بلکار سنگھ نے سویرے اٹھدے ہی چاہ دا گھٹّ بھریا تے ویہڑے وچ نمّ تھلے پئی کہی نوں چکدیاں گھروالی نوں کیہا، "پرسنّ کرے میں چلیاں کھیت نوں؛ توں انجھ کریں بوٹے ہتھ روٹی بھیج دیویں میری پچھلی موٹر تے ۔" پرسنّ کور نے ویہڑے وچ بہکر پھیردی نے ہی جواب دتا، "چنگا بھیج دیوانگی۔"
بوٹا بلکار سنگھ دا وڈا منڈا ہے جو شہر کالج وچ پڑھدا ہے تے اجے کلّ ہی اس نوں کالج 'چوں ہفتے دیاں چھٹیاں ہوئیاں نے ۔ بوٹا پڑھن وچّ تاں سدھارن ہی ہے پر کالج دے یاراں دوستاں نال مل کے مہنگے کپڑے تے مہنگا موبائیل رکھن دا پورا شوقین ہے ہر روز کوئی نہ کوئی فوٹو کھچّ کے پھیسبکّ تے پا ہی دندے تے بڑی بے صبری نال دوستاں دے کمینٹ اڈیکدا رہندے۔
موبائیل تے انگلاں جہیاں ماردے نوں ویکھ کے کول بیٹھی بوٹے دی بے بے بوٹے نوں بولی، "وے بوٹے، توں کی آہ سارا دن اس موبائیل تے اگلاں جیاں ماری جانیں کوئی ہور وی کم کر لیا کر سارا دن ایہدا کھہڑا ہی نی چھڈدا ۔ مینوں تاں ایہہ سمجھ نی آؤندی تسی جواک ایہناں 'چوں کڈھدے کی او،" بوٹا بولیا، "تینوں نی پتہ بے بے بندہ جنی مرضی دور بیٹھا ہووے جے اوہنوں کوئی سنیہا بھیجنا ہووے نہ تاں اک منٹ لگدے ۔ ہن تاں کجھ وی دور نہی رہا بے بے سارا کجھ بس کجھ ہی منٹاں چ، نالے ماسی دا منڈا نی دیپا، جہڑا کنیڈا گیئے روز گلّ ہندی ہے اوہدے نال میری پھیسبکّ تے؛ نالے دیکھ کنی دور بیٹھے کوئی سنیہا بھیجنا ہے جاں فوٹو بس اک منٹ وچ پہنچ جاندی ہے اوہدے کول ۔" "مینوں تاں کجھ سمجھ نہی آؤندی تہاڈیاں گلاں دی،" بوٹے دی بے بے نے منجی ہیٹھوں کجھ بھانڈے چکے تے نال ہی اس نوں یاد آیا کہ اوہدا باپو سویرے روٹی نوں کہہ گیا سی تے اس نے کول بیٹھے بوٹے نوں کیہا، "جاہ پتّ، اپنے باپو دی روٹی دیا کھیت پچھلی موٹر 'تے،" "پچھلی موٹر تے ! نہ بے بے نہ میرے توں نی جایا جاندا اینی دور، توں نکے نوں بھیج دے روٹی دے کے اوہنوں وی تاں سکولوں چھٹی اے اج اوں وی تاں گھری اے،" پرسنّ کور ہن اگوں کجھ بول تاں نہ سکی پر من ہی من وچّ سوچدی 'واہ اوئے ! میرے بوٹے پترا، جہڑا انسان باہرلے ملک 'چ بیٹھا اے اوہ تیرے لئی نیڑے اے، 'تے جہڑا تیرا باپو کھیت روٹی دی اڈیک 'چ بیٹھے، اوہ دور ۔'

بڑے شوق نال پوایا سی دوں نمے نے سجے ڈولے تے شیر جدوں اوہ تے سکھا اکٹھے چھپار دا میلہ ویکھن گئے سن۔ نما تھوڑھا مکھولی جیہا بندہ سی ڈولے 'تے شیر پواؤن ویلے بھائی نوں کہندا، 'لے بئی مترا شیر اجیہا پائیں کہ بندہ کول آؤن توں ڈرے' کول کھڑھا سکھا تھوڑھا ہسیا تے بولیا، 'اگے بڑے تیرے لوک چونڈھیاں وڈھّ وڈھّ جاندے نے جہڑا کہنے کوئی نیڑے نہ آوے،' نما بولیا، 'نہیں یار سکھے چونڈھیاں دی گلّ نہیں تینوں پتے جدوں باٹھاں دا گندا پٹّ تے نویں نویں مورنی پوا کے لیایا سی 'تے آتھن ویلے جدوں اوہ کبڈی کھیڈدا سی 'تے کوے سانوں دکھا دکھا کے پٹّ تے تھاپیاں ماردا سی ہن ویکھیں تیرے یار دے ڈولے والا شیر ویکھ کوے موڑاں تے گلاں ہندیاں۔'
سکھا تے نما پنڈ 'چ دوویں جنڈی دے یار ہون کرکے مشہور نے یاری وی پکی توت دے موچھے ورگی اک دوجے لئی جان دین نوں تیار سن دوویں، کئیاں نے اس یاری نوں توڑن لئی بتھیریاں ادھر دیاں ادھر لائیاں پر دوواں نوں اک دوجے تے پورا بھروسہ ہے۔ ڈولے تے شیر پین مگروں نمے نے پورے میلے وچ بانہہ توں کڑتا تھلے نہ کیتا کئیاں وچ تاں اوہدی بانہہ وی وجی پر اوہ ہور رعب نال تردا 'تے نالے میلے دیاں صفتاں کردا پھر گلاں گلاں 'چ سکھے نوں وی کہہ بیٹھا 'یار سکھے توں وی پوا لیندا اپنے ڈولے تے کوئی شیر-صور' سکھے نے ایہہ کہہ کے نانہہ کر دتی 'نہ بئی نمیاں آپاں نوں نہیں ایہہ دکھاوے-باجیاں جہیاں چنگیا لگدیاں یار تاں جویں آئے اویں جانگے،' تے سکھا نمے نوں چھیڑدا ہویا بولیا 'چھڈّ یار نمیا تیریاں اوہی پہلاں والیا گلاں۔' انجھ تاں بھاویں سکھا تے نما پکے یار سن پر دوواں وچّ فرق سی جتھے نما تھوڑا جیہا مکھولی بندہ سی اتھے سکھا تھوڑھا خیالی جیہا بندہ باہر نالوں زیادہ اپنے اندر وچردا رہندا تاں ہی تاں نما اوہنوں ہمیشہ چھیڑدا رہندا 'یار سکھے توں پتہ نہی کہڑے خیالاں والے سمندر وچ ڈبا رہنے کدی باہرلی دنیا دے وی رنگ مان لیا کر' سکھا اگوں کجھ نہ بولدا بسّ ہسّ کے ٹال دندا۔
پڑھے تاں دوویں بی اے تکّ سن تے اگے وی پڑھنا چاہندے سن بس اییویں ہی گھر دے کماں کاراں وچ سال دو سال کڈھ دتے سکھے نوں پڑھائی دے نال نال ساہت پڑھن دا وی شوق سی جدوں کتے اکلا باہر اندر جاندا اک دو کتاباں نال ضرور لے آؤندا تے جدوں وہل ملدی کھولھ کے پڑھ لیندا پر ستھّ وچ آئی اخبار نوں اوہ کدے پڑھنا نہ بھلدا ایہہ تاں جویں اس دا نت نیم ہی سی، نالے ستھّ وچ بیٹھے بزرگاں نوں پڑھ کے سنا دندا ۔ اخبار پڑھدے سمیں اس دی نظر کسے بھرتی دے اشتہار تے ضرور رہندی کیونکہ جدو کتے سکھا تے نما دوویں اکلے بیٹھے ہندے تاں اپنے بھوکھ بارے ضرور گلاں کردے۔ سریروں دوویں تکڑے تے بھرویں جسے دے ہن پنڈ دیاں کئی مٹیاراں تاں اہنا نوں ویکھ کے دنداں 'چ بلھ چبّ لیندیاں نما ماڑی موٹی حرکت سمجھدا پر سکھا ایہناں گلاں نال کوئی لگائ نہ رکھدا۔
اس دن گھر دے کماں کاراں توں وہلا ہو کے سکھا ستھّ وچ جا بیٹھا تے لمبڑاں دے ناظر توں اخبار لے کے پڑھن لگا حالے اس نے اخبار دے اک دو پنے پلٹے ہی سن کہ کول بیٹھا باہرلیاں دا چترا بول پیا 'ہور سنا سکھیا کی کہندی اے اجکل تیری اخبار ؟' سکھا بولیا 'کہنا کی اے چاچا اوہی روز دا 'پٹّ سیاپا' دھرنے، منگاں پوریاں کرو، خدکشیاں، 'تے اک پارٹی دا دوجی تے دوش لاؤنے ایہی خبراں نے اجکل اخباراں 'چ ۔' 'چل چھڈّ اہنا گلاں نوں ہور سنا کی کردے پھردے ہو اجکل ؟' 'کرنا کی آ چاچا پڑھ لکھ کے آہ ویکھ لے وہلے پھردیاں ڈنگر سانبھ لئے جاں پیلی 'تے آہ دو کم نے اجکل جٹاں دے منڈیاں کول کوئی روزگار نی کجھ نی ۔' 'گلّ تاں صحیح اے تیری بھتیج اج ہر نوجوان دی ایہو کہانی پڑ لکھ کے اج ہر نوجوان اپنی ماں دے گہنیاں وانگوں ڈگریاں سامبھی بیٹھا،' سکھا چپّ سی پر چترے دی ہر گلّ بناں سنے اس دے کناں تکّ پہنچ ہی جاندی۔ ہن سکھا اخبار ذرا دھیان نال پڑھن لگا تے اخبار دے اخیرلے پنے تے اک نوٹس ویکھ کے اس دے بلھاں تے تھوڑھی مسکان آ گئی نوٹس وچّ نوجواناں دی ہون والی پولیس وچّ بھرتی لئی دسیا گیا سی۔ سکھا وچو وچّ تھوڑھا خوش ہویا تے کلّ نوں نمے نال گلّ کرن بارے سوچ کے اپنے گھر چلا گیا۔ سویر ہندے ہی سکھے نے چاہ دا گھٹّ بھریا 'تے سدھا نمے دے گھر ولّ تر پیا گھر دا بوہا کھلھا ویکھ کے سکھا سدھا اندر ہی چلا گیا جاندیاں نوں نما تے اوہدا باپو ڈنگراں نوں ککھّ پا رہے سن سکھا نمے دے باپو دے گوڈیں ہتھ لاؤندا ہویا بولیا 'بائی نمیاں اپنی زندگی دے وی چنگے دن ہن آئے لے' نما بولیا 'کیوں سکھیا کوئی خزانہ لبھّ گیا،' 'بس خزانہ ہی سمجھ لے' 'چل گلّ تاں دسّ کی ہے ؟' توں انجھ کر آہ ککھاں والا کم مکا لے باقی گلّ ستھّ 'چ چل کے کردے آں،' نما ہتھ پیر دھو کے باپو نوں ایہہ کہندا ہویا سکھے نال تر پیا، 'باپو توں انجھ کر عنہ چر روٹی کھا لے میں آیا، پھر چلدیاں کھیتاں نوں' باپو وی جاندے ہوئے نمے نوں بولیا 'توں وی چھیتی آ جانئی ایویں دپہرا ہی نہ چاڑھ آئیں اتھے ہی،' دوویں گلاں کردے کردے ستھّ وچّ پہنچ گئے، 'ہاں بئی سکھیا ہن دسّ کی گلّ آ ؟' 'بائی نمیا تینوں تاں پتہ ہی ہے کہ میں روٹی کھانی بھاویں بھلّ جاواں پر اخبار پڑھنا نہیں بھلدا، کل دی گلّ آ میں بیٹھا اخبار پڑھدا سی جدوں اخبار دا اخیرلا پنہ ویکھیا تاں اتھے لکھیا سی کہ پولیس وچّ نوجواناں دی بھرتی کیتی جا رہی جس نوجوان دیاں ہیٹھ لکھیاں شرطاں پوریاں ہن اوہ ہیٹھاں لکھی تاریک نوں اپنے اصلی کاغذ پتر لے کے اس جگہ تے پہنچن ۔' نما سارا کجھ سن رہا سی تے بولیا 'تاں پھر اپنیاں شرطاں پوریاں نے بائی' 'ہاں بائی نمیا میں کل اخبار چنگی طرحاں پڑھیا سی اپنا سارا کم پورا ہے بس آپاں اپنے کاغذ لے کے اس دن اتھے پہنچنا ہے' 'کوئی گلّ نی بائی جدوں کہینگا آپاں اس دن چل پوانگے،' 'بس اک دو دن ہی نے وچّ پھر میں تینوں دسّ دیوانگا،' 'چنگا بئی سکھیا میں چلداں کھیتاں نوں جانے باپو غصے ہندا ہوؤُ پھر ملدیاں شام نوں۔'
رہندے دو دن وی اےداں ہی بیت گئے اج سکھا تے نما اپنے کاغذ پتر لے کے آن اڈے تے کھڑ گئے بس آؤن 'چ حالے کجھ ٹائم باقی سی ہور وی کئی سواریاں کھڑیاں بسّ دی اڈیک کر رہیاں سن پر سکھے تے نمے نوں آؤن والی بس دا بے صبری نال انتظار سی دوویں اک دوجے ولّ ویکھ کے تھوڑھا ہسدے تے پھیر جدھروں بسّ آؤنی سی ادھر نظر ماردے، تھوڑھے سمیں بعد بسّ وی آ گئی دوویں بسّ بیٹھ کے پورے ڈیڈھ گھنٹے بعد لکھے ہوئے پتے تے پہنچ گئے، اہنا ورگے ہور وی کئی نوجوان اتھے موجود سن ۔ انا وڈا اکٹھ ویکھ کے نما بولیا، 'بائی سکھیا اتھے تاں دوجا چھپار دا میلہ لگیا پئی،' پھر دوواں نے سارا گراؤنڈ گھم کے ویکھیا تے ہر کوئی اپنے ہی طریقے نال اس تھاں بارے اک دوجے نال صلاحَ مشورہ کر رہا سی، کجھ سمیں بعد اک پولیس وردی وچّ آئے کرمچاری نے اک زوردار وسل ماری تے سارے نوجواناں نوں اک لائن وچّ کھڑے ہون دا اشارہ کیتا نما تے سکھا شروعاتی نوجواناں توں کجھ کو دوری تے کھڑے سن 'تے سارا کجھ چنگی طرحاں ویکھ رہے سن نما تاں اپنے سریر نوں ٹوہ ٹوہ کے ویکھدا نالے وچو وچّ اپنے ڈولے والے شیر دیاں شپھتاں کری جاندا۔ جو نوجوان ہر پکھوں شرطاں تے پورا اتردا اس نوں اک الگّ لائن وچّ کھڑا کر دتا جاندا اتے اتے جہڑا نوجوان شرطاں پوریاں کرن توں رہِ جاندا اس نوں واپس بھیج دتا جاندا کجھ واپس آئے نوجواناں دے چہرے ویکھ کے نما تے سکھا وی کئی وار اداس ہو جاندے تے اپنے بارے ربّ اگے ارداساں کردے، کجھ سمیں بعد ہی سکھے دی واری آ گئی کاغذ پتر چیکّ ہوئے، دوڑ لگی، ڈاکٹری چیکاپ ہویا تے سکھا شرطاں پوریاں کر چکے نوجواناں دی لائن وچّ آ کھڑا ہویا، ہن واری آئی نمے دی کاغذ پتر چیکّ ہوئے، دوڑ لگی نما پورا خوش سی کہ اسنے شرطاں پوریاں کر لئیاں ہن واری آئی ڈاکٹری چیکاپ دی نمے دا ڈولے والا شیر سبھ نوں دوروں ہی نظر پے جاندا جدوں نمے دا چیکاپ ہون لگا تاں چیکئپ کر رہے ملازم نے اس نوں اگے جان توں منع کر دتا نمے دے پچھن تے اوہناں دسیا کہ سرکاری بھرتی وچّ آ باہاں اتے نشان والے نوجواناں نوں بھرتی نہیں کیتا جا سکدا، نمے دے چہرے تے اک دم بھاری اداسی چھا گئی تے اوہ کھڑھا ہی سوچاں وچّ پے گیا 'تے نال ہی سکھے دے منہ ولّ ویکھن لگا اداسی سکھے دے منہ تے وی سی پر اس دے ہتھ وچّ کجھ نہیں سی، اوہ وی چاہندا سی کہ میں تے نما اکٹھے بھرتی ہندے تے کنا چنگا ہندا، نما سوچاں وچّ ڈبا ہن اس دن نوں یاد کرن لگا جس دن اس نے اپنے ڈولے 'تے شیر کھنوایا سی، تے من ہی من وچّ سوچدا جے میں اس دن نہ،،،،،،،پر ہن کی ہو سکدا سی۔ اج نمے نوں اپنے ڈولے والے شیر نالوں زیادہ غصہ اپنے آپ 'تے آ رہا سی ۔

آپ بیتی

اج جدوں اس ٹٹی ہوئی دانیاں دی بھٹھی دے کول دی لنگھیا تاں دل بہت اداس ہویا، سوچیا جس بھٹھی تے اسیں بچپن ویلے دانے بھناؤن جاندے سی تے کھیڈدے ہندے سی اج اوہ بھٹھی ڈھیہہ ڈھیری ہو چکی سی۔ کیونکہ اج توں اک سال پہلاں اس بھٹھی تے دانے بھنن والی لاجونتی جس نوں سارے لیلو کہندے سی اس دی موت ہو چکی سی۔
جدوں مینوں اس دی موت بارے پتہ لگیا تاں من بہت دکھی ہویا تے میرا دل تے دماغ اوہ بچپن دے دناں وچّ چلا گیا جدوں اسیں بھٹھی تے دانے بھناؤن آؤندے ہندے سی تے بہت موج مستی کردے سی۔ بھٹھی والی لیلو نے بھٹھی بھکھاؤن توں پہلاں گورو گھر جا کے ہوکا دے آؤنا تے اس ہوکے دی آواز سن ماں نے دانے سانوں کپڑے وچّ بنّ کے دے دینے تے پھر اسیں بھٹھی ولّ بھجّ لینا تے جا کے اپنی واری دی اڈیک کرنی تے کئی وار بیٹھیاں بیٹھیاں چوری دانے چکّ کے کھا جانے ادوں اس دی بھٹھی چھپڑ دے کنڈھے ہندی سی۔
رہن والی اوہ شہر دی سی تے دانے اوہ ساڈے پنڈ ہی آ کے بھندی تے کئی وار ہنھیرا ہون تے ساڈے پنڈ ہی رک جاندی تے سویر ہون تے چلی جاندی۔ انجھ اسدا میری دادی ماں تے پنڈ دیاں ہور بزرگ عورتاں نال کافی پیار سی کیونکہ اوہ میرے جنم توں پہلاں دی ہی ساڈے پنڈ دانے بھندی آ رہی سی۔ اس دوارا بنائے گئے الگّ الگّ بھٹھی دے ٹکانے اج وی مینوں چنگی طرحاں یاد ہن۔ زیادہ تر اوہ بھٹھی دا ٹکانا اتھے ہی بناؤندی جتھے اس نوں بالن آسانی نال مل جاداں پر ایہہ سارے ٹکانے ساڈے گھراں دے آس پاس ہی ہندے تے جدوں اسیں گھر نہ ہونا تاں ماں نے آپ جا کے دانے بھناء لیاؤنے۔
پر اکثر دانے بھناؤن اسیں ہی جاندے جدوں پتہ لگنا کہ دانے بھناؤن والیاں دی بھیڑ زیادہ ہے تے واری آؤن وچّ سماں لگیگا تاں اسیں دانے اتھے رکھ کے آپ کھیڈن لگّ جانا تے اس بھٹھی والی لیلو نے چوری کجھ دانے اپنے کول رکھ لینے تے جدوں ایہہ گلّ گھر جا کے دسنی تاں دادی ماں نے آ کے اس نال غصے ہونا، اس ترھا دے کئی درش وار وار اکھاں اگے آ رہے سن تے مڑ مڑ اس لیلو دیا بھٹھی دا خیال آ رہا سی جس دے آلے دوآلے کدے میرا بچپن بیتیا سی۔

پرمجیت نوں پنڈوں شہر آئے نوں پورے پنج سال ہو چکے سن۔ شہر وچّ اوہ نوکری کردا سی۔ پنڈ بھاویں شہر توں بہتی دور نہی سی، پر پھر اوہنے شہر رہن دا فیصلہ کر لیا سی۔ شاید اوہ اج دے تکنیکی یگ وچّ اپنے سانجھے پریوار نال رہنا پسند نہ کردا ہووے تے اپنی الگّ زندگی جیونی چاہندا ہووے۔
اج سکول توں واپس آیا اس دا چوتھی جماعت وچّ پڑھدا بچہ اپنی پنجابی دی کتاب لے کے اپنے پتا کول بیٹھ گیا۔ کتاب کھولدے ہی اس نے شبد "سانجھا پریوار" پڑھے، ایہہ پڑھ کے بچے نے اپنے پتا پرمجیت نوں پچھیا، "پتا جی، ایہہ سانجھا پریوار کی ہندا ہے ؟" پرمجیت نے جواب دتا "سانجھا پریوار" اوہ ہندا ہے جس وچ سارے رل کے رہندے ہن جویں دادا-دادی، ماتا-پتا، تایا-تائی، چاچا-چاچی، بھین-بھرا تے سارے بچے۔" ایہہ سن کے بچہ بولیا، "پتا جی، پھر اپنا سانجھا پریوار کتھے ہے ؟" ہن پرمجیت کجھ نہ بول سکیا۔