موہ دی کھچّ پرگٹ سنگھ ستوج
کئی پل ساری زندگی لئی یادگاری بن جاندے ہن۔ ساڈا من اوہناں پلاں نوں وار-وار مانن نوں کردا ہے پر بھجے جاندے سمیں دیاں واگاں پھڑ کے پچھے نہیں موڑیا جا سکدا۔ بس! یاداں ہن، جنہاں سہارے اسیں اوہناں پلاں وچوں جنی وار چاہیئے گزر سکدے ہاں۔ ایہہ یاداں بچپن جاں جوانی نال جڑیاں ہون تاں ہور وی مٹھیآں تے پیاریاں ہو جاندیاں ہن۔
جدوں میری نوکری لگی، سارے ٹبر توں خوشی سامبھی نہیں جاندی سی۔ گھر دے نصیحتاں دے رہے سن، ‘‘فلانے تھاں ڈبہ ضروری دیئیں، فلانے تھاں ضرور…۔’’ پر میرے چیتیاں دی پٹاری ’چ کوئی ہور تھاں گھم رہی سی۔ جتھے میں جانا چاہندا سی، اس تھاں نال جڑیاں یاداں مینوں آوازاں مار رہیاں سن۔
میرا اس پنڈ نالوں ناطہ ٹٹیاں دو دہاکیاں توں اپر ہو گیا سی۔ میں جانا چاہندا سی پر کجھ پتہ نہیں سی کدھر دی جاواں؟ اگے کون ملیگا؟ کس دا ناں لواں؟ ہن تاں اوہناں دے ناں وی چیتیاں ’چوں تلک گئے سن۔ بس اک موہ سی جہڑا مینوں اودھر نوں کھچّ رہا سی۔ پہلاں تاں میں جھجکدا رہا۔ پھر ہولی-ہولی اپنے من دی گنڈھ ماں کول کھولھ دتی۔ میری اوتھے جان دی چاہنا سن کے ماں دیاں اکھاں وچّ انوکھی چمک آ گئی، چہرے ’تے خوشی دھوڑی گئی۔ ماں نے مینوں ساری گلّ سمجھا دتی۔ ماں تاں ہور وی بڑا کجھ کہنا چاہندی سی، پر میری اندرلی کاہل نے مینوں ہور رکن دی موہلت نہیں سی دتی۔
میں اپنے اک دوست نوں نال لے کے تر پیا سی۔ جس پنڈ میں جا رہا سی اوہ میری ماں دا پیکا پنڈ سی۔ کدے ایس پنڈ دیاں گلیاں وچّ میری ماں دا بچپن بیتیا سی، جوانی چڑھی سی۔
جدوں میری نانی نوں اس دے پیکے پنڈ زمین مل گئی سی تاں میرے نانکیاں دا سارا پریوار اس پنڈوں اٹھ کے میری نانی دے پیکے پنڈ جا ٹکیا سی۔ پچھے رہِ گیا اکلا نانا۔ نانے نوں گھر نال موہ سی، اوہ موہ نہ تیاگ سکیا تے مرن تکّ اتھے ہی رہا۔
میرے بچپن دے پہلے پنج ستّ سال، جنی دیر نانا جی جؤندے رہے، ساڈی اتھے وی آؤنی جانی رہی۔ پھر نانے دے مرن توں بعد اس پنڈ نال سانجھ گھٹدی-گھٹدی مکّ گئی، پر اج دو دہاکیاں بعد میرے اندر بیٹھے پتہ نہیں کہڑے موہ جال نے مینوں اس پنڈ ولّ پھر تور لیا سی۔
پنڈ دی جوہ ’چ وڑے تاں مینوں اوہ کھیت، اوہ پہیاں یاد آئیاں جتھے میں نانے کے گوانڈھ ’چ رہندی ماں دی چاچی مورتی دیاں کڑیاں نال بیر توڑن آؤندا ہندا سی۔ چاہے میں ایہناں چارے کڑیاں دا رشتے وچّ بھانجا لگدا سی پر ایہہ مینوں اپنے چھوٹے بھرا وانگ سمجھدیاں سن۔ چھوٹی کڑی تاں میرے ہان دی سی۔ اسیں ایہناں کھیتاں ’چ بیر توڑن آؤندے۔ اوہ کڑیاں پہلاں آپو-اپنے بیر چگدیاں پھر اوہناں ’چوں لیلو-لیلو بیر چھانٹ کے مینوں دے دندیاں تے ادھ-کچے آپ کھاندیاں۔ کنے موہ بھجے سن اوہ دن۔ میں اوہناں وڈیاں بھیناں دے موہ کرکے بھر آئے من نوں اپنے اندر ہی ڈولھ کے موٹرسائیکل پنڈ دی فرنی ’تے جا کھڑھایا۔
سمیں دے ظالم ہتھاں نے ایہناں تیئی-چووی سالاں دوران پنڈ دے نقشے توں کنا کجھ میٹ کے نواں اکر دتا سی، پر میں نانے کے گھر نوں جاندی گلی جھٹّ پہچان لئی۔
پنڈ دے چوک نیڑے ہی نانے کا گھر سی۔ اس چوک وچّ کدے میں بازی گر دا کھیڈ ویکھیا سی۔ اوہ لتاں نال لمبیاں بانس دیاں ڈانگاں بنھ کے لمڈھینگ وانگ پنڈ دے کوٹھیاں توں اپر تر رہا سی۔ اس بازی گر توں پربھاوت ہو کے میں وی گھر آ کے لتاں نال ڈانگاں بنھ کے ترن دی سوچی سی پر میں دو تنّ وار مودھے منہ ڈگّ کے ‘ہتھ نہ پجے تھو کوڑی’ کہندے نے بازی گر دے ایسے کرتبّ ولّ نکّ بلھ کڈھ دتے سن۔
میں چوک وچّ جا کھڑھیا سی۔ اگے دماغ وچّ اکری ہوئی نشاندیہی دھندلی پے گئی سی۔ چوک ’چوں لنگھدے اکا-دکا بندیاں نے وی شاید میری پریشانی تاڑ لئی سی۔ پھر میں انج ہی منوں اندازہ لا کے اک بار اگے موٹرسائیکل روک لیا۔
‘‘بھلاں فلانے دا گھر کہڑے جی؟’’ میں میرے ولّ آؤندے اک بزرگ نوں پچھ لیا۔ ماں نے مینوں اپنے تائے دے منڈے دا گھر اتھے ہی کتے دسیا سی۔
‘‘ایہی اے بھائی، جیہدے موہرے تسیں کھڑے او۔ ساڈا ای گھر اے۔’’
‘‘میں جی پرگٹ ستوج توں، فلانے دا منڈا۔’’
‘‘اچھیا!’’ میری اینی کو گلّ سن کے اس بزرگ دے چہرے ’تے خوشی جھامبڑاں پا گئی۔ اوہ سانوں اندر لے گیا۔ اسیں اندر ورانڈے وچّ جا بیٹھے۔ میں ویکھیا، کاٹھ دی چھت والا ورانڈا ہیٹھوں وی کچا، بناں ٹیپ-ٹلے توں۔ ورانڈے توں اگے سبھات دی حالت وی انجھ ہی سی۔ ٹیڈھیاں-میڈھیاں اٹاں نال کھڑھیاں کیتیاں کندھاں گھر دی آرتھک مندحالی بارے مونہوں بول رہیاں سن۔
سواہ نال بھانڈے مانجدی بزرگ عورت بٹھل وچّ ہتھ دھو کے، میلی چنی نال پونجھدی ساڈے کول آ گئی۔ اسیں ست سری اکال بلاؤندیاں پیریں ہتھ لا دتے۔
‘‘پچھان بھلاں کون اے؟’’ بزرگ نے خوشی وچّ ہسدیاں پچھیا۔ مائی کجھ دیر میرے ولّ ویکھدی کسے جانو دے نقش میرے ’چوں تلاشدی رہی تے پھر ‘نانہہ’ وچّ سر مار دتا۔
‘‘پتہ نی لگیا؟’’ بزرگ اپنی جت وچّ مسکرایا۔ اوہ چاہندا سی مائی سانوں پہچان نہ سکے تے اوہ آپ خوشی والی گلّ دسّ کے اس نوں ہور حیران کر دیوے۔ مائی نے اپنے چیتیاں ’چوں گواچے، دھندلے پئے نین-نقش لبھے، میرے نال ملائے تے پھر ‘نانہہ’ وچّ سر پھیر دتا۔
‘‘ایہہ اپنا پرگٹ اے ستوج توں! پال دا منڈا۔’’ بزرگ نے اس دے کنّ کول لوڑوں ودھ اچی بول کے کیہا۔
مائی دیاں چوڑیاں ہوئیاں اکھاں وچّ چمک آئی، جھرڑیاں والے چہرے ’تے نور جھلکیا، بلھ فرقے، باہواں اٹھیاں تے مینوں گھٹّ کے جپھی وچّ لے لیا۔ ‘‘ہائے میرا پتّ! جگّ-جگّ جیویں، جوانیاں مانیں۔ ساڈی ساری عمر تینوں لگّ جے…!’’ اوہ مینوں کلاوے وچّ لئی اسیساں ’تے اسیساں دندی گئی۔ اس دیاں اکھاں وچّ پانی تیر آیا۔ میں وی موہ وچّ بھر آئے من نوں اندرے دب-گھٹّ لیا۔ کلاوے ’چوں وکھ ہندیاں، مٹھائی دا ڈبہ مائی دے ہتھ ’چ رکھ کے میں اک خوشی ہور دسّ دتی،‘‘مینوں نوکری مل گی مامی۔’’
‘‘واہ وے پتّ…!’’ اوہ مینوں پھر اسیساں دین لگّ پئی۔ چاہ پانی پیندیاں اسیں کنیاں ہی اگلیاں پچھلیاں گلاں کیتیاں۔ مامی نے گھر پریوار بارے سکھ-ساند پچھی۔
ادھروں اجازت لے کے اسیں نانے کے گوانڈھ ’چ رہندی ماں دی چاچی مورتی کے گھر ولّ تر پئے۔ میرے سکے نانے تے مورتی نانی کے گھر دیاں کندھاں سانجھیاں سن۔ گھر کول پہنچ کے میں ویکھیا، جتھے نانے کا گھر ہندا سی اوتھے ہن کجھ نہیں ہے۔ اک گہارا کھڑھا ہے تے پاتھیآں پتھیاں پئیاں ہن۔ کدے اسے تھاں ورانڈے وچّ بیٹھا میرا نانا سانوں نصیحتاں دندا رہندا سی، ‘‘اوئے کوٹھے ’تے نہ چڑھیو، اوئے آہ نہ کریو، اوئے اوہ نہ کریو!’’ اسیں جھلانی اپروں جاندی کچی پوڑی راہیں، کچی سبھات اپر چڑھ جاندے تے نانے دیاں جھڑکاں سن کے پھر اتر آؤندے۔ ہن اتھوں اوہ سبھ کجھ کدوں دا گواچ گیا سی۔
مورتی نانی کیاں نے اپنا گھر ڈھاہ کے ہور بنا لیا سی۔ اسیں جھجکدے جہے اندر لنگھ گئے۔ صرف اک کڑی توں علاوہ گھر کوئی نہیں سی۔ میں اس کڑی نوں پچھان لیا سی۔ ایہہ مورتی نانی دی ہی کڑی سی پر ایہہ نہیں پتہ چھوٹی کہ وڈی۔ کڑی دے ہاواں بھاواں توں پتہ لگدا سی کہ اس نے سانوں پچھانیا نہیں سی۔ جد اوہ جھجکدی جہی پانی لے کے آئی تاں میں ویکھیا اس دیاں اکھاں وچّ کنے ہی سوال لٹک رہے سن۔
‘‘پچھانیا بھائی؟’’ میں پانی لے کے آئی کڑی نوں پچھیا۔
‘‘نہ بھائی!’’ اس نے نانہہ وچّ جواب وی دے دتا تے مینوں پچھانن دی کوشش وی کردی رہی۔
‘‘میں پرگٹ ستوج توں۔’’
‘‘اچھیا…!’’ اس دے گھبرائے چہرے ’تے کھیڑا آ گیا۔ شنکاواں دی پنڈ سر توں وگاہ ماری۔
‘‘دوجیاں بھیناں؟’’ میں آلے-دوالے نگاہ ماردے نے پچھیا۔
‘‘اوہ تاں ویاہ تیاں بائی۔’’
‘‘نانی؟’’
‘‘پاسے گئی اے۔’’
‘‘بھائی؟’’ میری چاہنا سی ساریاں نوں اک وار ضرور ویکھ لیندا۔
‘‘بھائی وی کم ’تے گیئے۔ اچھیا میں چاہ بنا کے لیاؤندی آں۔’’ کڑی چاہ بناؤن چلی گئی۔ میرے دماغ وچّ پرانیاں یاداں پھر گھمیریاں کھان لگیاں۔
اسے ہی گھر دے ساہمنے ویہڑے وچّ ٹوکا کترنی مشین لگی ہندی سی۔ مورتی نانی لوکاں دے کھیتاں ’چوں گنے گھڑن گئی آگ لے آؤندی۔ نانی دی وڈی کڑی رگّ لاوندی، نانی مشین پھیردی۔ تنوں چھوٹیاں کڑیاں آگاں دے مٹھے ڈکرے چگ-چگ مینوں کھواؤندیاں رہندیاں۔ کدے نانی باکھڑے دودھ ’چ سیویاں بناؤندی۔ کڑیاں پنڈتاں وانگوں پہلاں میری سیوا کردیاں، پھر آپ کھاندیاں۔
مینوں اج وی یاد ہے کہ اک وار اسیں ہسپتال دے گیٹاں نال جھول رہے سی تاں کدھروں اچانک پرسا بولا آ گیا۔ اک کڑی چیک مار کے گھر ولّ نوں سرپٹ دوڑ پئی۔ اس دے پچھے ہی اسیں ڈور-بھور ہوئے ورولا بن گئے۔ میں سبھ توں چھوٹا سی تے سبھ توں پچھے رہِ گیا۔ پرسے دے ہتھ آؤنوں ڈردیاں میں جان بچاؤن لئی ہور تیز دوڑن دی کوشش کیتی تے ٹھوکر کھا کے گلی وچّ گیند وانگ لوٹنیاں کھا گیا۔ کڑیاں دے بھجے جاندے قدم رکے۔ بھے نال پچھے ویکھیا تے پھر مینوں اوہ باہواں اپر چکّ کے گھر لے گئیاں۔ میرے متھے وچّ سٹّ لگی سی۔ نانی میرے متھے ’تے اوہڑ-پوہڑ وی کردی رہی تے کڑیاں نوں تتا-ٹھنڈھا وی سناؤندی رہی۔ کڑیاں میرے ولّ ترس بھریاں نظراں نال ویکھدیاں موناں وانگ سہمیاں کھڑھیاں رہیاں۔
‘‘لؤ بائی چاہ۔’’ کڑی دے بولاں نے مینوں یاداں ’چوں باہوں پھڑ کے کھچّ لیا۔ اسیں مٹھائی پھڑاؤندیاں اپنے آؤن دا مقصد دسیا تے چاہ پی کے تر پئے۔
جدوں اسیں پنڈوں نکلے، سورج چھپ گیا سی۔ اگوں رات دی آمد توں پہلاں ہی پنچھیاں نے اپنے آلھنیاں ولّ وہیراں گھتّ دتیاں سن۔ پنڈ کولوں لنگھدی لائن ’تے ریل نے لمبی کوک ماری سی۔ پھر ‘ڈگّ-سکّ ڈگّ-سکّ’ کردی، ہولی-ہولی ودھدے جاندے شام دے سرمئی ہنیرے وچّ دھونئیں دے بدل چھڈدی، پنڈ نوں ‘ہٹ پچھے’ کہندی اگے لنگھ گئی۔ موٹرسائیکل پنڈ دیاں جوہاں ٹپّ کے پل-پل دور ہو رہا سی۔ اس پنڈ وچّ بتائے پل وار-وار میریاں اکھاں اگوں گزر رہے سن۔ ‘مناں پتہ نہیں ہن اتھے کد مڑیا جاویگا۔’ اندروں لمبا ہؤکا اٹھیا۔ میں اک وار پچھے مڑ کے دور ہندے جا رہے پنڈ ولّ تکیا۔ مینوں انجھ لگیا جویں سارے پنڈ نے باہواں اچیاں کرکے موہ بھرے بول سٹے ہون، ‘‘پترا! ملدا-گلدا رہیں اوئے…!’’
