدی دوائیاں
دی دوکان وی بڑی ودھیا چلدی۔ اوہ تقریباً سارے مریضاں
نوں بھاویں کسے دا ڈھڈّ دکھدا ہووے، سر دکھدا ہووے،
بخار ہووے، جاں زکام، اوہ ساریاں نوں اوہ ہی دوائی دے
دندا۔ پنڈاں دے لوکاں نوں وچاریاں نوں کی پتہ کی دتا۔
میں اک وار اس نوں پچھیا یار آہ میرے بیٹھیاں بیٹھیاں
چار پنج مریض آئے۔ وکھ وکھ روگ دسے سبھ نے پر
توں دوائی ساریاں نوں اک ہی دتی۔ اوہ بنا سوار کے
کہندا، ''ایہہ جو ان پڑھ پینڈو لوک آ نہ، ایہناں نوں اپنی
بیماری دسنی نہیں آؤندی۔ پر مینوں پتہ میں اک گولی ڈھڈّ
پیڑ دی، اک گولی سر پیڑ دی، اک بخار دی تے اک
نال اینٹیبائیوٹک دے دندا ہاں۔ ایہناں چاراں وچوں اک ہی
ہندی ایہناں سبھناں دی بیماری۔"
جے کسے بیماری دی جاں کسے سوال دی سمجھ ہی نہ
ہووے تاں اوہ سوال اچانک تاں بھاویں حلّ ہو جاوے پر
عامَ طور تے تسیں اسپھل ہی رہندے ہو۔ اک وار
گردوارے میرے کول اک پریمی آ گیا تے کہن لگا کہ
سیکٹری جی میرا جی کردا میں اک کویتا پڑھاں۔ میں
لکھی ہے۔ گرپرب تے لکھی ہے۔ میں کیہا ست بچن
ضرور پڑھو۔ جدوں اسیں ٹائم دتا تے کازّ کڈھ کے پڑھن
لگا پر اس توں پڑھ نہ ہووے۔ مینوں کہن لگا کہ سیکٹری
جی اپنی عینک دیو ذرا۔ میں عینک لاہ کے دتی پر اس
توں پھر وی نہ پڑھ ہووے تے کہندا کوئی ہور دیو یار
عینک، سیکٹری دی عینک تاں خراب آ، سارے ہسّ پئے۔
جے صحیح نمبر دی عینک نہ ہووے تاں اسیں کویں دیکھ
سکدے ہاں۔ پہلاں سانوں سمجھن
دی کوشش کرنی چاہیدی ہے تاں ہی سمجھ لگو کہ اسیں
صحیح ہاں کہ غلط۔ سمجھن دی کوشش ہی جے نہیں
کردے تاں پھر سانوں سمجھ لگّ کویں سکدی ہے۔
کسے وی چیز نوں سمجھن جاں سمجھاؤن لئی جاں تاں
اسیں گلّ کردے ہاں تے سندے ہاں، جاں لکھدے ہاں،
پڑھدے ہاں تے کئی وار کوئی گونگا بولا اشاریاں نال وی
سمجھا دندا ہے۔ لکھ کے سمجھایا جاوے جاں پڑھ کے
سمجھایا جاوے۔ جاں کوئی بول کے سمجھاوے تے کوئی
سن کے سمجھ جاوے تے جاں پھر کوئی اشاریاں نال
سمجھا دیوے تے کوئی سمجھ جاوے۔ جناں مرضی کوئی
بول بول کے سمجھائی جاوے پر جے سنن والے نوں سننا
ہی نہیں آؤندا، اوہ اپنے ہی وچّ اٹکل پچو مار رہا ہے تاں
کویں سمجھ لگّ سکدی ہے۔ بھاویں کسے نے ساری
زندگی لا کے گن گیان دی کوئی کتاب لکھی ہووے پر
جے کوئی اس نوں پڑھدا ہی نہیں تاں پھر گن گیان دی
سمجھ کویں لگے۔ کئی وار گلّ کرن والا ہی جے ول چھل
نال گلّ کرے تے سانوں شکّ پے جاوے کہ ایہہ تاں بندہ
ٹھیک نہیں، تاں وی اسیں یقین نہیں کردے تے جے یقین
ہی نہ ہووے کسے تے تاں اس دی گلّ دی سمجھ کویں
لگے۔ سمجھن تے سمجھاؤن لئی سانوں دل کھوہل کے
صاف دل نال سپشٹ گلّ کرنی چاہیدی ہے تے سنن والے
نوں دھیان نال، سناؤن والے تے یقین کرکے سننی چاہیدی
ہے۔ تاں ہی سمجھ لگّ سکدی ہے۔ جے سانوں پتہ نہیں
کسے چیز نال کویں نجٹھنا ہے تاں سمجھن والا وی تے
سمجھاؤن والا وی کسے تون توڑی وچّ نہیں ہو سکدے۔
کوئی آنڈیاں دا جھولا لے کے بسّ وچّ چڑھیا تے بیٹھن
لگے نے جھولا تھلے رکھ دتا۔ کنڈکٹر نے ٹھڈّ مار کے
پچھیا آ کی آ ؟ آنڈیاں والا کہن لگا بسّ اک ہور ٹھڈّ ماردے
تے پھر ایہہ کجھ وی نہیں۔ سمجھن توں پہلاں ہی کم کر
دتا تے پھر سمجھن لئی بچو کیہ ؟

* * * *
ساڈا سننا

جدوں کوئی گلّ کر رہا ہندا ہے، جے اسیں اس دی گلّ نوں
دھیان نال سنیئے تاں ہی اسدے بھاوَ نوں سمجھ سکدے ہاں
کہ کہن والا کی کہنا چاہندا ہے؟ جے کوئی اپنا درد سنا
رہا ہے، اپنا دکھ پھول رہا ہے تاں اس دی گلّ نوں جیکر
اسیں دھیان نال تے پوری ہمدردی نال نہیں سندے تاں
سانوں گلّ سمجھ ہی نہیں لگّ سکدی۔ عامَ طور تے اسیں
کہہ دندے ہاں کہ مینوں لگّ گیا پتہ توں کی کہنا چاہندا
ہے۔ پر اس دی گلّ دا اپنے دماغ نال ہی اندازہ لگا لیندے
ہاں تے جدوں اسیں اپنے ہی ارتھ کڈھن لگّ جاندے ہاں
تاں پھر گلّ کرن والے دی بھاونا نہیں سمجھ سکدے۔ عامَ
طور تے ساڈے جیون وچّ اویں ہی ہندا ہے کہ جدوں کوئی
گلّ کردا ہے تاں اسیں اس گلّ دا اتر دین دی سوچدے
ہندے ہاں۔ کوئی اپنی گلّ جویں مرضی کر رہا ہووے۔ جے
اسیں دھیان نال سنی ہی نہ، بسّ اندازہ لگا کے اس دی گلّ
دا اتر لبھنا شروع کر دیئیے، سنن دی تھاں اس دی گلّ دا
جواب دین بارے ہی جے اسیں سوچ شروع کر لوانگے
تاں پھر گلّ کرن والا تاں بھاویں پسینو پسینہ ہوئی جاوے،
ہسے جاں روئی جاوے، اسیں تاں ستے ہی اس دا ہنگارا
بھری جاندے ہاں۔ اسیں اک پاسے گلّ سن رہے ہندے ہاں
تے دوسرے پاسے اپنے من وچّ اس دی گلّ دا جواب گھڑ
رہے ہندے ہاں۔ جے ساڈے دماغ وچّ اپنی گلّ چلدی ہے
تاں ہور کسے دے جو ہنگارے دے رہے ہندے ہاں، کئی
وار سانوں آپ نہیں پتہ ہندا کی ہنگارا دندے ہاں۔ بچے
جدوں ٹیلیوژن تے کوئی خاص کھیڈ دیکھ رہے ہندے ہن
جاں خاص کہانی دیکھ رہے ہندے ہن تاں ماں چونکے
چوں بھاویں دس کم دسی جاوے، بچے آکھ دندے ہاں،
آؤندا ماں۔
اچھا میں کرداں پر اوہناں نوں پتہ ہی نہیں ہندا کہ ماں
کرواؤنا کی چاہندی ہے؟
اوہناں دا دماغ تاں کر رہا ہندا، جو کر سکدا۔ ماں کئی وار
گلّ کر رہی ہندی ہے پر بچے دیکھ رہے ہندے آ کہ کوبی
برائٹ تنّ پوائٹر پا دیؤ کہ نہیں۔ تے جو پے جاوے تاں
کئی وار کھڑے ہو کے اس دی خوشی وچّ رولا پاؤن لگّ
جاندے۔ ماں کچی جہی ہوئی واپس اپنے کم جا لگدی ہے۔
سمجھ جاندی کہ میری گلّ ہن کتھے سننی کھیڈ دیکھدے
نے بچے۔ بسّ جے کھیڈ ساڈے دماغ وچّ وی چل رہی
ہووے تاں پھر سانوں ہور کسے دی گلّ دا احساس نہیں
ہندا۔

اس توں وی زیادہ مہتوپورن ایہہ ہے کہ سن کے اسیں آپ
نہیں سمجھدے۔ اپنی سوچ مطابق اسیں جواب وی دندے
ہاں تے جے جواب صحیح نہ ہووے تاں اپنے آپ نوں
دوشی نہیں سمجھدے۔ ایہہ نہیں سوچدے کہ اسیں سنیا ہی
نہیں دھیان نال سمجھ کویں لگنی سی۔ ایہہ ہی سوچدے ہاں
کہ اسیں صحیح ہاں، اگلا ساڈی گلّ نہیں سمجھ رہا۔ اینی
گلّ تاں پکی ہے کہ گلّ ہووے جاں گراری، جنا چر بڑیئے
نہیں رلدے جناں چر گراری دے دندیاں نال دندے رلدے
نہیں، اونا چر دوویں گراریاں اکٹھیاں گھمدیاں ہی نہیں۔
بہتی وار اویں ہی ہندا ہے کہ کوئی گلّ کردا ہندا پر اسیں
انسنی، انگولی کرکے ہی نظر انداز کر دندے ہاں۔ انسنی
ہی کر دتی تاں سمجھ لگّ جان دا تاں پھر سوال ہی نہیں
پیدا ہندا۔ دکھاوے وجوں ہوں ہاں کری جان نال کویں گلّ
بن سکدی ہے۔ جے اسیں دل لا کے ساری گلّ سنی ہی
نہیں۔ کئی وار اسیں گلّ سندے سندے اپنی سوچ وچّ گواچ
جاندے ہاں پر پھر دھیان کرن دی کوشش کردے ہاں۔
تھوڑھا بہت پھر سن کے، اک دو کم دیاں سن کے پھر
اپنے سپنیاں دی دنیا وچّ چلے جاندے ہاں۔ لیکن کتوں کتوں
سنن نال وی گلّ نہیں بندی'آدی پڑھیا انت پڑھیا وچوں
وچوں درشن کریا۔'
اس طرحاں وی گلّ نہیں بن سکدی۔ دل لا کے سنن نال ہی
گلّ بن سکدی ہے۔ جدوں دل لا کے سندے ہاں تاں سانوں
وی پتہ لگّ جاندا ہے، سنن والے نوں وی تے سناؤن
والے نوں وی پتہ لگّ جاندا ہے کہ میری گلّ دھیان نال
سنی ہے۔
دسمبر دا مہینہ سی۔ صاحبزادیاں دی شہیدی نوں مکھ رکھ
کے دیوان چل رہا سی۔ مینوں ہارمونیئم تاں ٹھیک طرحاں
وجاؤنا نہیں آؤندا۔ گیانی ہوراں نے ساتھ دینا۔ طبلے والے
نے وی ساتھ دینا تے کئی وار میں اپنی گلّ کرن توں
پہلاں شبد وی پڑھ لینا۔ کبیر جی دا شبد
'سورا سو پہچانیے جو لڑے دین کے ہیت
پرزہ پرزہ کٹِ مرے کبہو ن چھاڈہِ کھیت'
شبد دی سماپتی تے میں صاحبزادیاں دی شہیدی ساکے دا
ورنن کرن لگا۔ اجیت سنگھ تے ججھار سنگھ دی سہیدی
دی گلّ جدوں کیتی نہ کہ صاحب سری گورو گوبند سنگھ
جی دے سپتر صاحب زادہ اجیت سنگھ اتے صاحب زادہ
ججھار سنگھ لڑدے لڑدے چمکور وچّ شہید ہو گئے۔ دوہاں
صاحبزادیاں، جنہاں دے سراں تے کلغیاں سجائیاں جاندیاں
ہندیاں سی، شاہی وستر پائے ہندے سی، اوہ صاحبزادے
جد شہید ہو گئے تاں سمیں نے دوہاں دیاں لاشاں تے کفن
پاؤن دی اجازت وی نہیں دتی۔ کسے نے چکیا نہیں، کسے
نے چمیا نہیں، کسے نے سسکار نہیں کیتا۔ جدوں میں ایہہ
ساکہ سنا رہا سی تاں میں سنگت ولّ نظر مار کے دیکھیا۔
دیوان حالَ کھچا کھچ بھریا ہویا سی۔ میں دیکھیا کہ تقریباً
ساری سنگت اپنے اتھرو پونجھ رہی سی۔
سرتی برتی اکاگر کرکے جد اسیں گلّ سندے ہاں تاں گلّ
دی گمبھیرتا دا پتہ لگّ جاندا ہے۔ بسّ گلّ دی گمبھیرتا دا
پتہ لگّ گیا تاں سمجھو کہ اسیں ہمدردی نال دل لا کے گلّ
سنی ہے۔ گلّ گمبھیر ہووے، اکاگر چتّ ہو کے سنی ہووے
تاں اسیں ایسی گلّ سندے سندے اپنے سپنیاں دی دنیا چوں
باہر نکل کے بسّ گلّ سندے ہاں۔ گلّ دا جواب دین بارے
وی نہیں سوچدے۔ ساکہ سناؤن والے دے نال جدوں دماغی
طور تے اسیں سندے سندے چمکور دی گڑھی وچّ پہنچ
جاندے ہاں تاں بناں درشن کیتیاں وی اسیں چمکور صاحب
پہنچ
جاندے ہاں۔ دھیان دھر سنن نال ضروری نہیں کہ اسیں گلّ
کرن والے نال ہر طرحاں سہمت ہو جاندے ہاں۔ بالکل
نہیں، گلّ کرن والے نال نہیں، گلّ نال سہمتی ہو جاندی
ہے۔ گلّ نال سہمتی ہو جاوے تاں بسّ گلّ بن جاندی ہے۔
گلّ کرن ویلے جو شبداں دا پریوگ کردے ہاں، اوہناں
شبداں دا وی بہت گھٹّ اثر ہندا ہے۔ اٹھ دس پرتیشت ہی
شبداں دا اثر ہندا ہے۔ باقی سارا تاں گلّ کرن والے دے
طریقے تے نربھر کردا ہے۔ لفظ تاں اوہ ہی ہندے ہن لے
کن ہر کسے دا اظہار اپنا اپنا ہندا ہے۔ بسّ جے اسیں بے
معنی کلام دی جگہ گلّ کرن دا تکیہ سکھ جائیے، وسیلہ
سکھ جائیے، طریقہ سکھ جائیے تاں ساڈی گلّ وچّ
گمبھیرتا ہو جاوے۔ جے گمبھیر گلّ نوں سروتے گمبھیرتا
نال سن لین تاں پھر واتاورن ہی گمبھیر ہو جاندا ہے۔ گلّ
وچلا درد آپمہارے ہی ساڈے دل وچّ جا وڑدا ہے۔ جد درد
دل دا دروازہ کھڑکاؤندا، دل درد نوں دل نال لاؤندا تاں اوہ
درد ساڈا اپنا ہو جاندا ہے تے جے درد ساڈا اپنا ہو جاوے
تاں ساڈیاں اکھاں بھر آؤنیاں سبھاوک ہی ہن۔

****
ساڈی سہکارتا

سہیوگ کرکے، سبھ دا بھلا دل وچّ رکھ کے اتے پوری
گلّ نوں سمجھ کے جدوں اسیں چلدے ہاں تاں سربتّ دے
بھلے وچّ ہی جو ساڈا وی بھلا ہو جاندا ہے، اس بھلے دا
مزہ ہی کجھ ہور ہندا ہے۔ اگیانتا تاں ساڈی کمزوری ہندی
ہے۔
گیان ساڈی شکتی ہندی ہے۔ گیان ہونا تاں لازمی ہے۔ جے
کسے کم دا گیان ہی نہیں تاں اس کم نوں تسیں جنا مرضی
من چتّ صاف کرکے کردے رہو، اسدے نتیجے صحیح
نہیں نکل سکدے۔ سو پہلی گلّ کہ سانوں پوری سمجھ ہونی
چاہیدی ہے کہ کی کرن لگے ہاں تے جے سمجھ لگّ
جاوے تاں صاف نیت نال سربتّ دا بھلا دل وچ رکھ کے
ساتھیاں نال تر کے سہیوگ نال جو سفر تہہ ہندا ہے، اس
دا نظارہ ہی وکھرا ہندا ہے۔ سچے، سچے، سمجھدار
لوکاں دا سہیوگ مل جاوے، رستے دا گیان ہو جاوے۔
منزل دس رہی ہووے، منزل تے پہنچن دی تہاڈی سمرتھا
ہووے تاں اس توں اچی اوستھا تاں ساڈی ہو ہی نہیں
سکدی۔ ٹکراؤ دکھانت پیدا کردا ہے۔ سہیوگ سکھ دندا ہے۔
سہج دا ساتھ ہووے۔ ساتھ دا سکھ ہووے، سنگ چلن دی
سوجھی ہووے تاں پھر بسّ کہہ لؤ چمتکار ہی ہو جاندا
ہے۔ چمتکار اک ایسی اوستھا دے پرگٹ ہو جان نوں
آکھدے ہن جو کدے پہلاں ہوئی ہی نہ ہووے۔ ایہو جہی
اوستھا پیدا تاں ہی ہو
سکدی ہے جدوں اسیں اگوائی تاں کردے ہاں پر اصول
نہیں توڑدے۔ رہسّ وچّ رہِ کے یتھارتھک نظرئیے نال
آدرشک سہیوگ مل جاوے تاں ربّ توں ہور کجھ منگن
دی ضرورت ہی نہیں رہِ جاندی۔ سچے مارگ چلدیاں
جہان وی استت کردا ہے، لیکن جو تہانوں اندرونی خوشی
ملدی ہے، جو استت تسیں خود کرن لگّ جاندے ہو اپنی،
اوہ اوستھا تاں نہ لکھیں نہ ہزاری۔ ایہہ اوستھا سانوں
پریرنا دندی ہے۔ پربھاوت کردی ہے۔ سانوں اکٹھے کردی
ہے۔ ساڈی اکسار ہو کے اک روپ ہو کے سمروپتا دی
شکتی دسن لگدی ہے۔ اسیں
اپنے نجی گھٹن پنے توں، اپنی قید 'چوں آزاد ہو جاندے
ہاں۔ سانجھی شکتی سانوں جیون دی سبھ توں وڈی شکتی
لگن لگدی ہے پر ایہہ اوستھا تاں ہی پیدا ہو سکدی ہے
جے اسیں انسانیت دے سارے گن دھارن کر سکن دے
یوگ ہوئیے تاں۔ اچی توں اچی اوستھا وچّ انسان جد پہنچدا
ہے تاں پھر اوہ تہاڈے رستے تے ہی بھاویں چلدا ہووے،
تہاڈے سہیوگ نال ہی بھاویں تر رہا ہووے، اوہ اپنے
رستے تے چل رہا ہندا ہے۔ اوہ ہر ہفتے اپنی منزل ولّ
ودھ رہا ہندا ہے۔
انسان اکلا تاں انسان کہاؤن دا حق وی نہیں رکھدا۔ دنیا وچّ
وچردیاں ہی اسیں انسان کہاؤندے ہاں۔ جے دنیا وچ صحیح
طریقے نال وچرنا آ جاوے، جے سانوں گیان ہو جاوے کہ
کویں وچرنا ہے؟ نال دی نال ساڈے دل وچ کوئی کپٹ نہ
ہووے۔ سبھ دا بھلا منگدے ہوئیے تاں اس اوستھا نوں تاں
سرب شکتیوان اوستھا کہن نوں دل کردا ہے۔ دنیا توں بناں
اسیں ادھورے ہاں۔ ادھورے نالوں پورا ہمیشاں زیادہ
طاقتور ہندا ہے ۔
اسیں وچّ تاں میں وی شامل ہے۔ میں نالوں ' اسیں ' تاں
بہت طاقتور ہندی ہے۔
نربھر کردا ہے کہ تسیں کنے کو ' اسیں ' ہو تے کنے کو
صاف دل نال '
اسیں ' ہو۔ اس اوستھا وچّ آپاں اکلے نہیں ہندے۔ سمپورن دا
حصہ ہون کرکے اسیں وی سمپورن بن جاندے ہاں۔ اسیں
پریرنا دے سکدے ہاں۔ اسیں سمپورنتا دے پریرک بن
جاندے ہاں۔ سانوں اختیار ہو جاندا ہے۔ ادھیکار مل جاندا
ہے۔
اسیں سمرتھّ بن جاندے ہاں۔ سانوں مکھتارناما مل جاندا
ہے کہ اسیں اپنی
سرب سانجھی شکتی دی گلّ کر سکیئے۔ ساڈے سہیوگ
نال جو ایکیکرن ہویا تے جو ساڈے مل کے چلن دے پھل
ملے، اسیں اوہناں پھلاں دا سواد دسن دے سمرتھّ ہو
جاندے ہاں۔ اکلے اسیں اوہ پراپتیاں کر ہی نہیں سکدے
جیہڑیاں مل کے ہو سکدیاں ہن۔ کہندے ہن 'اک اکلا تے دو
گیاراں۔' پر گیاراں جے بنن، بناؤنا چاہندے ہاں تاں سانوں
ڈٹ کے اک دوجے دے برابر کھڑنا پویگا۔ اگانھ نکل جان
نال جاں پچھے رہِ جان نال گلّ نہیں بننی۔ اکٹھ تے سہیوگ
وچّ ہی شکتی ہندی ہے۔ اک دوجے دا پورن سہیوگ ہووے
تاں ہی قدرت دے بنائے نیم وی لاگوُ ہو سکدے ہن۔ عورت
تے آدمی دا جے سہیوگ نہیں تاں دنیا اگے تر ہی نہیں
سکدی۔ انسانی سریر عورت تے مرد دے سریرک سہیوگ
دے نال نال جے سماجک سہیوگ وی ہووے، دماغی
سہیوگ وی ہووے اتے بھاوکتا دا وی سہیوگ ہو جاوے
تاں پھر انندمئی اوستھا بندی ہے۔ اک دوسرے تے نربھر
ہندیاں وی تسیں آزاد ہو، خوش ہو سنتشٹ ہو۔
جدوں سانوں یقین ہو جاوے کہ سہیوگ نال دی ہور کوئی
چیز ہو ہی نہیں سکدی، سہیوگ انندمئی ہو جاوے، سہیوگ
تے پورن وشواس ہو جاوے تاں پھر تسیں اپنی سوچ نوں
اپنیاں سیماواں 'چوں رہا کر دندے ہو۔ دل کھولھ کے گلّ
کرن نوں دل کرن لگّ جاوے ۔ جدوں سانوں سہیوگ
وچوں نویاں سمبھاوناواں نظر آؤن لگن۔ جدوں نویاں
دشاواں دسن لگّ پین تاں اپنے رستے ترے جاندیاں وی
دوسرے رستیاں دا سکھ حاصل ہو جاندا ہے۔ ساتھ
دا سکھ مل جاوے تاں پھر اکلتا بڑی کمزور لگدی ہے۔
ملاپ دی، سہیوگ دی، شکتی پھر سانوں اپنی شکتی لگن
لگّ پیندی ہے۔ بہت لوک ایسے وی ہندے ہن کہ ساتھ
چلدیاں وی اوہ ساتھی نہیں ہندے۔ اک سنستھا وچّ رہِ کے
اکو پریوار وچّ رہِ کے رشتیاں دے بندھناں وچّ بجھے ہون
دے باو جود وی اوہ کسے دے سہیوگی نہیں ہندے۔ کئی
لوک تاں سمجھدے ہن کہ میرے توں سیانا تاں کوئی ہو
نہیں سکدا۔ اس لئی اوہ کسے دی صلاحَ لین دی ضرورت
ہی نہیں سمجھدا۔ نفع ہووے، نقصان ہووے، اوہ اپنی ہی
مرضی کردا ہے۔ کسے نال ہتھ ملا کے جس نوں کدے
کوئی خوشی نہیں ہندی، اس دے بھاویں جنے
مرضی دنیاوی رشتے ہون، اوہ اکلا ہی ہندا ہے۔ اپنے آپ
نوں بھاویں بہت طاقتور سمجھدا ہووے۔ پر جنا طاقتور اوہ
سہیوگی بن کے ہو سکدا ہے، اونا اکلا کسے قیمت تے
وی نہیں ہو سکدا۔ تسیں اپنے دوآلے جنی مرضی دنیا
اکٹھی کر لؤ پر جے تہانوں سکھ ہی نہیں کسے توں تاں
کی فائدہ۔ جے چار چپھیرے دنیا دی بھیڑ وچّ تسیں اکلے
ہی ہو تاں ایہہ تہاڈی چون ہے۔ تسیں چاہندے ہی نہیں تاں
ایویں تاں کوئی پھر تریا وی نہیں پھردا۔ ایسے ویکتی پھر
جیون دے اوہناں سکھاں توں وانجھے ہی رہِ جاندے ہن
جو صرف تے صرف سہیوگ نال ہی مل سکدے ہن۔
ایسے لوک بہت ہن جو بسّ اپنے آپ تکّ ہی سیمت ہن۔
سہیوگ دے ارتھ وی نہیں جاندے، جاننا چاہندے وی نہیں۔
ایسے لوک جو اجاڑ ہی بھالدے ہن، اوہ اجاڑ وچّ ہی
رہندے ہن۔ جنہاں رشتیاں دے سہیوگ دا اوہ انند مان
سکدے سی، اس سکھ توں وانجھیاں ہی رہِ جاندے ہن۔ جو
رشتے، جو ساتھی ایہو جہے اجاڑ بھالن والیاں دے ہو
سکدے سی، اوہ رشتے، اوہ ساتھی اپنی مانسک بھکھ
کسے ہور نال بھیالی پا کے پوری کر لیندے ہن۔ سہیوگ
جے سانوں دینا نہیں آؤندا تاں وی تے سہیوگ لینا نہیں
آؤندا، تاں وی اسیں سہیوگی نہیں بن سکدے۔ اس طرحاں
جو کسے دا نہ ہو سکے اوہ پھردا رہے اکلا، کسے نوں
کی؟ مرے بھکھا، آدمی نوں صرف روٹی دی ہی نہیں،
ہور وی بہت بھکھاں لگدیاں ہن۔ کئی بھکھاں ایسیاں ہندیاں
ہن جس وچ سہیوگ ضروری ہندا ہے، اتپتی نوں ہی جے
اپنی کوئی صفت سمجھدا ہے تاں پھر اس دا کوئی کی
ساتھ دیوے ۔

* * * *
ساڈی تندرستی

تندرست انسان ہی دنیا نوں تندرست بنا سکدے ہن۔
ساڈے جسم، سریر دی تندرستی وی بہت ضروری ہے۔
جے سریرک طور تے اسیں روگی ہاں تاں اک صحت مند
سنسار بناؤن واسطے کوئی اپنا یوگدان نہیں پا سکدے۔
سریر نوں جو قدرت نے شکتیاں بخشیاں ہن۔ دیکھ
سکدے ہاں، تر پھر سکدے ہاں، سن سکدے ہاں، سمجھ
سکدے ہاں آدی۔ ایہہ سبھ شکتیاں تاں سانوں پرماتما نے
ہی بخشیاں ہن۔ پر ایہناں شکتیاں دی دیکھ بھار کرنی تاں
ساڈا ذمہ ہے۔ اپنے سریر نوں قایم نہیں رکھانگے تاں
شکتیاں دا پریوگ وی کنا کو چر کر سکدے ہاں۔ سریرک
تندرستی لئی کسرت کرنی بہت ضروری ہے۔
سریرک کسرت کرن نال ساڈی مانسک تندرستی وی
ہو جاندی ہے۔ سیانے کیہا کردے سی 'پہلاں آتما تے پھر
پرماتما۔' جے تسیں چل ہی نہیں سکدے، ایڈا بھارا ہو گیا
جسم کہ تریا ہی نہیں جا سکدا تاں دھرم استھان تے کویں
پہنچ سکدے ہو۔ سو کسرت کرنی بہت ضروری ہے۔
کسرت کرن نال تہاڈا سریر ہنڈھنسار ہو جاندا ہے۔ جو
کسرت نہیں کردے بہتا چر جی وی نہیں سکدے۔ ورزش
کرن نال ساڈی یوگتا ودھدی ہے، ساڈی لچک ودھدی ہے۔
لچک ہونی بہت ضروری ہے۔ جنا زیادہ لچکیلا سریر
ہووےگا اونی ہی پھرتی ہوویگی۔ سخت تے آکڑیا ہویا جسم
ہنڈھن سار ہو ہی نہیں سکدا۔ جناں زیادہ آکڑ ہووے اونا ہی
اس انسان نوں مردہ گندے ہن۔ پورا آکڑ گیا تاں بسّ پھر
گیا، ختم ہو گیا۔ کسرت کرن نال سریر وچّ طاقت آؤندی
ہے۔ جے ساڈے سریر وچّ طاقت نہیں تاں بھلیکھے نال تاں
بھاویں کوئی ساڈے لاگے بیٹھ جاوے۔ جے اپنا آپ چکی
پھرن دی طاقت وی نہ ہووے تاں پھر کوئی کنا کو چر
کچھڑ چکی پھرو۔ سو دنیا وچ جے اپنی کوئی پہچان
بناؤنی ہے تاں سبھ توں پہلاں سانوں اپنا سریر تندرست
کرنا پویگا۔
جسم دے نال نال سانوں اپنے اندر وسدے انسان نوں وی
تندرست رکھن دی لوڑ ہے۔ ایہہ وی پکی گلّ ہے کہ جے
تہاڈا سریر تندرست نہیں تاں کجھ وی تندرست نہیں ہو
سکدا پر سریر سامبھن دے نال نال اس سریر وچّ جو
کرائےدار رہِ رہا ہے نہ، اس دی تندرستی وی ضروری
ہے۔ ایہہ جو پنج تتاں دا بنیا ہویا انسان دا جسم ہے ایہہ تاں
سانوں اس طرحاں جویں دنیا وچّ رہن لئی جویں کمرہ ملیا
ہووے۔ ہاں کمرہ صاف ستھرا ہووے۔ پھلّ وی رکھے ہون
چنگے سوہنے پردے وغیرہ لگے ہون تاں خوشبو دار
گھر دیکھنی پاکھنی وی سوہنا لگدا ہے۔ ایسے سریر روپی
کمرے وچّ وسدا کرائے دار ہی دنیا وچ سریر دا رشتہ
جوڑدا ہے۔ جے کوئی پچھے کہ اس مکان وچّ کون رہندا
ہے تاں وچّ وسن والے دا ہی ناں وجدا ہے۔ قادر دی قدرت
دا دھنواد کرن والے شکر کرن والے اتے اس اپر اپار نوں
یاد رکھن والے لوک باقی دنیا نوں وی چنگے لگدے ہن
اتے اوہ اپنے آپ وی تندرست محسوس کردے ہن۔
تندرست کرائےدار کمرے نوں وی ٹھیک رکھن دے یوگ
ہندا ہے۔ سگوں کئی سریرک بیماریاں دوائیاں نال ٹھیک
نہیں ہو سکدیاں۔ مینوں کسے نے کہانی سنائی کہ اک
جوان لڑکی دا ہاضمہ خراب ہو گیا۔ انگہلی نال حالت زیادہ
ہی وگڑ گئی۔ کجھ وی نہ پچے پانی وی نہ پچے۔ ناڑاں
تھانیں ماڑی موٹی خوراک دے سر تے کجھ دن کڈھ گئی۔
آخر سبھ ڈاکٹراں نے جواب دے دتا تے آس لاہ کے کڑی
نوں گھر لے آئے ۔ کسے نے دسّ پائی کہ کوئی سنت ہے،
اوہ نام دندا ہے۔ کئی روگی اس نے ٹھیک کیتے ہن۔ کڑی
نوں چکّ کے سنتاں کول لے گئے۔ سنتاں نے مول منتر
لکھ کے دے دتا تے کڑی نوں کیہا کہ ودھ توں ودھ جناں
سماں وی لا سکے، ہتھ وچ کاغذ پھڑ کے تے اکھاں نال
پڑھ کے اچی اچی بول کے اپنے کناں نال سن سمجھ کے
مول منتر دا جاپ کرے، ٹھیک ہو جائیگی۔ گھر آ کے
پہلے دن دو تنّ گھنٹے، دوجے دن چار، پنج تیجے دن اٹھ
نوں تے چوتھے دن باراں تیراں گھنٹے کڑی مول منتر دا
جاپ کرن لگی۔ ہولی ہولی اٹھاراں وِیہہ گھنٹے روز اچی
اچی پاٹھ کرن نال بولن نال کڑی نوں ماڑی ماڑی بھکھ
لگن لگّ پئی تے تقریباً چالی دناں وچّ کڑی نوبر نوں ہو
گئی۔ آتما دی تندرستی لئی سماں تاں لگدا ہے پر جے اسیں
ایہہ سماں نہیں لاوانگے تاں آتما بیمار ہو جاوے گی، مر
جاوے گی۔ جے آتما مر جاوے گی تاں آتما دے کمرے وچّ
کون رہے گا۔ ساڈیاں سبھ توں وڈیاں وڈیاں بیماریاں دا
علاج ساڈی ضمیر دے ہسپتال وچّ روز ہندا ہے ۔
سریرک تندرستی تے آتمک تندرستی دے نال نال سانوں
دماغی تندرستی دی وی اونی ہی لوڑ ہے۔ دماغی تندرستی
لئی ہی اسیں سکولاں، کالجاں وچّ پڑھدے ہاں، ڈپلومے
کردے ہاں۔ لیکن عامَ طور تے اسیں سکول وچّ سلیبس
دیاں کتاباں پڑھن تے ڈگری کرن توں بعد ایہہ سوچ لیندے
ہاں کہ بسّ ہن میں بہت پڑھ لیا۔ چنگیاں کتاباں پڑھ کے ہر
روز اسیں کجھ نواں سکھدے ہاں۔ جو نہیں پڑھدے اوہناں
نے تاں سمجھو اپنی عقل نوں تالا لا دتا کہ بسّ ہور نہیں
عقل چاہیدی۔ ہر کوئی اپنے آپ نوں سبھ توں ودھ عقل مند
سمجھدا ہے۔ جو اپنے آپ نوں سبھ توں ودھ عقل مند
سمجھدا ہے۔ اوہ ہی تاں بے عقل ہندا ہے۔ ہور مورکھاں
دے سراں تے سنگ تاں نہیں اگدے۔ جیہڑا کجھ نہیں
سکھنا چاہندا، کجھ نہیں پڑھدا، اس دے وچّ تے جیہڑا پڑھ
سکدا ہی نہیں، اسدے وچّ بھلا کی انتر ہویا۔ ساری دنیا دی
سانجھی گلّ کریئے تاں سبھ
توں ودھ سماں اسیں سوندے ہاں۔ دوسرے نمبر تے
ٹیلیوژن دیکھدے ہاں، تیسرا استھان کم کار دا آؤندا ہے۔
جے کوئی سکول جاندا ہے اوہ وی جناں سماں سال وچّ
سکول بتاؤندا ہے، اس توں ودھ سماں ٹی. وی. دیکھدا ہے۔
سبھ توں زیادہ بیماریاں سماج وچ ٹی. وی. دیاں لائیاں
ہوئیاں ہی ہن۔ ٹی. وی. دے سمیں 'چوں اک گھنٹہ جاں ادھا
گھنٹہ روز گھٹا کے جے اسیں کوئی چنگی کتاب پڑھ
لئیے تاں نال دی نال ساڈیاں ٹی. وی. توں لگیاں بیماریاں
دا وی علاج ہو سکدا ہے۔ ساڈا دماغی طور تے وی
تندرست ہونا بہت ضروری ہے۔ ایہہ سوچنا صحیح نہیں
ہے کہ آوا ہی اوت گیا، میں اکلا کی کراں۔ پر بوند بوند
نال ہی تلا بھر جاندے ہن۔ سارے نہ صحیح کجھ لوک ہی
کوشش کرن تاں وی چلو گلّ بن جاوے۔ کلیاں کتاباں ہی
نہیں گیان حاصل کرن دے ہور وی بہت ڈھنگ ہن۔ گیان
وان ہونا تاں بہت ودھیا ہے۔ لیکن اردھ گیانی نقصان
کردے ہن۔ گیان تاں تندرستی بخشدا ہے دماغی تندرستی۔

دماغی طور تے بیمار لوک نال دیاں ساریاں مجھاں نوں
لبیڑ دندے ہن۔
بھاوک تندرستی وی بہت ضرورت ہے۔ سریر تندرست
ہے، تہاڈی آتما تندرست ہے، دماغی طور تے وی تسیں
تندرست ہو پر جے اسیں بھاوک نہیں تاں سماج نال کویں
رشتے بنا سکدے ہاں۔ دنیاوی رشتے ساڈی بھاوکتا کرکے
ہی بندے ہن۔ جے کوئی بالکل بھاوک نہیں۔ کسے نال اس
دا کوئی رشتہ ہی نہیں تاں پھر اوہ کاہدا انسان۔ دل دا
تندرست ہونا اونا ہی ضروری ہے جنا دماغ دا تندرست
ہونا۔ دل بھاویں سریر دا ہی اک حصہ ہندا ہے، اک مسل
ہندا ہے۔ سریر دی کسرت کرن نال دل دی کسرت وی ہو
جاندی ہے۔ سریرک کسرت نال دل وی تندرست ہو جاندا
ہے۔ دل وچ جو بھاوکتا ہے، اوہ دل دی دماغ ورگی شکتی
ہے۔ بھاوکتا نہیں ہے تاں پھر باقی سمجھو کجھ وی نہیں۔
اپنتّ، سانجھ، پیار، ستکار، ایہہ سبھ دل دے مسئلے ہن،
اس لئی دل دا تندرست ہونا وی ضروری ہے۔ جے ساڈا
کوئی نہیں ہے تاں اسیں پھر کس دے ہاں، گلّ ختم۔ کسے
دے کم آ سکنا ہی تاں ساڈی قیمت ہے۔ جے اسیں کسے
نوں سکھ دے سکدے ہاں تاں ہی سکھ پاپت کرن نوں امید
وی رکھ سکدے ہاں۔ دل دی تندرستی تاں کئی وار دماغ
نونو وی منا لیندی ہے تے دماغ دل نوں کئی وار من آئیاں
کرن دی اجازت وی دے دندا ہے۔ من ملے دا میلہ، پیار
کرنا آ جاوے سانوں تاں اسیں انسان ہاں، نہیں تاں سریرک
بھکھاں تاں سارے پشو وی میٹدے ہن۔ ودھیا تندرست دل
ہونا وی تندرست دماغ جنا ہی ضروری ہے بلکہ زیادہ
ضروری ہے۔ بھاوکتا صرف
پریواراں تکّ ہی سیمت نہیں ہندی۔ ہر رشتے وچّ بھاوکتا
ضروری ہے۔ بھاوکتا توں بناں وپارک سانجھ وی نہیں ہو
سکدی۔ جدوں کوئی بیماری پے جاوے تاں ہی سانجھ ٹٹدی
ہے۔ ویوپار وچّ جاں پریوار وچّ سانجھ رہیگی تاں
رشتیاں دی تندرستی ہے۔ تندرست رشتے کدے ٹٹیا نہیں
کردے۔ سانجھ تاں رشتیاں دی ہی ہندی ہے، سانجھ بتاں
دی، سریراں دی نہیں ہندی۔
جو سریرک تندرستی واسطے سانوں اک لگن ہونی چاہیدی
ہے۔ کسرت ضروری ہے۔ میں وی لکھ رہا ہاں کہ کسرت
ضروری ہے پر نت نیم نال میں اپنی کسرت نہیں کردا،
تاں ہی ہرپریت کئی وار مینوں موٹو کہہ دندی ہے۔
آتمک تندرستی لئی سانوں کسے نہ کسے ربّ توں ڈرنا
چاہیدا ہے۔ آتمک طور تے تندرست لوکاں دی ضمیر وی
تندرست ہو جاندی ہے۔ ضمیر دا تندرست
ہونا وی بہت لازمی ہے۔ دماغی تندرستی واسطے سانوں
گن گیان پراپت کرنا چاہیدا ہے۔ من وچّ وسا کے جد اسیں
کجھ پڑھدے سندے ہاں تاں تندرست
ہو جاندے ہاں۔ دل نوں قابو وچّ رکھن لئی دماغ دی ورتوں
کرنی پویگی۔
دل توڑنا نہیں، بسّ غلط پاسے جان توں موڑنا ہی ہے۔
بھاوکتا برقرار رکھن لئی دل تے دماغ دوویں کم کردے
ہن۔ ربّ نے سانوں بنایا پر رشتے اسیں آپ بناؤندے ہاں۔
رشتے بھاوکتا توں بناں نہیں بن سکدے۔
رشتیاں دا کرکے ہی تاں جین نوں دل کردا ہے۔ کوئی آکھ
رہا سی کہ جتی ستی سادھاں سنتاں دی عمر بہت ہندی
ہے۔ پر مینوں تاں اس طرحاں دی عمر نہیں چنگی لگدی۔
چار دن گھٹّ جین دا کوئی ڈر نہیں ۔ جیون تندرستی دا ہونا
چاہیدا ہے:
'دو پیر گھٹّ ترنا پر ترنا مڑک دے نال۔'