Meri Maan Dukhrian Di Pand Atarjit

میری ماں دکھڑیاں دی پنڈ اترجیت

ماں بہت بیمار رہن لگّ پئی سی۔ روح پوشی توں واپس پرتن ویلے تاں ماں نے کہہ دتا سی- "پتّ ہن میرا کچھّ نھی دکھدا۔ توں گھر آ گیا مینوں صبر آ گیئے۔" پر ہن پتہ ہی نہیں سی لگدا کہ اسنوں کہڑا گھن کھا رہا سی۔ اسنوں پیٹ وچّ کوئی بھیانک روگ لگّ گیا سی۔ رامپرا پھول دے ڈاکٹراں توں اس دا روگ بجھیا ہی نہیں سی جا رہا۔ اخیر ماں نوں اسیں چنڈی گڑھ پی. جی. آئی. وچّ داخل کروا دتا۔ اتھے پنڈ دے جگیردار گربخش سنگھ دا پوترا، میجر جگدیو سنگھ دا لڑکا (جنہاں دے ساڈے بزرگ مظارے سن) مرحوم ادیوجیت سنگھ ایم. ڈی. کر رہا سی۔ اس نے ڈاکٹراں نوں کہہ کے ماں دا بہت ہی اچت اوہڑ پہڑ کیتا۔ ماہر ڈاکٹراں نال اسنے ساڈی جانکاری کروا دتی سی۔ میرا تایا تے تائی (پیکیں بیٹھی تائی نوں بائی نچھتر پنڈ لے آیا سی، نانا مر گیا سی، جس نے میرے باپ دے قتل ویلے اعلان کیتا سی کہ جدوں سارے مر گئے اکٹھی ہی مکان لاہ آوانگے) ماں دی سیوا سمبھال وچّ جٹ گئی سی۔ میرے تائے نال اسدا پتی پتنی والا کوئی رشتہ تاں ہے نہیں سی۔ دوویں سراں وچّ اک کمرہ لے کے رہِ رہے سن۔ ہن بائی نچھتر دے موہوں وی چاچی شبد نکلن لگّ پیا سی جویں اسدے منہ وچّ گڑ دی روڑی پے گئی ہووے تے اوہ گاہے بگاہے چاچی دا پتہ لین آ جاندا سی۔ بے بے نے وی اس دے سر 'تے ہتھ رکھکے کیہا سی- "بسّ پتّ ہو گیا جو نہیں سی ہونا۔ قدرت دے ہتھ وسّ سی سارا کچھّ۔ جے اوہ (میرا باپ) دھوکھا نہ دندا تاں کیوں …؟" ماں دا گچّ بھر آیا سی۔
اتھے ہی ساڈے پنڈ دے لالا دولت رام دا لڑکا وی داخل سی۔ اس دے پریوار دے جی وی ساڈے والے کمرے وچّ ہی رہِ رہے سن۔ ہن اتھے ایہناں لوکاں دے مناں وچّ جات-پات والا کوئی وی فرق نظر نہیں سی آؤندا۔ اکو سٹوو 'تے سبھ کجھ بندا سی تے سارے اوہناں ہی بھانڈیاں وچّ کھاندے پیندے سن۔ شاید ایہہ خرچ بچاؤن کرکے سی جاں ہن جات پات دا مصلیٰ ترل ہو رہا سی۔ میری اوہناں دناں وچّ ڈیڈھ کو سو روپئے تنخواہ سی۔ ساری ہی ماں دے علاج 'تے لگی جاندی سی۔ بلکہ میں قرضائی وی ہو رہا ساں۔ چھوٹا بلوندر جو فوج وچّ سی اک وی پیسہ نہیں سی بھیجدا۔ اوہ اپنی گھر والی نوں وی نال لے گیا سی جو کہندی سی کہ اس نوں ماں وچوں بھیڑا مشک آؤندا ہے۔ کڑیاں جاں امبو ہی سانبھ سنبھال کردیاں رہیاں سن۔ بھلے گھر دی نصیب کور نے اک وار وی ساڈی ماں نوں ہتھ نہ لایا۔ تنّ مہینے ماں نوں چنڈی گڑھ رکھنا پیا پر اسنوں کوئی فرق نہیں سی پے رہا۔ میں ہر مہینے تنخواہ ملدیاں ہی چنڈی گڑھ پہنچ جاندا تے سو سوا سو روپیہ تائے دے ہتھاں 'تے دھر دندا۔ خرچ گھٹاؤن لئی میں سائیکل چکّ لیا تے روز گھر آؤن لگّ پیا ساں۔ ماں دے لگاتار مہنگے ٹیسٹ ہوئی جا رہے سن پر بیماری دا کوئی وی بھیت نہیں سی لگّ رہا۔ تنّ مہینیاں دے لگاتار ٹیسٹاں نال آخر روگ لبھّ گیا۔ ماں نوں انتڑیاں دی ٹی. بی. ہو گئی سی۔ سانوں فکر پے گیا کہ ایہہ روگ تاں گھر دے جیاں نوں وی لگّ سکدا ہے۔ میں ادیوجیت کولوں پتہ کیتا تاں ڈاکٹراں نے شنکا دور کر دتا کہ اس بیماری دی دوجیاں نوں لاگ نہیں لگدی ہندی۔ لاگ والی تپدق پھپھڑیاں دی بیماری ہندی ہے۔ اس نال اسیں بے فکر ہوئے ضرور پر ماں دے اس مہنگے علاج دی چنتا وی جان دا کھو بن گئی۔
میں رپالہیڑی ویلے دے متر ماسٹر ہربنس سنگھ نوں لبھّ لیا جو ہن لہل کلونی وچّ پٹیالے رہِ رہا سی۔ بہت پیار کردے سن دوویں پتی پتنی، جویں میں اوہناں لئی اک پرکار دا تحفہ ہوواں۔ لمے سمیں بعد جد میں گھر گیا تاں بھرجائی ہربنس کور ویل دی طرحاں ساری دی ساری میرے دوالے لپٹ گئی۔ ایہہ بہت ہی سکھدائی احساس دی گھڑی سی جو شاید میری ترسیویاں دی ماری روح اپر سون مہینے دا چھراٹا سی۔ رپالہیڑی تاں ایہناں دا اک بچہ ببو ہی سی جو میرے کول ہی کھیڈدا رہندا سی۔ ہن اوہناں دے دو بچے ہور سن، اک منڈا تے اک کڑی۔
"بھاء جی کتھے گواچ گئے سی تسیں؟" ہربنس بھرجائی دا میرے من وچّ بے حدّ ستکار رہا ہے ماں توں وی ودھ۔ کرنال او. ٹی. ویلے اوتار ناں دی کڑی نے وی میری روح نوں اویں ہی سرسبز کیتا سی۔ شاید ایہہ منکھی من دی کمزوری ہے جاں کسے گلاب دے پھلّ دیاں کومل پتیاں ورگے کسے رشتے دی کامنا تے شاید ایہہ بنجر روح دی ہوک ہی ہووے، اس رشتے لئی میرے کول کوئی پریبھاشا نہی ہے۔ بسّ ایہہ کہہ سکدا ہاں کہ ہربنس بھرجائی دی گلوکڑی دا ایہہ نگھا سکھد تے ارامدائک احساس ہی سی جو میں اپنی زندگی دے ایہناں پلاں وچّ مان سکیا ساں۔ رپالہیڑی وانگ اوہ اتھے وی مینوں رسوئی وچّ بٹھا کے روٹی کھواؤندی۔ بچے اتے ہربنس سنگھ آپ سکول چلے جاندے، پچھے اسیں دوویں اکلے ہی ہندے۔ سچ آکھدا ہاں کہ ہربنس بھرجائی دا سپرش ماں دے سپرش نالو وی پوتر جاپدا۔
ماں دے بیمار ہون دی خبر اوہناں نوں وی تڑپھاؤندی سی کیونکہ میں اوہناں کولوں ایہہ بھیت چھپا کے رکھیا ہویا سی کہ میرے چار بھین بھرا (میرے تائے توں) ہور وی ہن۔ مینوں تاں ایہہ سبھ کجھ اپنی ہیٹھی ہی جاپدا رہا سی۔ اوہ آتمک طور 'تے ماں نال بھاوناتمک طور 'تے رپالہیڑی ویلے توں ہی جڑے ہوئے سن، کیونکہ اوہناں لئی میں اک ودھوا ماں دا پتر ہی ساں، جس دے پتی نوں پنڈ دے گنڈیاں نے اج توں کوئی پچی ورھے پہلاں قتل کر دتا سی۔ … تے شاید ہربنس بھرجائی دے اس پیار 'چوں اس کھالیپن دی بھرپائی ہی ہو رہی سی۔ میں اجے جاگیا وی نہیں سی ہندا کہ بھرجائی جی دے بول سندے- "بھاء جی جاگنا نھی اجے؟" تے جیوں ہی میں اکھاں کھولھنیاں، بھرجائی جی نے میرے منجے دی باہی 'تے بیٹھ کے پئے نوں ہی بانہاں وچّ لے لینا۔ میری بنجر روح اپر کئی سالاں توں ایہہ امرت ورسدا آ رہا سی۔ انے سوہنے رشتے کسے آدرش سماج وچّ ہی سنبھوَ ہو سکدے سن پر ایہہ تاں ایوں جاپدا سی جویں چکڑ وچّ کوئی کمل دا پھلّ کھڑیا ہووے۔
چنڑیگڑوں خبر آئی کہ بے بے نوں بہت فرق پے گیا ہے تے مینوں تاکید کیتی گئی سی کہ میں جلدی چنڈی گڑھ پہنچاں تاں جو اسنوں پنڈ لیاندا جا سکے۔ ایہہ کویں ہو سکدا سی کہ میں پٹیالے بھرا بھرجائی کول نہ رکدا۔ رات رہِ کے جدوں میں روانہ ہون لگیا تاں اوہناں نے تاکید کیتی کہ واپسی موقعے میں ماں جی نوں ملا کے لجاواں۔ واپسی 'تے میں ما نوں پٹیالے اتار لیا۔ دہاں جیاں نے ماں نوں اکھاں 'تے بٹھا لیا۔ بڑی خاطر کیتی اوہناں نے ماں دی۔ بچے وی جویں کسے بزرگ عورت دی چھوہ نوں ترسے پئے سن، تنو ہی بے بے دے نال آ پئے جویں اوہ اوہناں دی سکی دادی ہووے۔
روٹی ٹکّ کھاندیاں سہون ہی بھرجائی نے ماں دی بیماری بارے پچھ لیا تے میں بھولے بھاء ہی آکھ دتا کہ ماں نوں انتڑیاں دی ٹی بی. ہے۔ میں تاں ایہہ کلپنا وی نہیں سی کر سکیا کہ تپدق شبد بمب دی طرحاں پھٹیگا تے اک شہد ورگے رشتے دے چیتھڑے اڈا کے انا بکھیڑا کھڑھا کر دیویگا۔ سندے سار دہاں جیاں نے پھٹا پھٹ بچیاں نوں ماں توں لامبھے کر لیا تے مینوں برا بھلا کہن لگّ پئے۔ میں سبھ کاسے دی ماں نوں بھنک نہیں ساں پین دینی چاہندا۔ ویکھدیاں ویکھدیاں ماحول تنا بھریا ہو گیا۔
"دیکھو بھاء جی جے ماں جی نوں انی بھیانک بیماری سی تاں تسیں ایہناں نوں اتھے نہیں سی لے کے آؤنا۔ آخر اسیں وی تاں بال بچدار ہاں۔" دوجے کمرے وچّ لجا کے ایہہ اعتراز اوہناں نے میری ہتھیلھی 'تے رکھ دتا جو دگدے کوئلے وانگ میری روح نوں دھر اندر تکّ جھلسن لگیا۔ میں ڈاکٹراں دی رائے انوسار بہت صفائی دتی پر ہن اس کوئی اثر نہیں سی ہونا کیونکہ تپدق شبد ہی اپنے آپ وچّ بہت خطرناک سی-اچھوت جس نوں چھوہیا نہیں سی جا سکدا۔ اج سوچدا ہاں کہ کی اوہ اک پاسڑ رشتہ ہی سی؟ شاید میں ہی اوہناں نوں ملن اک وار بھیورے وی گیا ساں تے پھر اک وار انونڈے پنجاب دے نیم پہاڑی علاقے دے اک سکول وچّ وی ملن گیا ساں تے پھر ہن پٹیالے میں ہی ایہناں نوں لبھیا سی۔ … تے شاید میں ہی اس بھاوک رشتے نوں سامبھیا ہویا سی۔ تے بسّ اس رشتے دی جویں موت ہو گئی۔
ماں دے نوے پینسلین دے ٹیکے لگنے سن جو لوا لئے گئے۔ ہر روز اک گولی ایوسونیکس، دو چمچ پاس اتے وٹیمن بی کمپلیکس دیاں گولیاں دی بجھویں خوراک دین نال لگاتار تنّ سالاں وچّ ماں نے نو-ورنو ہو جانا سی۔ میں ہر مہینے پورے مہینے دی دوائی پہلاں ہی لیا کے رکھ دندا ساں۔ میرا جتھیبندیاں اتے ساہتک سماگماں وچّ ناں تھاں بن گیا سی تے میرا تورا پھیرا بہت ودھ گیا سی۔ میں گھر وچّ کھڈا بنا کے کئی دیسی مرغیاں پال لئیاں تاں جو بے بے نوں آنڈیاں دی گھاٹ نہ رہے۔ پھر مشیناں نال کڈھے بچے وی گھر دیاں مرغیاں دے کڈھے چوچیاں وچ، رات دے ہنیرے وچّ دھوکھے نال کھنبھاں ہیٹھ دے کے نواں تجربہ وی کر لیا جو سفل رہا۔ بے بے واسطے ہی نہیں ہن ویچن واسطے وی آنڈے وادھو ہو جاندے۔ دودھ وی ملّ دا آؤن لگّ پیا تے دناں وچّ ماں تندرست ہو گئی۔ اک سال دے اندر تاں ماں وچّ جویں کوئی نویں روح آ اتری سی۔ ہر پاسیوں ماں نوں تے مینوں ودھائیاں ملن لگیاں سن۔
"میرا پتّ عطر سیوں بتھیرا سلگّ اے بھینے۔ بکاں دے بکّ پیسے روڑھی جاندے میرے 'تے۔" ماں پتہ لین آئیاں عورتاں کول میریاں صفتاں دے پل بنھدی۔ میں حب جاندا- "جے میری اک گلّ منّ لے نہ ہن … بسّ نونہہ لیا دیوے میرے بیٹھی بیٹھی۔" ایہہ شکوہ ماں دے مونہوں میں انیک وار سن چکیا ساں۔
اک وار تنخواہ ملن 'تے جد میں مہینے دی دوائی دین آیا تاں ویکھیا کہ پاس دو ڈبیاں تے ہور دوائی اجے بچیاں پئیاں سن۔"بے بے آہ دو ڈبیاں ہور کاہنوں منگاؤنیاں سی، میں لے تاں آیاں؟" میں سہج بھاء ہی ماں نوں پچھیا سی۔
"منگائیاں کاہنوں ایں پتّ، میں دوائی ادھی کر دتی۔ میرا شیر کویں ساری تنخواہ لائی جاندے۔ ہن میں راضی آں سکھ نال۔" بے بے دا جواب سن کے میں پتّ وانگ ڈول گیا۔ ڈاکٹراں نے تاں آہگا کیتا سی کہ پورے تنّ سال اس دوائی دی ایہو مقدار رکھنی ہے۔ نہیں تاں بیماری پھر جاگ سکدی ہے۔
"بے بے توں چنگا نھی کیتا۔ ایہہ تاں بہت ماڑا کیتا ماں تیں۔ کری کتری کھیہہ کرتی بے بے میریئے۔" میرے کولوں اوکھ چھپائی نہ جا سکی۔
"بچڑیا! توں تاں بکاں دے بکّ پیسے روڑھی جانے۔ اوہ ٹٹڑا فوجی رنّ نوں تاں پیسے بھیجی جاندے۔ میرے کنی بٹی نھی وگاہی۔ چندرے نے کدے کھوٹا سکہ ای گھلیا ہووے۔ ایہہ رنّ گھوڑیاں دی کہندی اے میرے 'چوں مشک آؤندے۔" بے بے اپنی گوری چٹی نونہہ ولّ اشارہ کر کے دوائی گھٹّ کرن دیاں آپ گھڑیاں دلیلاں سنا رہی سی۔
چنڈیگڑھوں چیکنگ کروا کے آؤندیاں جدوں اسیں سنگرور آئے تاں بے بے کہن لگی-
"پتّ آپاں بلونت نوں ای مل چلیئے۔" بلونت بائی نچھتر دی ماسی دی دھی سی جو سمانے پریتم سنگھ نوں ویاہی ہوئی سی تے پریتم سنگھ پیپسو ویلے گیان سنگھ راڑیوالا دی سرکار وچّ ڈپٹی سپیکر رہِ چکیا سی۔ دہاں پتی پتنی 'تے ہی روپ ڈلھ ڈلھ پیندا سی۔ لگدا ہی نہیں سی کہ اوہ ساڈے ہی رشتے دار رامداسیا برادری 'چوں ہونگے۔ راج کمار تے راج کمار ہی تاں جاپدے سن۔ بائی نچھتر دے منڈیاں دے ویاہ آئے سن ایہہ دوویں جد میں اوہناں نوں پہلی وار ویکھیا سی تے میں وی جویں فخر دے ساگر وچّ تاریاں لاؤن لگیا ساں۔ ایہہ سبھ کجھ پلاں دا ہی سی کیونکہ مینوں اوہناں نال ادوں ہی نفرت ہو گئی سی جدوں پریتم سنگھ میری بھرجائی ولوں پیٹی 'چوں کڈھ کے وچھائے نویں نکور بسترے 'تے نہیں سی بیٹھیا۔ اسنے تاں میرے نال اپنتّ وکھاؤندیاں کیہا سی-
"چلو ماسٹر جی ادھر چلدے آں۔" اوہ میرے نال ساڈے گھر آ گیا سی جتھے میں انھی دنی پندراں سولاں کو سو روپیہ خرچ کے سوہنی بیٹھک پائی ہوئی سی۔ بیٹھک وچّ تختپوش اپر ہر ویلے نواں بسترا وچھیا رہندا سی۔ پریتم سنگھ ساڈی بیٹھک وچّ اس بسترے 'تے آ کے بیٹھیا سی۔ میں اسدی خاطرداری تاں کردا رہا پر اندروں انبھجیا ہی رہا ساں۔ دوپہر توں بعد اوہ شگن دے کے چلے گئے سن۔ چاہ وی اوہناں نے میرے کول ہی پیتی، نچھتر بائی دے گھر نہیں۔
بائی نچھتر نوں اس ورتارے دے باو جود اوہناں اپر بہت مان سی کہ اس دے بھین بھنوئیا انے وڈے جگیردار ہن۔ دلت چنتن ناں دی کسے دھارا نے اجے جنم نہیں سی لیا پر میرا سارا چاء اتے فخر سبھ کافور ہو گیا سی۔ تاں وی میرے اوچیتن وچّ ہی ایہہ بھاونا وکست ہو چکی سی کہ جات پات دا ایہہ ورتارا برہمنی سماج دی دین ہے۔ لٹّ چونگھ دے بل پریتم سنگھ اپرلے جوڑاں وچّ اپڑ گیا سی تے ہیٹھاں رہِ گئے جیو اوہناں لئی کوئی اہمیت نہیں سی رکھدے۔
بلونت نوں ملن دی میری کوئی اچھا نہیں سی پر میں ماں دی بھاونا نوں وی ٹھیس نہیں سی پہنچاؤنی چاہندا۔ اسیں سمانے بھین بلونت دی کوٹھی جا اترے۔ اس پریوار دے رہن سہن نوں ویکھکے لگدا ہی نہیں سی کہ اوہ ساڈے نال کوئی سنبندھ رکھدے ہن۔ ایہو جہے لوک ساڈے رشتے دار کویں ہوئے؟ میں چتّ ہی چتّ وچّ سوچ کے رہِ گیا۔ بائی نچھتر نے اپنا لڑکا نربھی اتھے کم کار لئی چھڈیا ہویا سی-بھین بلونت کور دا لاڈلا بھتیجا۔ سانوں سلیقے نال چاہ پانی پیا کے بلونت نے نربھی نوں آواز دتی- "وے نربھی، لیا اپنی باٹی وے۔ توں وی چاہ پی لے۔"
نربھی کترے والی مشین کول بنے آلے جہے وچوں اپنی باٹی لے کے مشین دے کول ہی بیٹھ گیا۔ بلونت نے اک وکھرے بھانڈے وچّ چاہ پا کے اس دی باٹی وچّ الدّ دتی جس نال میرے ذہن وچّ غصے اتے نفرت دی اک لہر چیر کے لنگھ گئی۔
مینوں یاد آیا کہ میرا تایا کلاس کیاں نال سیری سی تے میں اوہناں دے منڈے کرتار نال پڑھدا ساں اوہناں دے ہی چوبارے وچ۔ میرا تایا اپنی باٹی اوہناں دے گھر مشین کول بنے آلے وچّ ہی رکھدا ہندا سی تے کئی وار میں وی اسے باٹی وچّ مشین کول بیٹھ کے چاہ پیدیاں ہینت محسوس کیتی سی۔ دہاڑی جاندیاں پرنے دے لڑ بنہی باٹی جویں موراں وچّ سپّ دی طرحاں ڈنگ ماردی رہی سی۔ کی ہن نربھی دے من وچّ وی اس قسم دی ہلجلّ ہو رہی سی جو میں محسوس کردا رہا ساں۔ شاید نہیں۔ ایہہ اوہ جڑی نہیں سی۔ اوہ تاں سگوں راجیاں رانیاں دی جوٹھ چٹّ کے امیر بنے اس پریوار وچّ گندی چگلی مکھی وانگ وچر رہا سی-میلے کچیلے کپڑیاں وچّ سجیا-پھبیا رانی بھوآ دا بھتیجا راج کمار۔ سر دے وال جٹیاں بنے ہوئے تے وچّ کربل کربل کردیاں جوآں۔ … واہ!
"لے بے بے ایس گھر وچّ میں اج توں بعد کدے لتّ نہیں دینی۔ ایہہ میرا پہلا تے آخری پھیرا ہے ماں۔" رات نوں سوندے وقت میں ماں نوں سنا دتا سی۔ جدوں کنشک ہوائی حادثے وچّ اوہناں دے تنّ بچے فوت ہو گئے تاں مینوں نہیں لگیا کہ اوہ میرے اپنے کجھ لگدے سن۔ اصل وچّ بائی نچھتر دے ہی اپنے سن، اوہ وی صرف دوجیاں اگے پھڑھ مارن لئی کہ اس دی پٹھّ وڈے خاندان نال لگدی ہے تے بسّ۔ دوجی گلّ اسنوں وڈی جھاک سی کہ نربھی راہیں کھرے اسنوں اوہناں دی خاصی وڈی جائداد 'چوں ہور نہیں تاں ادھ پچدھّ ہی خیریئت وجوں مل جاوے۔ مینوں پچھے جہے پتہ لگیا کہ اوہ دوویں جی وی اس سنسار توں تر گئے ہن۔ بائی نچھتر نے اوہناں دی ہسپتال وچّ بہت سانبھ سمبھال کیتی پر اس دے ہتھ کجھ نہیں آیا صرف بلونت دے گل 'چوں لہائی چینی دے۔ اوہ ادوں ہتھ جھاڑ کے رہِ گیا جدوں پریتم سنگھ دے سکیاں نے ساری جائداد سانبھ لئی۔ امیراں دے سروں چنگی جون گزارن دا اسدا سپنا دھوڑ وچّ مل گیا۔
اخیر ہونی نے رنگ وکھا دتا۔ بائی نچھتر دی دھی دا ویاہ سی تے بے بے نے گرم جلیبی کھا کے ٹھنڈھا پانی پی لیا جس نال اک دم ہی اسدا گلا بیٹھ گیا۔ ایہہ تاں ایویں بہانہ ہی سی۔ اصل وچّ تاں اس نے دوائی ادھی کرکے ہی بیماری نوں پھر سدا دے دتا سی۔ خوراک گھٹاؤن نال جراثیم پھر توں بل کر گئے سن۔ ڈاکٹری شبداں وچّ جراسیماں نے دوائی نوں ہی اپنی خوراک بنا لیا سی۔ بے بے پھر توں اسے بیماری دی جکڑ وچّ جکڑی جا چکی سی۔ چنڈی گڑھ دا نواں علاج وی شاید کارگر نہیں سی رہا۔ پنڈاں دا سبھیاچار! تایا میرے نال بغیر رائے کیتے ہی چننوال دے کسے وڑے وید کول لے وڑیا۔ واپسی ویلے اوہ مینوں پنڈ دے اڈے 'تے ہی مل پئے۔ بے بے نوں سائیکل دے کیریئر 'تے بٹھا کے پیدل ہی چلنا پینا سی بہت ہولی ہولی۔ معمولی جیہا جھٹکا ہی اسنوں اوکھ دندا سی۔ گردن دی تکلیف کرکے میرے کولوں سائیکل چنگی طرحاں سمبھالیا ہی نہیں سی جا رہا۔ میں سنتلن وگڑ جان کرکے ڈگّ پین لگیا ساں کہ میرے مونہوں سہون ہی نکل گیا- "ہائِ نی بے بے دکھ دینیئے۔ کی کراں میں ہن کدھر نوں جاواں۔ کیوں دوائی گھٹائی توں؟"
بسّ بے بے نے ہمیش لئی ہی زبان نوں تالا لا لیا۔ جدوں وی حالَ چال پچھنا، اسنے بسّ سر دا اشارہ ہی کر چھڈنا تے بسّ۔ وید دی دوائی نے دوجے دن ہی اپنا رنگ وکھا دتا۔ اک دم ہی زور دیاں الٹیاں لگّ گئیاں تے پیٹ نوں سوجا آؤن لگّ پیا۔ بول اکا ہی بیٹھ گیا۔
اس رات لکھاری سبھا برنالے ولوں دھنولے وشال کوی دربار سی تے مینوں سدا سی۔ ساہت سبھا رامپرا پھول اتے برنالا لکھاری سبھا دی پرسدھی دور دور تکّ پھیلی ہوئی سی۔ اپنے بھوکھی پچھتاوے دی اگّ وچّ سڑن لئی میں جھولا چکّ کے دھنولے نوں چل پیا۔ چاہیدا سی، جاندا ہویا بے بے نوں دسّ کے جاندا تے دل دی کہہ کے جاندا کہ اگلے دن پیسیاں دا بنھ-سبھّ کرکے چنڈی گڑھ چلانگے۔ پر بغیر ملے ہی چلا گیا۔ مینوں تاں کوی دربار دی بنی ہوئی سی کہ کنے لوکاں دی حاضری وچّ میری کویتا 'تے تاڑیاں وجنیاں سن۔ بے بے دا کی سی؟ -اسنے تاں ہن کوچ کرن دیاں تیاریاں کر لئیاں جاپدیاں سن۔ میرے لئی کوی دربار ضروری ہو گیا سی۔
اپنی کویتا دے جمے سکے اتے ملی داد دے آنند وچّ چٹکارے ماردا جد میں گھر آیا تاں سبھ توں پہلاں ماں نوں ملن لئی اہلیا۔ ماں تاں کتے نہیں سی۔ بھین مہیندر توں پتہ لگیا کہ راتو رات پیٹ انا سجّ گیا سی کہ بے بے نوں ساہ وی نہیں سی آؤندا۔ باپو ہریں پھیر اسنوں چنڈی گڑھ لے گئے سن۔ میرے پیراں ہیٹھ جویں اگّ مچّ اٹھی۔ جھٹ-پٹّ بیگ وچّ کپڑے تے لوڑیندا سامان پا کے میں وی چنڈی گڑھ جان دی تیاری کر لئی۔ باہر آ کے گلی وچّ کھڑ گیا کسے سوچ نے پیر نوڑ لئے-
'منا کی کرینگا جا کے؟ تیرا بے بے نال تاں میل ہونا ہی نہیں۔ توں بسّ وچّ بیٹھا چنڈی گڑھ نوں جا رہا ہووینگا تے بے بے دی کار تیرے کول دی واپس آ رہی ہوویگی تینوں پتہ وی نہیں لگنا۔ رہن دے جان نوں۔ بے بے اول تاں اج ہی نہیں تاں کل نوں اتھے آ ہی جانی ہے۔ ہن اس دی موت دے وارنٹ خارج کرن والا ربّ کدھرے وی نہیں ہے۔'
گلی وچّ کھڑھا میں سوچاں وچّ گھر گیا کہ آخر اپریل دا مہینہ ہی ساڈے گھر لئی منساؤنے لے کے کیوں آؤندے؟ جدوں توں میں سرت سمبھالی سی سبھ موتاں اپریل دے منحوس دناں وچّ ہی ہوئیاں سن۔ میرے باپ دا قتل 19 اپریل جانی وساکھی توں چھی دن بعد ہویا سی۔ بابا ہری سنگھ (باپو ہراں دا چاچا) دی موت وی اسے مہینے ہوئی۔ پھر وڈا بابا چنن سنگھ (باپو ہراں دا باپ) وی میرے او. ٹی. کر کے آؤن توں کجھ دن پہلاں ہی مینوں بنا ملے تر گیا این اپریل مہینے۔ میرے پنڈ آؤن توں اک دن پہلاں ہی اس دا بھوگ وی پے چکیا سی۔ میرے لئی ایہہ بہت وڈا سنتاپ سی۔ تانی دی کمبھل وچّ انتلے دناں تائیں صرف میری خاطر ڈگیا رہن والے بابے دے میں انتم درشن وی نہ کر سکیا۔ یاد کرکے میرا تاں اج وی ورلاپ چھٹّ پیندے، ایس عمر وچّ وی۔ اک ہونہار بھوآ گردیالو وی اسے مہینے راجستھان وچّ زوراورپر ماتا نال فوت ہوئی۔ تے ہن ماں نے وی اسے مہینے جان دا ارادہ کر لیا سی۔ …
تے میں صبر کرکے بیگ بیٹھک وچّ رکھ دتا۔ کنک پوری طرحاں آئی ہوئی سی۔ سوچیا جے میں چنڈی گڑھ ولّ تر جاندا تاں کنک بھر جانی سی۔ سو میں گھر دے جیاں نال کنک وڈھن جا لگیا۔ اگلے دن پھیر اسیں لگّ-بھگّ ادھا کم نبیڑ لیا۔ تھبے چکدیاں فوجی نے راج سانجھا کیتا- "بے بے بیماری نال نہیں مری۔ بے بے دا چھندا پتّ سکھدیو ماں دے پیکے گھر رہندا سی۔ میں اس نوں بٹھنڈے الیکٹریشن دے کورس وچّ پایا ہویا سی۔ اٹھدی جوانی وچّ پیر رکھ رہا سی۔ فرائڈ کہندا ہے کہ نوجوان بھین بھرا نوں اکو کمرے وچّ نہیں سونا چاہیدا۔ سکھدیو نے کجھ اجیہا کر وکھایا سی جس نال اک پوتر رشتے دی دیوار ڈھیہہ ڈھیری ہو گئی سی۔ جد ماں نوں پتہ لگیا تاں اسنے ماسی اتے مامی دے پھڑدیاں پھڑدیاں پندراں ویہہ مکیاں اپنے پیٹ وچّ مار لئیاں۔ جلیبی تاں ایویں بہانہ بنی سی۔ میں تھبہ اتھے ہی رکھ کے وٹّ 'تے بیٹھا ہور وی بھیڑیاں سوچاں وچّ ڈبّ گیا۔ جدوں اس چھوکرے دا جنم ہویا سی تاں ماں ہبی ہوئی سی۔ میں پنجیری نہیں سی کھا رہا تے ماں نے کیہا سی- "وے کھا لے دیکھ تیرے نالوں سہنے۔" تے امبو نے پیندی 'تے پھوس پایا سی مینوں اندر لجا کے ہن سوہنے جمن نوں نواں خصم کر لیا، اک پہلاں کھا لیا میرا ڈھگ ورگا پتّ۔" ادوں میں اپنے آپ نوں نہ جیوندیاں وچّ سمجھ رہا ساں نہ مریاں وچ۔ امبو دا امرت وی چھکیا ہویا سی پر شاید ایہہ اس دے اندر نہیں سی رچیا۔ جے تاثیر ہی نہیں بدلنی تاں بھلا ایہو جہے اڈنبر دی کی لوڑ؟ اج میں سوچدا ہاں۔
اگلے دن میں اجے مستریاں دے گھروں داتیاں دے دندے کڈھوا کے لیایا ہی ساں تے کھیت نوں جان دی تیاری ہی کر رہا ساں کہ اک امبیسڈر کار گلی 'چ آ کے رکی۔ ماسی تے ماسڑ تے میرا تایا کار وچوں باہر آ گئے پر ماں اجے تکّ باہر نہیں سی نکل رہی۔ میں سبھ کجھ پہلاں ہی سمجھی بیٹھا ساں۔ تاں وی میں کار ولّ اہلیا- "میری بے بے کتھے اے؟" اندروں نکلدی دھاہ نوں میں قابو کرن دا یتن کر رہا ساں پر بے کار سی سبھ کجھ۔
"ہے گی اے بچڑیا ہے گی اے۔ صبر کر پتّ وے۔" ماسی دی لور نکل گئی۔ میں کار دے آلے دوالے گیڑے کھائی جاواں پر بے بے کدھرے وی نہ دسے- "ماسی کتھے اے میری بے بے؟" میں مڑ مڑ کار دے اندر ویکھ رہا ساں۔ ڈرائیور نے کار دی ڈکی کھولھی جس وچّ ماں گچھا مچھا ہوئی گھوک ستی پئی سی۔ ڈکی وچّ تنھی ماں دی بو ماردی لاش دے مینوں درشن کروا دتے گئے۔ میرے اندروں ہوک اٹھی- 'واہ بے بے آخر ویلے ایہہ چنگی ڈولی لبھی توں! ایہہ چنگی یاترا کر کے آئیں نی ماں! تینوں انتم ویلے سیٹ وی چجّ دی نہ ملی ماں۔ توں اتھوں تکّ دا سفر کویں تہہ کیتا ہونے؟ ایہہ کیہو جہی ڈولی اے جس وچّ توں اکھوتی موت دے دیوتے نال لاواں لے کے وداع ہوئی ایں ماں؟'
کہندے نے ماں دا اپریشن ٹھیک ہو گیا سی۔ گل گئی انتڑی کڈھ دتی گئی سی۔ ہوش آؤن 'تے ڈاکٹر نے ماں نوں پچھیا سی- "ماں جی کویں اوں؟" بے بے نے ٹھیک ہون دا سنکیت دتا سی۔ ڈاکٹر نے بے بے نوں ہتھ زور نال گھٹن لئی کیہا سی۔ بے بے نے ڈاکٹر دا ہتھ زور دی گھٹّ دتا سی۔ ڈاکٹر دی تسلی ہوئی تاں اسنے مریض نوں جنرل وارڈ وچّ بھیجن لئی کہہ دتا تے آکسیزن لاہ دتی۔ تے جد ماں دا بیڈ بوہے وچّ آیا بے بے دا بھور اڈاری مار گیا سی۔ ڈاکٹر نے منہ وچّ منہ پا کے بہت پھوکاں ماریاں پر ہن ایہہ کھیڈ ہتھ آؤن والی نہیں سی رہی۔ دس اپریل 1972 نوں ماں لمی اڈاری مار گئی تے ہن اوہ مینوں کدے وی ڈاہ نہیں دیویگی۔ … تے پلس دے چکر توں ڈردیاں ماں نوں کار دی ڈکی وچّ تنھ دتا گیا سی۔ کی پتہ پلس والے کہہ دین کہ ایہہ لاش تاں کسے خاص اپرادھی دی ہے جس اپر کئی مقدمے چل رہے نے۔ سو اس لاش نوں گرفتار کیتا جاندا ہے۔
انگریزی سامراج دی چنگھنی 'تے پلی اس پلس توں ہور کی توقع کیتی جا سکدی سی۔ بے بے دی لاش وچوں بو آ رہی سی جس کرکے اس دا چھیتی توں چھیتی سنسکار کر دتا گیا۔ مامے آئے تے مامیاں سوا ڈھکن دی کریا کر گئیاں۔ مامے ہریں کہہ گئے کہ اوہناں نوں سنسکار ویلے اڈیکیا نہیں گیا اج توں اس گھر نال کوئی سنبندھ نہیں رہا۔ ایہہ تاں ایویں بہانہ ہی سی۔ اوہناں وچوں ماں دے بھوگ 'تے کوئی نہیں آیا جو پچھلیاں گھٹناواں صحیح ثابت کرن لئی کافی سی۔ تے اس دے نال ہور سکیریاں والے وی ہمیش لئی ٹٹّ گئے سن۔
سکھدیو ایہہ گلّ منن لئی تیار نہیں سی۔ مامی کہندی رہی سی- "پتّ ڈاکٹر کولوں جدوں اسیں آئیاں تاں میں کڑی واسطے تانا لا 'تا۔ بئی جہان ایں نہ آکھے بئی گئیاں تاں چنگیاں بھلیاں سی ہن آہ کی ہو گیا؟ جے کڑی منجے 'تے ڈگّ پیندی تاں خبرے کی کی سننا پے جاندا۔ میں کیہا چڑیلے بسّ لوکاں نوں تردی پھردی ہی دس۔"
تے میں سوچدا ہاں کہ ماں نوں پچھدا 'ماں میریئے توں تاں کہندی سی ایہہ میرے نالوں سوہنا اے جس دی میں پنجیری نہیں سی کھادھی۔ تیرا میرے نال پھر کاہدا ہرکھ سی نی ماں؟'
روندیاں کڑیاں نوں چپّ کراؤندیاں وار وار ایہہ واک مونہوں نکلدا سی- "چپّ کرو میریاں بیبیاں بھیناں … میں تھونوں ماں بن کے پالونگا۔ …" تے میں دو کڑیاں لئی تے چھوٹے منجیت لئی ماں بن گیا ساں۔ تیہہ بتی سال دی عمر دا قربانی دا بکرا جس نے اپنی جان زباہ ہون لئی حاضر کر دتی سی۔ بہت کجھ ماڑا ہو گیا سی۔ میں سکھدیو نوں دوشی ٹھہرا رہا ساں۔ کی میں ٹھیک سوچدا ساں؟ کی کڑی دوشی سی؟ نہیں شاید دوویں ہی نہیں۔ عمر دا ابال شاید دوواں توں نہ سمبھالیا گیا۔
وکھ وکھ ملکاں دے سماج وادی پربندھ دے تجربیاں نے ثابت کر دتا ہے کہ سکھاویں منکھی رشتیاں دی سرجنا سانویں-پدھرے راج ڈھانچے بغیر سنبھوَ ہی نہیں۔ لٹّ پردھان سماج وچّ دوجے دی لٹّ اک عامَ ورتارا منّ کے سویکاریا جاندا ہے۔ لٹّ دیاں بھانتو-بھانت قسماں ہو سکدیاں ہن۔ آرتھک لٹّ ہی لٹّ دا روپ نہیں، سریرک، مانسک، بھاوناتمک روپ وی ہو سکدا ہے لٹّ دا۔ ووہارک پدھر 'تے وی کسے دی لٹّ کیتی جا سکدی ہے۔ بلاتکار، قتل، بلیکمیل آدی نہ-برابری دے سماج دیاں علامتاں ہی ہن۔ رشتیاں دی انارکی اساویں سماجک پربندھ دی ہی دین ہن، چور اچکے، لٹھمار، ڈاکو، قاتل، اپرادھی آدی راج ستا 'تے قابض ہن۔ پھر آزاد رشتیاں دی سانویں پدھرے راج پربندھ توں بغیر کلپنا کیتی ہی نہیں جا سکدی۔ ہر سسٹم دے رشتیاں دی اپنی پربھاشا ہندی ہے۔ ساڈے سپنیاں دے سماج وچّ لازمی طور 'تے ویکتی کیندرت، غرض پردھان رشتے نہیں ہونگے، سگوں کرت دا ستکار کردیاں برابرتا دے آدھار 'تے اسرنگے رشتے۔ میں جنہاں لوکاں دی سنگت وچّ وچر رہا ساں، ترک سنگت گتی شیل رشتیاں دی وگیانکتا اتے سماجکتا نوں ستھاپت کردے جاپدے سن۔