موہڑی پریم پرکاش
دلی توں پنجاب ولّ بھجی جاندی ٹرین 'چ بیٹھے نوں مینوں محسوس ہو رہا اے کہ میں اپنے جدی قصبے شاہ پور نوں کسے ٹونے دے اثر ہیٹھ جا رہا ہاں۔ کدے کدے اجیہی اوستھا 'چ پھس کے کم کری جان دی قصر تاں مینوں بچپن توں اے، پر ریٹائر ہون بعد ودھ گئی اے۔ دلی 'چ اٹھتی ورھے رہندیاں ساریاں پرانیاں عمارتاں میریاں دیکھیاں ہوئیاں نے۔ پھیر وی کدے من 'چ اچانک گھونکا جیہا اٹھدا اے۔ میں کسے ویران کھنڈر 'چ جا بہندا ہاں۔ دیکھدا رہندا ہاں-صدیاں پرانیاں اٹاں، ڈگدا چونا - پلستر تے کسے پنچھی دے اڈن نال اڈی مٹی، تریڑاں 'چ وسدے کیڑے …۔ میرے ساہمنے راجیاں دے دربار سجدے نے، فوجاں لنگھدیاں نے۔ مہانیدھ ہندے نے۔ بھکشو وہاراں 'چ چپّ بیٹھے نے۔ نگراں 'چ اپدیش دیندے نے۔ … کوئی دھرتی واہندا اے۔ ہتھ ہتھ تھاں 'تے مردے پئے نے۔ چلھیاں دی سواہ لبھدی اے جاں ٹٹے ہوئے مٹی دے بھانڈے …
اج سویرے ریٹائرڈ بڈھیاں دے چامبھلے اجڑ 'چ گھمدیاں سہگل امبرسریئے نے اعلان کیتا سی، "بسّ، شریپھپرے ٹر جانا اے۔ مٹی بلاندی پئی اے امبرسر دی …!"
لہوریئے موہنے نے ہسدیاں آکھیا سی، "لؤ، دلی دے بدمعاش وی شریپھپرے جا کے مرنا چاہندے نے۔"
ڈاک بابو شرما نے اؤکھیاں ہاسہ روکدیاں کیہا سی، "اوئے تیرے نڑوئے کسے نہیں جانا اتھے۔ … ایتھے ساری جنج ڈھکیگی۔"
ڈی. کے. پاٹھک نے اچی دینی گایا سی، "قبراں اڈیکدیاں، جیوں پتراں نوں ماواں۔" … اوہنوں 'پھٹے منہ، لکھ لاہنتاں دی داد ملی سی۔ پترکار، جیہدا ناں میں اکثر بھلّ جادا ہاں، نے سڑک 'تے مرے کتے ولّ سینت کردیاں کیہا سی، "نہیں-سڑکاں اڈیکدیاں، جیوں کتیاں …۔"
گھر آؤندیاں ای پتہ نہیں کیوں، مینوں پھیر اوہی قصر ہو گئی سی۔ میں پنڈ جان لئی بیگ تیار کرن لگّ پیا سی۔ نونہہ نے ٹفن تیار کیتا سی۔ اپنی موئی سسّ وانگ میریاں دوائیاں بیگ دی جیب 'چ پائیاں سن تے نکا پتّ گڈی چڑھا گیا سی۔
دوپہر دی روٹی کھا کے میں جہڑی گولی کھادھی اے، اوہنے مینوں کجھ نڈھال جیہا کر دتا اے۔ دسدیاں جاں سوچاں 'چ آؤندیاں وستاں سفنیاں 'چ پھردیاں دسدیاں پئیاں نے۔ … نکا جیہا ریلوے سٹیشن … دو کو کلومیٹر دا ٹوٹا، پیراں دا تکیہ، سمادھاں، بسّ اڈا، شوالہ، دلی دروازہ، ساڈا جدی گھر۔ جتھے تائے دے پتر مکندی شاہ دا ٹبر رہندا اے … سبھ کجھ جھولا جھولا گڈمڈ ہو کے سنگڑی تے پھیلی جاندا پیا اے۔ …
اچانک گولی چلدی اے۔ تیجو دی نمّ ہیٹھ بیٹھے حقے پیندے کنے ای بندے مارے جاندے نے۔ آبادی دا ادھ سنسکاراں دیاں تیاریاں کردا اے۔ … میری اک بانہہ تے اک لتّ ٹھاہ دینی ڈبے دی لکڑ نال وجدی اے۔ نال دیاں سواریاں مینوں تکدیاں نے۔ جویں مینوں مرگی دا دورہ پیا ہووے۔ میں شرمسار جیہا بوتل 'چوں پانی پیندا ہاں۔
ہن اپنے پنڈ جاندیاں اینا ڈر نہیں لگدا۔ اگے تاں گڈی 'چ، بسّ 'چ، راہ 'چ، گھر 'چ … کسے وی ویلے اتوادی دی گولی مار سکدی سی۔ میرے تائے دا چھوٹا پتر شنکر شوالے 'چ مار دتا گیا سی۔ سدھڑ سی اوہ۔ اوہنوں شو جی دی بچاؤن والی شکتی 'چ وشواس سی۔ جل چڑھاؤن گیا سی تڑکے۔ خون چڑھ گیا سی۔
سورج چھپن والا اے۔ میں نکے جہے سٹیشن تے اتردا ہاں۔ واقف ٹانگے والے آوازاں ماردے نے۔ پر میں بیگ موڈھے 'تے لٹکائی ٹری جاندا ہاں۔ ہن ڈر توں لکن لئی کسے دے سنگ دی لوڑ نہیں۔
ادھواٹے سرکڑیاں دے اہلے ہو کے پیشاب کردا ہاں۔ چنگی لگدی اے ایہہ آزادی۔ ایہہ ٹاہلیاں تے ککراں …۔ میں ایویں اوہناں دے نال نال ہو کے تری جاندا ہاں۔ … شنکر پنڈ دے منڈیاں نے ایس طرحاں مار دتا سی جویں 'دوجے پنڈ دا کتا' ہووے۔ … پاکستان بنن ویلے وی اویں بندے پنڈ دے بندیاں نے ای مارے سن۔ … پر اوہناں ماڑے دناں 'چ وی میں کیوں آؤندا رہا سی پنڈ؟ … بندہ جد مرن نیڑے ہندا اے تاں اپنے جدی پنڈ نوں کیوں جانا چاہندا اے؟ کیوں چاہندا اے کہ اوہدی ارتھی اوہناں گلیاں وچیں لنگھے، جتھے اوہ کھیڈیا سی؟ اوہدا سنسکار اس تھاں ہووے، جتھے اوہدے پرکھیاں دا ہویا سی؟
بسّ اڈے کول تھاں-تھاں ہٹیاں بن گئیاں نے۔ … ایہہ تاں پنڈ جا کے ای پتہ لگیگا کہ جہڑے گھراں نوں جندرے مار کے بھجّ گئے سن، اوہناں 'چوں کنے مڑ آئے نے۔ کون مکان تے زمین ویچ کے اجڑ ای گیا، پکے طور 'تے۔ … میرا دل گھبرا گیا اے۔ میں شوالے دی کھوہی توں پانی لے کے گولی کھاندا ہاں۔ … کی میں وی ایتھے مرن ای آیا ہاں؟ … بیو ماتا نے کیہا سی کجھ سویرے؟
گھر 'چ چاہ پی کے میں اٹھ کے اوس موہڑی والی تھاں نوں دیکھدا ہاں، جہڑی ساڈے وڈّ وڈیرے بزرگ نے پنڈ بنھن ویلے پروہت جی دے منتر اچارن نال گڈی سی۔ نگر کھیڑے دی سکھ منگی سی، جڑے لوکاں نے۔ … ایہہ ہن کجھ نکیاں اٹاں دی مٹی جہی اے، چونے نال لپی ہوئی۔ اتے تنّ کھناں دی چھت بنائی ہوئی اے، ڈاٹاں بیڑ کے۔ … میں پوڑیاں چڑھدا ہاں تاں اٹاں تے مٹی 'چوں اوہو جہی باس آؤندی اے، دلی دے کھنڈراں ورگی۔
میں آخری پوڑی 'تے کھلو کے ٹٹے بوہے دے اندر جھاکدا ہاں تاں کنے سارے کبوتر اڈ جاندے نے میرے سر دے اتوں دی۔ پھڑپھڑاؤندے۔ اندرلے ہنیرے 'چ سنگلاں نال ٹنگیاں کڑاہیاں ہلدیاں نے۔ کبوتر ہن دروازے دے اندرلے ٹنگنیاں 'تے جا بیٹھے ہونگے۔
میں پرانا چوبارا کھوہل کے اپنے دادے والی آرام کرسی جھاڑ کے جنگلے 'چ ڈاہ کے بہہ گیا ہاں۔ دوآلے دیکھدیاں، سگرٹ پیندیاں کدے سکھ سواد دی ترنگ اٹھدی اے تے کدے دکھ دل نوں ڈھاہن لگّ پیندا اے۔ ایہہ ساہمنا دلی دروازہ ڈھاہنا اے کمیٹی نے۔ جد ایہہ نہیں رہنا پھیر نہ ٹنگنے رہنے نے، نہ کبوتر۔
جد میں آیا سی، ہیٹھاں لیٹے مکندی دی حالت دیکھ نہیں سی سکیا۔ کئی ورھے پہلاں اتوادی اوہنوں جیپ 'چ لدّ کے لے گئے سن۔ ادوں اوہدی عمر پورے سٹھّ سال سی۔ اوہنوں صرف اسے عمر دی سوجھی سی۔ ہور سبھ کجھ بھلّ گیا سی۔ … ہن اوہدا دماغ ادھمریا پیا اے۔ سریر وی مردا جاندا اے۔ اوہدے کولوں آپ اٹھ نہیں ہندا۔ ہولی-ہولی تردا اے۔ کھڑھیاں اکھاں نال دیکھدا تے بھرے-بھرے شبد بولدا اے۔ …
جد میں پوڑی چڑھن لگیا سی-تاں اوہنے اٹھن دی کوشش کردیاں پچھیا سی، "کشو، میں تیرے نال آ جاں؟"
تد اوہدے شرابی ہوئے پتر مدی شاہ نے اوہنوں پھڑ کے منجے 'تے بہا دتا سی۔ پر اوہ ڈھلے منجے وچّ پھس گیا سی۔ مردے ہوئے جانور وانگ ہتھ پیر ماردا میانکدا رہا سی۔ بے بسی 'چ چپّ کر گیا سی۔ … ایہہ دیکھن میں کاہنوں آ گیا ایتھے؟
مینوں پتہ لگیا اے کہ مدی باپ نوں باہر نہیں جان دیندا۔ اوہ مکندی شاہ دا لاڈلا پتر سی۔ پر ہن مکندی پاگل دا پتر نہیں اکھواؤنا چاہندا۔ …
میرے ساہمنے تیجو مستری دی نمّ اے۔ جتھے اسیں کھیڈدے ہندے سی۔ … تیجو دے پکے مکان نوں جندرا وجیا ہویا اے۔ اوہ ہر پنجاں سالاں بعد مکان سوارن ولیت توں آؤندا سی۔ ہن آؤن جوگا نہیں رہا تے اوہدے پتراں نوں لوڑ نہیں۔
میں چھوٹے بھائی دے گھر رات دا کھانا کھا رہا ہاں۔ نکا تے اوہدی گھروالی دسی جاندے نے کہ کہڑا ٹبر مڑ آیا اے تے کہڑا ادھا مڑ آیا۔ اوہدے جی دا نقصان ہو گیا سی۔ جٹاں دے کہڑے منڈے پھڑے جاں مارے گئے نے، اوہ ساریاں گلاں دسی جاندے نے۔ پر میں اکّ گیا ہاں۔ میں گلّ موڑ کے دلی دروازے دے ڈھاہن بارے پچھدا ہاں۔ - "اوہ تاں کل نوں دیکھ لیں تماشہ۔ ڈھول وجنے۔ ڈگا کھڑکنے۔" پھیر چھوٹا بھائی کیس دیاں بریکیآں دسدا اے،" ادھے لوک ڈھاہن والیاں 'چ تے ادھے روکن والے۔ کیس کئی سالاں توں چلدے۔ ہن کلھ ہائیکورٹ دا فیصلہ آیا۔"
"ایتھے شاملاٹ 'چ پنجواں حصہ اپنے خاندان دا اے۔" -میں اوہنوں دسدا ہاں۔
"کون پچھدے ہن …؟ پنج تیرتھی ٹوبھے اعلیٰ سارا تھاؤں جٹاں نے دھکے نال ملّ لیا۔ دوکاناں پا لئیاں نے۔"
-مینوں اوہدی ایہہ ایڈے دکھ دی گلّ چھوٹی لگدی اے۔ -اسیں جؤندے ہاں، کی ایہہ کافی نہیں؟ -میں سوچدا ہاں۔ کہن نوں جی نہیں کردا۔ اپنے ای سر 'چ جتی پیندی اے
…
گلّ گواؤن لئی میں رائیاں ویہڑے والے بنتا سیالکوٹیئے بارے پچھدا ہاں، "اوہ پاکستان نہیں گیا حالے، اپنا گھر ویکھن؟"
"نہیں۔ … کہندا پہلاں میں امبرسر جانا اے، اکھاں بنواؤن۔ پھیر جا کے ویکھنا اے اپنا گھر۔ سنیٔے، سیالکوٹ دی کمیٹی والے ڈھوا رہے نے میرا گھر۔
سیالکوٹ نہ جانا ہندا تاں اکھاں کاہنوں بنواؤندا۔ میں کوئی سوئی 'چ دھاگہ پاؤنا اے؟" نکا دسدا ہسدا اے۔
اج دلی دروازہ ڈھایا جانا اے۔ سویر دے اٹھ وجے نے۔ میں اپنے تائے دے گھر پرانے چوبارے دے جنگلے 'چ آرام کرسی 'تے بیٹھا سگرٹ پی رہا ہاں۔ ایس دروازے 'چ اسیں تاش، بلور تے کھروٹ کھیڈدے ہندے سی۔ بزرگ وی گپاں ماردے، حقے پیندے رہندے سی۔ -ایس چوبارے 'چ لالٹین بال کے میں تے مکندی پڑھدے ہندے سی۔ اوہ وڈی الماری مکندی دی ہندی سی تے چھوٹی میری۔
اسیں کدے ساہمنی نمّ 'تے چڑھ جاندے سی، تیجو چاچے دیاں گالھاں کھان نوں۔ … اوہدے گھر نوں لگیا زندہ مینوں تنگ کردا اے۔ … اوہ میرے دادے دی بہت سیوا کردا ہندا سی۔ …
کدے-کدے میرا دادا تاش دی کھیڈ جاں حقہ وچے چھڈّ کے اچانک اٹھ کھلوندا سی۔ گھوڑی 'تے زین کسواؤندا سی تے پلکن والے کھوہ 'تے چلیا جاندا سی۔ کدے-کدے میں پچھے-پچھے جا رلدا سی۔ اوہ چٹی داہڑی 'تے ہتھ پھیردا فصلاں، کھالاں تے درختاں نوں دیکھدا رہندا سی۔ … کدے مینوں دیکھ کے جاں اندیکھیاں ای آکھ دیندا سی … 'ایتھے، ایس سمبھالو دے نیڑے سنسکار کریو میرا۔ چار اٹاں جوڑ دیو۔ جتھے پلکن دی چھاؤں آ جایا کرو، دن ڈھلدے نوں۔'
میں حیران ہو کے سوچدا سی کہ مرے بندے نوں ایس گلّ دا کی دکھ سکھ کہ اوہنوں کتھے پھوکیا جانا اے؟ اوہدی سواہ 'تے لگیاں چار اٹاں 'تے چھاں آؤن نال اوہنوں کی ٹھنڈھ پینی اے؟
میجسٹریٹ تے پولیس گارد آ گئی اے۔ لوک تماشہ ویکھن چھتاں 'تے کھلو گئے نے۔ دروازہ ڈھاہنا شروع ہو گیا اے۔ ٹرالیاں ملبہ ڈھو-ڈھو کے شوالے دے مگرلے ٹوئے بھری جاندیاں نے۔ پردھان حکم دیئی جاندا اے تے اٹھ ہتھ چوڑی کندھ وچوں چھ ہتھ پھیر والا پپل ننگا ہوئی جاندا اے۔ اوہدیاں ٹاہنیاں، پتے گھٹّ ودھ ای دسدے نے۔ اشٹاوکر جیہا اوہدا وجود اندرے اندر پھیلدا رہا اے۔ جڑھاں نے اٹاں نوں تے اٹاں نے جڑھاں نوں ولیا ہویا اے۔ … کدے وڈی ڈھگّ ڈگدی اے تاں دھوڑ میرے تک آ جاندی اے۔ جیہدی ہمک، ایہو جہی اے، جہو جہی ساڈیاں پوڑیاں 'چ اے جاں موہڑی دے اتے پئی ڈاٹاں والی چھت ہیٹھوں آؤندی اے۔ جاں کبوتراں والے چوبارے وچوں۔
ڈیوٹی میجسٹریٹ تے ہور سرکاری عملہ چلیا گیا اے۔ پردھان دروازے دے کھڑے حصے 'چوں منگتیاں نوں بھجاؤن لئی اوہناں دے بھانڈے ٹینڈے تے گودڑے باہر سٹوا رہا اے۔ اوہ گاہلاں کڈھدے تے درسیساں دیندے اڈے ول ٹری جاندے نے۔
دربان والی کوٹھڑی وچوں جہڑے گودڑے کڈھ کے ساڈے گھر دے اگے والے چونترے 'تے رکھے نے، اوہناں وچوں جیوندا بندہ لبھیا اے۔ گورے رنگ دے اس بندے دے کئی دناں دی ودھی ہوئی داڑھی اے۔ عینک لگی ہوئی اے۔ اوہ پانی پین توں انکاری اے۔ اوہنوں اڈیک اے چھیتی مکّ جان دے۔ … میں اوہنوں دیکھن لئی لوکاں دی بھیڑ 'چ شامل ہو گیا ہاں۔
سارا کم رک گیا اے۔ میری بھابی نے چونترا گٔو دے گوہے نال لپّ دتا اے۔ مرداں نے اوہدے گندے کپڑے لاہ کے پوتر تھاں 'تے لٹا دتا اے۔ دیوا بتی کیتی اے۔ وشنوں پروہت گیتا سنا رہا اے۔ لوکیں اوہدی پچھان کڈھدے پئے نے۔ بلاں والی چھپڑی والا سادھو رام حکیم دسدا اے کہ ایہہ تاں جگت رام اے۔ اوہدے کول دوائیاں کٹدا چھاندا رہا اے۔ اوہدے دو پتر لدھیانے وکیل نے۔ پر ایہہ کہندا ہندا سی کہ نونہاں پتراں دا دتا نہیں کھانا۔ اوہناں دے گھریں نہیں مرنا۔
گیتا دا پاٹھ رک گیا اے۔ بھابی نے کپھن پا دتا اے۔ لگدا اے کہ میں اوہنوں دیکھیا اے کتے … ایس جاں کسے ہور سکول 'چ۔ کسے نے برف دیاں سلیاں منگوا لئیاں نے۔ گرمی ودھ گئی اے۔ بابا جوگا اوہنوں سوداں دے منڈے وجوں سیاندا اے۔ جہڑے حلیاں (47 دے فساداں) توں پہلاں ای اتھوں چلے گئے سن۔
مرن والے دا کوئی وارث نہیں آیا۔ سنسکار دی تیاری ہون لگّ پئی اے۔ رگھو پاندھا آ گیا اے۔ سیڑھی بندی پئی اے۔ ہریک وسط آپے آ جڑی جاندی اے۔ …
بڈھے کسے دے انج لاوارث مرن والیاں دیا گلاں کردے پئے نے۔ زنانیاں روندیاں، ہسدیاں تے مشکریاں کردیاں نے۔ لاش دوآلے کھلوتے نھائی دھوئی کرا چکے مرداں نوں وار-وار کہندیاں نے، "ہن لے چلو بھائی، دن تاں چلیا۔"
پردھان نوں ایہدے نال دروازہ ڈھاہن دا کم مکاؤن دی وی کاہل اے۔ اوہ بندیاں نوں کم چالو رکھن لئی وی گھوری جاندا اے تے کدے میرے کول آ کے آکھ جاندا اے- "ایس قوم دا کی بنو بابو کشن لال؟ لوک چند 'تے چڑھ گے …۔"
چکو چکی ہو گئی اے۔ چکن والے چار جوان کانھی مسکڑیاں ہسدے نے۔ کنے ای لوک مگر ترے نے۔ جویں جرگ دے میلے چلے ہون۔ اینے بندے تاں نمبرداراں دے بڑھے مگر وی نہیں سن ترے۔
تنّ موڑاں تے پنڈ-چھڈائی ہندی اے پہلاں گردوارے تے پھیر مندر موہرے سر نیواں کیتا جاندا اے۔ … تیجا موڑ مڑدیاں ای میرا بھائی میرے نیڑے ہو کے ہولی دینی پچھدا اے، "بیر، جے کہیں تاں نیرے اعلیٰ کھولا بیچ دئیے؟ چنگی رقم ملدی اے۔"
"سوچونگا۔" آکھ کے میں اگے جاندے اپنے جماعتی تلکو گوسائیں دے موڈھے 'تے ہتھ رکھ کے پچھدا ہاں، "کی کردیں … اج کل؟"
"پٹیالے جیوتش کاریالئ۔ … توں سنا … ایتھے زمین ویچن آئییں جاں اوئیں گریہہ دھکّ لیائے نے؟" آکھ کے اوہ مسکراؤندا اے تے چار کہاراں دے موڈھیاں 'تے سوار ہو کے جان والے ولّ اشارہ کردا اے۔
"ایہہ اپنی مرضی نال تھوڑھے آئٔے ایتھے۔ ایہنوں گریہہ کھچّ لیائے نے۔ … ایہہ کوٹھڑی سینکڑے سال پہلاں ایہدے انتم ساہ لین نوں بنائی گئی سی۔ … آپاں وی ایتھے ہی آؤنے، سمیں سر۔" اوہ ہسدا اے، "آتما دا آنند، پاربرہم 'چ لین ہونا۔ … توں کی جانے، کھتری پترم۔ … جویں بندے دی کنڈلی ہندی اے، اویں گھراں، ستھاناں، پنڈاں، شہراں دیاں وی کنڈلیاں ہندیاں نے۔ پتہ نہیں کہڑا گریہہ کھچّ کے کتھے لے جاندے بندے نوں۔ … کچھ مٹی کھچدی اے تے کچھ گریہہ دھکدے نے۔"
شمشان گھاٹ 'چ بہت بھیڑ اے۔ ہر شے تیار پئی اے۔ … لاکھا بھنگی چاقو نال رسیاں کٹدا اے۔ رگھو پاندھا ساریاں دھارمک ریتاں نبھاؤندا اے۔ اناتھ آشرم دا برہمچاری، جیہنے کدے اپنا باپ نہیں دیکھیا، لامبو لاؤندا اے۔ کپال کریا کر کے بانس وگاہ ماردا اے مردے دے اتوں دی۔
رگھو پادھا مرن والے دے نقلی پتر برہمچاری نوں بہا کے آخری پنڈ اوہدے ہتھاں 'تے دھر کے- 'جگت رامے، انام گوترے، انام پترے، انام ستھانے' -آکھ کے پنڈ چھڈا دیندا اے۔
لوک مڑن توں پہلاں رگھو پاندھے توں پھلّ چگن تے کریا کرن دی تتھ سنن لئی بیٹھدے نے تاں تنّ چار کاراں آ جاندیاں نے۔ اوہ مرن والے دے پتّ پوتے تے ساک نے۔
… چپّ بیٹھیاں زنانیاں کھلو کے اوہناں ولّ منہ کر کے کیرنے پاؤن لگّ پیندیاں نے۔ جویں اوہ مرن والے نوں نہیں اوہدے وارثاں نوں روندیاں نے۔ کئی بڈھیاں اوہناں سوہنے کپڑیاں والیاں دیاں کوہنیاں پھڑ-پھڑ پچھدیاں نے، "کیوں بھائی، ایہہ تھوڈا باپ تا؟"
اوہ چپّ نے سارے۔ ہتھ جوڑی کھلوتے نے۔ وڈا نوٹاں دیاں دتھیاں لئی پھردا اے، کسے نوں وی پھڑاؤن لئی۔ … اینے میلے وچّ کجھ پتہ نہیں چلدا کہ کی ہویا اے؟ کیہنے کی کیتا اے؟
سبھ نھا دھو کے مڑے جاندے پئے نے۔ سبھ توں پہلاں رگھو پاندھا لنگھدا اے۔ جیہنے کسے توں کجھ وی لئے بناں ایہہ کارج جیون بھر نبھاؤن دا سنکلپ کیتا ہویا اے۔ اوہ مستی 'چ ٹردا اے۔ کسے دی گڈی 'چ نہیں بہندا۔
چاننی رات اے۔ پردھان نے دروازہ پورا ڈھہا لیا اے۔ وچوں سپّ نکلے نے۔ سکول ویلے دیکھے سپاں دیا گلاں دسن مکندی میرے کول آؤن نوں ترلے لیندا اے۔ اہتوں پوڑیاں نہیں چڑھیا جاندا۔ …
اخیر میرا چھوٹا بھرا آ کے زمین دے ودھے بھاء دسدا اے۔ میں سندا ہاں، پر جویں میری دلچسپی پلو-پل گھٹدی جاندی اے۔ … چھوٹا بھائی اخیر 'چ پچھدا اے، "پھیر بیر … نیرے اعلیٰ کھولا؟"
میں نیند دا بہانہ کردا کہندا ہاں کہ سویرے جان توں پہلاں دسانگا؟ … اوہ چپّ اے۔ مکندی مینوں واجاں ماری جاندا اے، 'کشو-کشو-کشو'۔ مینوں لگدا اے … اوہ آوازاں موہڑی والی ڈاٹاں والی چھت ہیٹھوں، پوڑیاں وچوں، کبوتراں دے ٹنگنیاں 'چوں تے ڈھٹھے دلی دروازے وچوں آ رہیاں نے۔ جتھے وار-وار رگھو پاندھا دے اچارے منتراں دے بول سنیندے نے 'انام گوترے' 'انام پترے، 'انام ستھانے۔'
مینوں پتہ اے کہ ایس دروازے نے کسے دن آپ ای ڈگّ پینا سی۔ ملبے ہیٹھ پتہ نہیں کنے جی مدھے جانے سن۔ پھیر وی میرا دل کردا اے کہ پردھان نوں آکھاں-کوئی اک تاں نشانی رکھ لؤ اپنے پرکھیاں دی۔ بھاویں اوہ ساڈے جاتی گوتی ہون جاں نہ ہون۔
سویرے چھوٹا مینوں گڈی چڑھاؤن آؤندا اے۔ اوہ جھجکدا ہویا پھیر اوہی سوال پچھدا اے؟ … میں گڈی 'چ بیٹھا اوہنوں پلیٹ فارم تے کھڑے نوں دسدا ہاں، "ایہہ پنڈ اپنے بزرگاں نے وسایا سی۔ … ہن ایتھے میری زمین نہیں رہی … ایہہ کھولا رکھ کے میں کی کرنی؟ توں سانبھ لے۔ میں لکھ کے بھیج دیاںگا مختارناما۔ پر میں ویچنا نہیں۔"
میرے بولدیاں گڈی ٹر پئی اے۔ مینوں لگدا اے جویں ایس وار میرے سارے موہ ٹٹّ گئے نے … ایس قصبے نال۔ گھراں نال۔ گلیاں نال۔ دھرتی تے کھولیاں نال-اوہدے نال وی، جیہنوں خون دا رشتہ آکھدے نے۔ … پر مینوں ایہہ سمجھ نہیں پیندی کہ کھولا 'نہ ویچن' دی گھنڈی پاؤن دی مینوں کی لوڑ پئی سی؟ …
