موزیل سعادت حسن منٹو
چار ورھیاں وچ پہلی وار—ہاں، پہلی وار ترلوچن نے رات نوں آسمان دیکھیا سی تے اوہ وی اس لئی کہ اسدی طبیعت بڑی گھبرا رہی سی تے اوہ صرف کجھ دیر کھلھی ہوا وچ سوچن لئی اڈوانی چیمبر دے ٹیریس 'تے چلا گیا سی۔
آسمان بالکل صاف سی تے وڈے سارے خاکی تنبو وانگ پوری بمبئی اتے تنیاں ہویا سی۔ جتھوں تیک نظر جا سکدی سی، بتیاں ہی بتیاں نظر آؤندیاں سن۔ ترلوچن نوں انج محسوس ہویا سی کہ آسمان دے بہت سارے تارے جھڑ کے بلڈنگاں وچ، جہڑیاں رات دے ہنیرے وچ وڈے-وڈے رکھ لگّ رہیاں سن، اٹک گئے سن تے جگنوناں وانگ ٹمٹما رہے سن۔
ترلوچن لئی ایہہ اک بالکل نواں انوبھوَ سی اک نویں ستھتی سی—رات نوں کھلھے آسمان ہیٹھ سونا۔ اسنے محسوس کیتا کہ اوہ چار ورھے تیک اپنے فلیٹ وچ قید رہا تے قدرت دی اک بڑی وڈی دات توں وانجھا وی۔ لگبھگ تنّ وجے سن۔ ہوا بڑی ہلکی پھلکی سی۔ ترلوچن پکھے دی نقلی ہوا دا عادی سی، جہڑی اسدے سارے سریر وچ بھاریپن پیدا کر دندی سی۔ سویرے اٹھ کے اوہ ہمیشہ انج محسوس کردا سی، جویں اسنوں ساری رات کٹیا-ماریا جاندا رہا ہووے۔ پر اج سویر دی قدرتی ہوا وچوں تروتازگی چوس کے اسدے سریر دا روم-روم ترپت ہو رہا سی۔ جدوں اوہ اتے آیا سی تاں اسدا دل بڑا گھبرا رہا سی۔ پر ادھے گھنٹے وچ ہی جہڑی بے چینی تے گھبراٹ اسنوں دکھی کر رہی سی، کسے حد تک دور ہو گئی سی۔ ہن اوہ سپشٹ روپ وچ سوچ سکدا سی۔
کرپال کور تے اسدا پریوار اس محلے وچ سن، جہڑا کٹڑ مسلماناں دا گڑھ سی۔ اتھے کئی گھراں نوں اگّ لا دتی گئی سی۔ ترلوچن اوہناں ساریاں نوں اتھوں لے آؤندا، پر مصیبت ایہہ سی کہ اتھے کرفیو لگّ گیا سی تے اوہ وی پتہ نہیں کنے گھنٹیاں لئی۔ شاید اڑتالی گھنٹیاں لئی۔ سو ترلوچن مجبور سی۔ آسے-پاسے سارے مسلمان سن، اوہ وی بڑے کٹڑ قسم دے مسلمان۔ پنجاب توں دھڑادھڑ خبراں آ رہیاں سن کہ اتھے سکھ مسلماناں اتے بڑے ظلم ڈھاء رہے نے۔ کوئی وی ہتھ—مسلمان ہتھ—بڑی آسانی نال نرم تے نازک کرپال کور دی بانہہ پھڑھ کے اسنوں موت دے منہ ولّ لجاء سکدا سی۔
کرپال دی ماں انی سی تے پیو اپاہز۔ بھرا سی، پر کجھ سمیں توں اوہ دیولالی وچ سی تے اسنے اتھے نویں-نویں لئے ٹھیکے دی دیکھبھال کرنی سی۔
ترلوچن نوں کرپال دے بھرا نرنجن اتے بڑا غصہ آؤندا سی۔ اسنے، جہڑا روز اخبار پڑھدا سی، اسنوں دنگیاں دی تیبرتا بارے اک ہفتہ پہلاں چیتاونی دے دتی سی تے سپشٹ شبداں وچ کہہ دتا سی، 'نرنجن، ایہہ ٹھیکے-ویکے اجے رہن دے، اسیں اک بڑے ای نازک دور وچوں لنگھ رہے آں۔ بھاویں تہاڈا اتھے رہنا بڑا ضروری ہے، پر اتھے نہ رہو تے میرے کول آ جاؤ۔ اس وچ شکّ نہیں کہ جگہ گھٹّ اے، پر مصیبت دے دناں وچ آدمی جویں-تویں گزارا کر لیندا اے۔' پر اوہ نہیں سی منیاں۔ اسدا ایڈا وڈا لکچر سن کے صرف اپنیاں سنگھنیاں مچھاں وچ مسرایا سی، 'یار توں وادھو دا فکر کری جاناں ایں! میں اتھے اجیہے کئی فساد دیکھے نے۔ ایہہ امرتسر جاں لاہور نہیں، بومبے اے، بومبے! تینوں اتھے آیاں صرف چار سال ہوئے نے تے میں بارھاں سالاں دا اتھے ای رہِ رہاں، بارھاں سالاں دا!'
پتہ نہیں نرنجن بمبئی نوں کی سمجھدا سی! اسدا خیال سی کہ ایہہ اجیہا شہر ہے جے دنگے ہو وی جان تاں اوہناں دا اثر اپنے-اپنے ختم ہو جاندا اے، جویں اس کول چھومنتر ہووے—جاں اوہ کہانیاں دا کوئی اجیہا قلعہ ہووے، جس اتے کوئی سنکٹ نہیں آ سکدا۔ پر ترلوچن نت-نتّ دے ماحول وچ صاف دیکھ رہا سی کہ...محلہ بالکل سرکھات نہیں۔ اوہ تاں سویر دے اخبار وچ ایہہ وی پڑھن لئی تیار سی کہ کرپال کور تے اسدے ماں-پیو قتل ہو چکے نے۔
اسنوں کرپال کور دے اپاہج پیو تے اسدی ماں دی کوئی پرواہ نہیں سی۔ اوہ مر جاندے تے کرپال کور بچ جاندی تاں ترلوچن لئی چنگا سی۔ اتھے دیولالی وچ اسدا بھرا نرنجن وی مر جاندا تاں چنگا سی، کیونکہ اس طرحاں ترلوچن لئی میدان صاف ہو جاندا۔ خاص کرکے نرنجن اسدے رستے دا روڑا ہی نہیں، بڑا وڈا پتھر سی۔ تے ایہہ کہ جدوں کدی کرپال کور بارے گلاں ہندیاں تاں اوہ اسنوں نرنجن سنگھ دی بجائے الکھنرنجن سنگھ کہندا ہندا سی۔
سویر دی ہوا ہولی-ہولی وگ رہی سی تے ترلوچن دا پگڑی رہت سر بڑی موہک ٹھنڈھک محسوس کر رہا سی۔ پر اس اندر انیکاں چنتاواں اک دوجے نال بھڑ رہیاں سن۔ کرپال کور نویں-نویں اسدی زندگی وچ آئی سی۔ انج تاں اوہ ہٹے-کٹے نرنجن سنگھ دی بھین سی، پر بڑی ہی نرم، نازک تے لچکیلی کڑی سی۔ اوہ پنڈ وچ پلی سی۔ اتھوں دیاں کئی گرمیاں-سردیاں دیکھ چکی سی، پھیر وی اس وچ اوہ سختی تے مرداناپن نہیں سی، جہڑا پنڈ دیاں عامَ سکھ کڑیاں وچ ہندا ہے۔ جہناں نوں سخت توں سخت محنت کرنی پیندی ہے۔
اسدے نین-نقش کچے-کچے سن، جویں اجے ادھورے ہون۔ عامَ پینڈو سکھ کڑیاں وانگ اسدا رنگ گورا سی، پر کورے لٹھے ورگا، سریر کولا سی، مرسرائیزڈ کپڑے ورگا۔ تے اوہ بڑی شرمیلی سی۔ ترلوچن اسدے پنڈ دا سی، پر اوہ بہتے دن اتھے نہیں سی رہا۔ پرائمری 'چوں نکل کے جدوں اوہ شہر دے ہائی سکول وچ گیا سی تاں بسّ، اتھوں دا ہی ہو کے رہِ گیا سی۔ سکولوں چھٹی ملی تاں کالج دی پڑھائی شروع ہو گئی۔ اس دوران اوہ کئی واری کی انیکاں واری اپنے پنڈ گیا، پر اسنے کرپال کور ناں دی کسے کڑی دا ناں تیک نہیں سنیاں۔ شاید اس لئی کہ ہر واری اوہ اس ہفڑا-دفڑی وچ ہندا سی کہ چھیتی توں چھیتی شہر پرط جاوے۔
کالج دا زمانہ بڑا پچھے رہِ گیا سی۔ اڈوانی چیمبر دے ٹیریس تے کالج دی عمارت وچ شاید دس ورھیاں دا فاصلہ سی، تے اوہ فاصلہ ترلوچن دے جیون دیاں وچتر گھٹناواں نال بھریا ہویا سی۔ برما، سنگھاپور، ہانگ کانگ، پھیر بمبئی، جتھے اوہ چار ورھیاں دا رہِ رہا سی۔ ایہناں چار ورھیاں وچ اسنے پہلی واری رات نوں آسمان دی شکل دیکھی سی، جہڑی بری نہیں سی—خاکی رنگ دے تنبو وچ ہزاراں دیوے ٹمٹما رہے سن تے ہوا ٹھنڈھی تے ہلکی-پھلکی سی۔
کرپال کور بارے سوچدا-سوچدا اوہ موزیل بارے سوچن لگا۔ اس یہودی کڑی بارے، جہڑی اڈوانی چیمبرز وچ رہندی سی۔ اس نال ترلوچن نوں 'گوڈے-گوڈے' عشقَ ہو گیا سی۔ اجیہا عشقَ جہڑا اسنے اپنی پنتالی ورھیاں دی زندگی وچ کدی نہیں سی کیتا۔
جس دن اسنے اڈوانی چیمبرز وچ اپنے اک عیسائی متر دی مدد نال دوجے پھلور 'تے فلیٹ لیا، اسدے دن اسدی مٹھبھیڑ موزیل نال ہوئی، جہڑی پہلی نظر وچ اسنوں خوفناک حد تک دیوانی لگی سی۔ کٹے ہوئے وال اسدے سر اتے کھلرے ہوئے سن—بڑے ہی کھلرے ہوئے۔ بلھاں 'تے لپسٹک انج جمی سی، جویں گاڑھا خون، تے اوہ وی جگہ-جگہ توں تڑکی ہوئی۔ اسنے ڈھلاڈھالا سفید چوغا پایا ہویا سی۔ جسدے کھلھے گلے وچوں اسدیاں نیلیاں پئیاں وڈیاں-وڈیاں چھاتیاں دا لگبھگ چوتھائی حصہ نظر آ رہا سی۔ باہاں جو کہ ننگیاں سن، اوہناں اتے نکے-نکے والاں دی تیہ جمی ہوئی سی، جویں اوہ ہنے-ہنے کسے سیلون وچوں وال کٹوا کے آئی ہووے تے اوہناں دے نکے-نکے روئیں اوہناں اتے چپک گئے ہون۔
بلھ بہتے موٹے نہیں سن، پر گوڑھے انابھی رنگ دی لپسٹک کچھ اس طریقے نال لائی گئی سی کہ اوہ موٹے تے جھوٹے دے ماس دے ٹکڑیاں ورگے لگدے سن۔
ترلوچن دا فلیٹ بالکل اسدے فلیٹ دے ساہمنے سی۔ وچکار اک تنگ گلی سی، بڑی ہی تنگ۔ جدوں ترلوچن اپنے فلیٹ وچ وڑن لئی اگے ودھیا تاں میزول باہر نکلی۔ اوہنے کھڑاواں پائیاں ہوئیاں سن۔ ترلوچن اوہناں دی آواز سن کے رک گیا۔ میزول نے اپنے کھلرے ہوئے والاں دیاں چکاں وچوں اپنیاں موٹیاں-موٹیاں اکھاں نال ترلوچن ولّ دیکھیا تے ہسّ پئی—ترلوچن بوندل گیا۔ جیب وچوں چابی کڈھ کے اوہ کاہل نال دروازے ولّ ودھیا۔ موزیل دی اک کھڑاں سیمنٹ دے چیکنے فرش اتے تلھکی تے اوہ اسدے اتے آ ڈگی۔
جدوں تلروچن سمبھلیا تاں موزیل اسدے اتے سی، کچھ اس طرحاں کہ اسدا لما چوغا اتے چڑھ گیا سی تے اسدیاں دو ننگیاں—کافی نروئیاں—لتاں اسدے ادھر-ادھر سن تے...جدوں ترلوچن نے اٹھن دی کوشش کیتی تاں اوہ ہڑبڑاہاٹ وچ کجھ ہور—ساری موزیل نال—الجھ گیا، جویں اوہ سابن وانگ اسدے سارے پنڈے 'تے پھر گئی ہووے۔
ہفے ہوئے ترلوچن نے بڑے سبھئک شبداں وچ اس توں معافی منگی۔ موزیل نے اپنا چوغا ٹھیک کیتا تے مسکرا پئی، "ایہہ کھڑاواں یکدم کنڈم چیز نے۔" تے اوہ لتھی ہوئی کھڑاں وچ اپنا انگوٹھا تے اسدے نال والی انگل پھساؤندی ہوئی کاریڈور 'چوں باہر چلی گئی۔
ترلوچن دا خیال سی کہ موزیل نال دوستی کرنا شاید مشکل ہووے، پر اوہ بڑے ہی تھوڑھے سمیں وچ اس نال گھلمل گئی۔ ہاں، اک گلّ سی کہ اوہ بڑی اکھڑ تے منہ زور سی تے ترلوچن دی رتا وی پرواہ نہیں سی کردی۔ اوہ اس توں کھاندی سی، اس توں پیندی سی، اس نال سنیما دیکھن جاندی سی۔ سارا سارا دن اس نال جہ 'تے نہاؤندی سی، پر جدوں اوہ باہاں تے بلھاں نوں کچھ اگے ودھاؤنا چاہندا تاں اوہ اسنوں جھڑک دندی۔ کچھ اس طرحاں گھرکدی کہ اسدے سارے منصوبے داڑھی تے مچھاں وچ چکر کٹدے رہِ جاندے۔
ترلوچن نوں پہلاں کسے نال پریم نہیں سی ہویا۔ لاہور وچ، برما وچ، سنگھاپور وچ اوہ کڑیاں کچھ سمیں لئی خرید لیندا ہندا سی۔ اسنے کدی سپنے وچ وی نہیں سی سوچیا کہ بمبئی پہنچدیاں ہی اوہ اک بڑی ہی اکھڑ قسم دی یہودی کڑی دے پریم وچ 'گوڈے-گوڈے' دھس جاویگا۔ اوہ اس توں کچھ وچتر طرحاں دی دوری رکھدی سی۔ اسدے کہن 'تے ترنت سج-دھج کے سنیمے جان لئی تیار ہو جاندی، پر جدوں اوہ اپنی سیٹ 'تے بیٹھدے تاں اوہ ادھر-ادھر نظراں دوڑاؤنیاں شروع کر دندی۔ جے کوئی اسدا جانکار نکل آؤندا تاں زور نال ہتھ ہلاؤندی تے ترلوچن توں پچھے بناں اسدے کول جا بیٹھدی۔
ہوٹل وچ بیٹھے نے—تے ترلوچن نے موزیل لئی وشیش روپ وچ ودھ کھانے منگوائے نے، پر اسنوں اپنا کوئی پرانا دوست نظر آ گیا ہے تے اوہ اپنی ہتھلی برکی چھڈّ کے اس کول جا بیٹھی ہے تے ترلوچن دی ہکّ 'تے مونگ دل رہی ہندی ہے۔
ترلوچن کدی-کدی کھجھ جاندا سی، کیونکہ اوہ اسنوں اکلا چھڈّ کے اپنے اس دوست جاں جانکار نال چلی جاندی تے کئی-کئی دناں تیک اسنوں نہیں سی ملدی ہندی۔ کدی سر درد دا بہانہ، کدی پیٹ دی خرابی، جس بارے ترلوچن نوں پتہ ہندا سی کہ اوہ لوہے وانگ کرڑا سی تے کدی خراب نہیں سی ہو سکدا۔
جدوں اس نال ملاقات ہندی تاں اوہ اسنوں کہندی—"توں سکھ ایں—ایہہ نازک گلاں تیری سمجھ 'چ نہیں آ سکدیاں۔"
ایہہ سن کے ترلوچن سڑ-بھجّ جاندا تے پچھدا—"کہڑیاں نازک گلاں—تیرے پرانے یاراں دیاں؟"
موزیل دوویں ہتھ اپنے چوڑے-چکلے کہلیاں 'تے رکھ کے اپنیاں نروئیاں لتاں چوڑیاں کرکے کھلوں جاندی تے کہندی—"ایہہ توں مینوں اوہناں دے تاہنے کی دیندا ایں! ہاں، اوہ میرے یار اے—تے مینوں چنگے لگدے اے۔ توں مچدا ایں تے مچدا رہِ۔"
ترلوچن اک ماہر وکیل وانگ پچھدا، "اس طرحاں تیری-میری کنج نبھیگی؟"
موزیل اچی-اچی ہسن لگدی، "توں سچ مچّ سکھ ایں! ایڈیئٹ، تینوں کسے نے کہے بئی میرے نال نبھاء؟ جے نبھاؤن دی گلّ اے تاں جاہ اپنے دیس۔ کسے سکھنی نال ویاہ کر لے۔ میرے نال تاں اسے طرحاں چلیگا۔"
ترلوچن نرم پے جاندا۔ اصل وچ موزیل اسدی وڈی کمزوری بن گئی سی۔ اوہ ہر حالَ وچ اسدے ساتھ دا اچھکّ سی۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ موزیل کرکے اکثر اسدی بے عزتی ہندی سی۔ نتھو خیرے کرشچیئن چھوہراں ساہویں جہناں دی کوئی حیثیت نہیں سی، اسنوں شرمندہ ہونا پیندا سی۔ پر دل ہتھوں مجبور ہو کے اسنے ایہہ سبھ کچھ سہن دا فیصلہ کر لیا سی۔
عامَ طور تے نرادر تے بے عزتی دی پرتیکریا بدلہ ہندا ہے، پر ترلوچن دے معاملے وچ انج نہیں سی۔ اسنے اپنے دل تے دماغ دیاں بہت ساریاں اکھاں میچ لئیاں سن تے کناں وچ روں پا لئی سی۔ اسنوں موزیل پسند سی۔ پسند ہی نہیں، جویں کہ اوہ اکثر اپنے دوستاں نوں کہندا ہندا سی، گوڈے گوڈے اسدے پیار وچ دھس گیا سی۔ ہن اس دے سوائے ہور کوئی چارہ نہیں سی کہ اسدے سریر دا جنا حصہ باقی رہِ گیا سی، اوہ وی اس پیار دی دلدل وچ دھس جاوے تے قصہ ختم ہووے۔
دو ورھیاں تک اوہ اسے طرحاں بے عزتی دا جیون بتاؤندا رہا، پر پکا رہا۔ آخر اک دن جد موزیل موج وچ سی، اسنے اپنیاں باہاں وچ سمیٹ کے اسنوں پچھیا، "موزیل کی توں مینوں پیار نہیں کردی...؟"
موزیل اسدیاں باہاں وچوں نکل گئی تے کرسی اتے بیٹھ کے اپنی فراق دا گھیرا دیکھن لگی، پھیر اسنے اپنیاں موٹیاں-موٹیاں یہودی اکھاں اتانہ چکیاں تے سنگھنیاں پلکاں جھپا کے بولی—"میں سکھ نوں پیار نہیں کر سکدی۔"
ترلوچن نے انج محسوس کیتا جویں اسدی پگّ ہیٹھ کسے نے مگھدے ہوئے انگیار رکھ دتے ہون۔ اسدے تن-من نوں اگّ لگّ گئی، "موزیل، توں ہمیشہ میرا مذاق اڈاؤندی ایں—ایہہ میرا مذاق نہیں، میرے پیار دا مذاق اے۔"
موزیل اٹھی تے اسنے اپنے بھورے کٹے ہوئے والاں نوں اک دل-فریب جھٹکا دتا، "توں شیو کرا لئیں تے اپنے سر دے وال کھلھے چھڈّ دئیں تاں میں شرط آؤندی آں کہ کئی کڑیاں تینوں اکھاں مارنگیاں—توں سوہنا ایں۔"
ترلوچن دے کیساں وچ ہور وی انگیار بھر گئے۔ اسنے اگے ودھ کے زور نال موزیل نوں اپنے ولّ کھچّ لیا تے اسدے انابھی بلھاں اتے اپنے مچھاں-بھرے بلھ رکھ دتے۔
موزیل نے یکدم 'پھوں-پھوں' کیتی تے اس توں اپنے-اپنے نوں چھڈاء لیا۔ "میں سویرے ای اپنے دنداں نوں برش کر چکی آں—توں کشٹ نہ کر۔"
ترلوچن کوکیا، "موزیل !"
موزیل وینٹی بیگ وچوں چھوٹا-جیہا شیشہ کڈھ کے اپنے بلھ دیکھن لگی، جہناں 'تے لگی گوڑھی لپسٹک 'تے جھریٹاں پے گئیاں سن۔ "خدا دی سہں، توں اپنیاں مچھاں تے داڑھی دا صحیح استعمال نہیں کردا۔ ایہناں دے وال اینے ودھیا نے کہ میرا نیوی بلیو سکرٹ چنگی طرحاں صاف کر سکدے نے—بسّ تھوڑھا کو پٹرول لاؤن دی لوڑ پئیگی۔"
ترلوچن غصے دی اس حد تیک پہنچ چکیا سی، جتھے اوہ بالکل ٹھنڈھا ہو گیا سی۔ اوہ آرام نال سوفے 'تے بیٹھ گیا۔ موزیل وی آ گئی تے اسنے ترلوچن دی داڑھی کھولھنی شروع کر دتی۔ اس وچ جہڑیاں پناں لگیاں سن، اسنے اک-اک کرکے اپنے دنداں ہیٹھ نپّ لئیاں۔
ترلوچن سوہنا سی۔ جدوں اسدے داڑھی مچھاں نہیں سی آئیاں ادوں لوک اسدے کھلھے کیساں نوں دیکھ کے دھوکھا کھا جاندے سن کہ اوہ کوئی گھٹّ عمر دی سندر کڑی ہے۔ پر ہن والاں دے اس گھیرے نے اسدے نین-نقش ساڑھی وانگ اندر لکاء لئے سن تے اس گلّ نوں اوہ خود وی جاندا سی۔ پر اوہ دھارمک پرورتی والا سشیل نوجوان سی۔ اسدے دل وچ دھرم دے پرتی سنمان سی۔ اوہ نہیں چاہندا سی کہ اوہ اوہناں چیزاں نوں اپنے ویکتیتو نالوں وکھ کر دوے، جہناں نال اسدے دھرم دی پچھان ہندی سی۔
جدوں داڑھی پوری کھلھ گئی تے اسدی چھاتی 'تے لٹکن لگی تاں اسنے موزیل نوں پچھیا، "ایہہ توں کی کر رہی ایں؟"
دنداں ہیٹھ پناں نپی اوہ مسکرائی، "تیرے وال بڑے ملائم نے۔ میرا اندازہ غلط سی کہ ایہناں نال میرا نیوی بلیو سکرٹ صاف ہو سکدے۔ ترلوچن! توں ایہہ مینوں دے-دے، میں ایہناں نوں گند کے اپنے سر اتے فسٹ کلاس آلھنا بنوا لوانگی۔"
ہن ترلوچن دی داڑھی وچ پھیر انگیار بھکھن لگے۔ اسنے بڑی گمبھیر آواز وچ موزیل نوں کیہا، "میں اج تیک کدی تیرے دھرم دا مذاق نہیں اڈایا—توں کیوں اڈاؤندی ایں؟ دیکھ، کسے دی دھارمک بھاونا نال کھیڈنا چنگا نہیں ہندا۔ میں ایہہ کدی برداشت نہ کردا، صرف اس لئی کر رہاں کہ مینوں تیرے نال اتھاہ پریم ایں—کی تینوں اسدا پتہ نہیں؟"
موزیل نے ترلوچن دی داڑھی نال کھیڈنا بند کر دتا تے بولی، "مینوں پتہ اے۔"
"پھیر؟" ترلوچن نے اپنی داڑھی دے وال بڑی صفائی نال تیہ کیتے تے موزیل دے دنداں وچوں پناں کڈھ لئیاں۔ "توں چنگی طرحاں جاندی ایں کہ میرا پریم بکواس نہیں—میں تیرے نال ویاہ کرنا چاہندا آں۔"
"مینوں پتہ اے۔" والاں نوں اک حلقہ-جیہا جھٹکا دے کے اوہ اٹھی تے کندھ 'تے لٹکی ہوئی تصویر ولّ دیکھن لگی۔ "میں وی لگبھگ ایہی فیصلہ کر چکی آں کہ تیرے نال ویاہ کرانگی۔"
ترلوچن کھڑ-پڑ گیا، "سچ؟"
موزیل دے عنابی بلھ بڑی موٹی مسکراہٹ نال کھلھے تے اسدے سفید مضبوط دند اک چھن لئی چمکے، "ہاں۔"
ترلوچن نے اپنی ادھی لپٹی داڑھی نال ہی اسنوں اپنی ہکّ نال گھٹّ لیا، "ت...تاں...پھیر، کدوں؟"
موزیل اس نالوں اڈّ ہوئی—"جدوں توں اپنے ایہہ وال کٹوا دوینگا۔"
ترلوچن اس سمیں 'جو ہوؤُ، دیکھی جاؤ' بن گیا۔ اسنے کجھ نہیں سوچیا تے کہہ دتا، "میں کلھ ای کٹوا دیاںگا۔"
موزیل فرش اتے ٹیپ ڈانس کرن لگی۔ "توں بکواس کر رہیں ترلوچن! تیرے 'چ عینی ہمت نہیں۔"
اسنے ترلوچن دے دماغ وچوں دھرم دے بچے-کھچے خیال وی باہر کڈھ سٹے۔
"توں دیکھ لویں۔"
"دیکھ لوانگی۔" تے اوہ کاہل نال اگے ودھی۔ ترلوچن دیاں مچھاں نوں چمیاں تے 'پھوں-پھوں' کردی باہر نکل گئی۔
ترلوچن ساری رات کہڑیاں سوچاں وچ غوطے لاؤندا رہا تے اسنے کی-کی تکلیف بھوگی، اسدی چرچہ وارتھ ہے، اس لئی کہ دوجے دن اسنے پھورٹ وچ اپنے کیس کٹوا دتے تے داڑھی وی منوا دتی۔ اس سبھ کچھ ہندا رہا تے اوہ اکھاں میچی بیٹھا رہا۔ جدوں سارا معاملہ صاف ہو گیا، ادوں اسنے اکھاں کھولھیاں تے دیر تیک شیشے وچ اپنی شکل دیکھدا رہا، جس اتے بمبئی دی سوہنی توں سوہنی کڑی وی کچھ چر لئی دھیان دین لئی مجبور ہو جاندی۔
اس سمیں وی ترلوچن اوہی اک وچتر ٹھنڈھک محسوس کرن لگا، جہڑی سیلون دے باہر نکل کے اسنوں محسوس ہوئی سی۔ اسنے ٹیریس 'تے تیز-تیز ترنا شروع کر دتا، جتھے ٹینکیاں تے پائیپاں دی بھرمار سی۔ اوہ چاہندا سی کہ اس کہانی دا باقی دا حصہ اسدے دماغ وچ نہ آئے، پر اوہ آئے بناں نہ رہا۔
وال کٹوا کے اوہ پہلے دن گھروں باہر نہیں سی نکلیا۔ اسنے اپنے نوکر دے ہتھ دوجے دن اک چٹ لکھ کے موزیل نوں بھیجی سی کہ اسدی طبیعت خراب ہے، تھوڑھی دیر لئی آ جائے۔ موزیل آئی۔ ترلوچن نوں والاں دے بغیر دیکھ کے اوہ چھن بھر لئی ٹھٹھکی، پھیر، "مائی ڈارلنگ ترلوچن!" کہہ کے اس نال لپٹ گئی تے اسدا پورا چہرہ عنابی کر دتا۔ اسنے ترلوچن دیاں صاف تے ملائم گلھاں اتے ہتھ پھیریا، اسدے چھوٹے-چھوٹے انگریزی قسم دے کٹے ہوئے والاں وچ اپنیاں انگلاں نال کنگھی کیتی تے عربی بھاشا وچ نعرے لاوندی رہی۔ اسنے اینا رولا پایا کہ اسدی نکّ وچوں پانی وگن لگّ پیا۔ موزیل نے جدوں اسنوں محسوس کیتا تاں اپنی سکرٹ دا گھیرا چکیا تے اسنوں پونجھنا شروع کر دتا۔ ترلوچن شرما گیا۔ اسنے جدوں سکرٹ ہیٹھاں کیتی تاں اسنے ڈانٹدیاں ہویاں کیہا، "ہیٹھاں کچھ پا تاں لیا کر!" موزیل 'تے اسدا کوئی اثر نہ ہویا۔ باسی تے جگہ جگہ توں اکھڑی ہوئی لپسٹک لگے بلھاں نال مسکرا کے صرف اینا ہی کیہا، "مینوں بڑی الجھن ہندی اے—انج ای چلدا اے۔"
ترلوچن نوں اوہ پہلا دن یاد آ گیا، جدوں اوہ تے موزیل دوویں ٹکرا گئے سن تے آپس وچ کچھ ازیب طرحاں گڈمڈ ہو گئے سن۔ مسکرا کے اسنے موزیل نوں اپنی ہکّ نال لا لیا۔ "ویاہ کلھ ہوئےگا؟"
"ضرور۔" موزیل نے ترلوچن دی ملائم ٹھوڈی اتے اپنے ہتھ دا پٹھا پاسہ پھیریا۔
طے ایہہ ہویا کہ ویاہ پونے وچ ہوئےگا۔ کیونکہ سول میرج سی، اس لئی اوہناں دس-پندراں دن دا نوٹس دینا سی۔ عدالتی کاروائی سی، اس لئی ٹھیک سمجھیا کہ پونا بہتر ہے، نیڑے ہے تے ترلوچن دے اتھے کئی متر وی ہین۔ دوجے دن اوہناں نے پروگرام دے انوسار پونے روانہ ہو جانا سی۔ موزیل پھورٹ دے اک سٹور وچ سیلس-گرل سی، اس توں کجھ دوری 'تے ٹیکسی سٹینڈ سی۔ بسّ، اتھے ہی اسنوں موزیل نے اڈیک کرن لئی کیہا سی۔ ٹھیک سمیں 'تے ترلوچن اتھے پہنچ گیا۔ ڈیڈھ گھنٹہ اڈیکدا رہا، پر اوہ نہیں آئی۔ دوجے دن اسنوں پتہ لگیا کہ اوہ اپنے اک پرانے متر نال، جسنے نویں-نویں موٹر خریدی سی، دیولالی چلی گئی سی تے انمتھے سمیں لئی اتھے ہی رہیگی۔
ترلوچن اتے کی بیتی، ایہہ اک بڑی لمی کہانی ہے۔ سار اسدا ایہہ ہے کہ اسنے جی کرڑا کر لیا تے اسنوں بھلّ گیا۔ اینے وچ ملاقات کرپال کور نال ہو گئی تے اوہ اسنوں پریم کرن لگا، تے کجھ سمیں وچ اسنے محسوس کیتا کہ موزیل بڑی واہیات کڑی سی، جسدے دل دی جگہ پتھر رکھیا ہویا سی، جہڑا چڑے وانگ اک جگہ توں دوجی جگہ بھڑکدا رہندا سی۔ اسنوں اس گلّ دا بڑا سنتوکھ ہویا کہ اسنے موزیل نال ویاہ کرن دی غلطی نہیں سی کیتی۔
پر پھیر وی کدی-کدی موزیل دی یاد اسدے دل 'تے چنڈھی جہی وڈھدی تے چگھیاں بھردی ہوئی غائب ہو جاندی—اوہ بے شرم سی، بدلہاز سی۔ اسنوں کسے دیاں بھاوناواں دا خیال نہیں سی، پھیر وی اوہ ترلوچن نوں پسند سی۔ اس لئی اوہ کدی-کدی اس بارے سوچن 'تے مجبور ہو جاندا سی کہ اوہ دیولالی وچ اینے دناں دی کی کر رہی ہے؟ اسے آدمی نال ہے، جس نے نویں موٹر خریدی سی جاں اسنوں چھڈّ کے کسے دوجے کول چلی گئی ہے؟ اسنوں ایہہ سوچ کے بڑا دکھ ہندا سی کہ اوہ اس دی بجائے کسے ہور کول سی، بھاویں اوہ موزیل دے سبھاء بارے چنگی طرحاں جاندا سی۔
اوہ اس اتے سینکڑے نہیں، ہزاراں روپئے خرچ کر چکیا سی، پر اپنی اچھا نال، ورنہ موزیل مہنگی نہیں سی۔ اسنوں بڑی سستی قسم دیاں چیزاں پسند آؤندیاں سن۔ اک واری ترلوچن نے اسنوں سونے دے ٹاپس دین دا ارادہ کیتا جہڑے اسنوں بڑے پسند سن، پر اس دوکان وچ جا کے موزیل نقلی بھڑکیلے تے بڑے ہی سستے قسم دے گہنے 'تے مر-مٹی سی تے سونے دے ٹاپس چھڈّ کے ترلوچن دیاں منتاں کرن لگّ پئی سی کہ اوہ، اوہ خرید دوے۔
ترلوچن ہن تیک نہیں سی سمجھ سکیا کہ موزیل کس طرحاں دی کڑی ہے۔ کس مٹی دی بنی ہوئی ہے۔ اوہ گھنٹیاں بدھی اس نال لیٹی رہندی سی، اسنوں چمن دی اجازت دے دندی سی۔ اوہ سارے دا سارا سابن وانگ اسدے سریر 'تے پھر جاندا سی، پر اس توں اگے اوہ اسنوں اک انچ نہیں سی ودھن دندی۔ اسنوں چڑاؤن لئی اینا کہہ دندی، "توں سکھ ایں، مینوں تیرے نال نفرت اے۔"
ترلوچن چنگی طرحاں جاندا سی کہ موزیل نوں اس نال نفرت نہیں سی۔ جے انج ہندا تاں اوہ اسنوں کدی نہ ملدی۔ سہن-شکتی اس وچ ذرا وی نہیں سی۔ اوہ کدی دو ورھے اس نال نہ بتاؤندی۔ دو ٹکّ فیصلہ کر دیندی۔ انڈر-ویئر اسنوں ناپسند سی، اس لئی کہ اس نال اسنوں الجھن ہندی سی۔ ترلوچن نے کئی واری اسنوں اسدی لوڑ بارے دسیا سی، شرم-حیا دا واسطہ دتا سی، پر اسنے ایہہ شے کدی نہیں پائی۔
ترلوچن جدوں کدی اس نال شرم-حیا دی گلّ کردا تاں اوہ چڑ جاندی سی۔ "ایہہ حیا-ویا کی بکواس اے؟—جے تینوں اسدا کچھ خیال اے تاں اکھاں بند کر لیا کر۔ توں مینوں اس دسّ، کہڑا اجیہا لباس اے، جس وچ آدمی ننگا نہیں ہو سکدا—جاں جس نوں تہاڈیاں نظراں پار نہیں کر سکدیاں؟ میرے نال اجیہی بکواس نہ ماریا کر—توں سکھ ایں—مینوں پتہ اے کہ پتلون ہیٹھ اک صلی-جیہا انڈر-ویئر پاؤندا ایں، جہڑا نکر نال ملدا-جلدا ہندا اے۔ ایہہ وی تہاڈی داڑھی تے سر دے والاں وانگ تہاڈے مذہب وچ شامل اے—شرم آؤنی چاہیدی اے تینوں، اینے وڈا ہو گیا ایں تے ہن تک ایہی سمجھدا ایں کہ تیرا مذہب انڈر-ویئر وچ لکیا بیٹھا آ!"
ترلوچن نوں شروع وچ اجہیاں گلاں سن کے ہرکھ آ جاندا سی، پر سوچن-وچارن پچھوں اوہ کدی-کدی لڑک جاندا تے سوچدا کہ موزیل دیاں گلاں شاید غلط نہیں۔ تے جدوں اسنے اپنے کیساں 'تے داڑھی دا صفایا کرا دتا تاں اسنوں سچ مچّ انج لگیا سی کہ اوہ وادھو ہی اینے دن والاں دا بھار چکی پھردا رہا، جسدا کوئی مطلب نہیں سی۔
پانی والی ٹینکی کول پہنچ کے ترلوچن رک گیا۔ موزیل نوں اک موٹی گالھ کڈھ کے اسنے اس بارے سوچنا بند کر دتا۔ کرپال کور اک پوتر کڑی سی، جس نال اسنوں پریم ہو گیا سی، تے جہڑی خطرے وچ سی۔ اوہ اجیہے محلے وچ سی، جس وچ کٹڑ قسم دے مسلمان رہندے سن تے اتھے دو-چار وارداتاں وی ہو چکیاں سن—پر مصیبت ایہہ سی کہ اس محلے وچ اڑتالی گھنٹیاں لئی کرفیو لگا ہویا سی۔ پر کرفیوں دی کون پرواہ کردا ہے؟ اس چال دے مسلمان جے چاہندے تاں اندرے-اندر ہی کرپال کور تے اسدی ماں تے پیو دا بڑی آسانی نال صفایا کر سکدے سن۔
ترلوچن سوچدا-سوچدا پانی دی موٹی پائیپ اتے بیٹھ گیا۔ اسدے سر دے وال ہن کافی لمے ہو گئے سن۔ اسنوں وشواس سی کہ اوہ اس ورھے دے اندر-اندر پورے کیساں وچ بدل جانگے۔ اسدی داڑھی تیزی نال ودھ رہی سی، پر اوہ اسنوں ودھاؤنا نہیں سی چاہندا۔ پھورٹ وچ اک نائی سی، جس توں اوہ اینی صفائی نال اسنوں کٹواؤندا سی کہ کٹی ہوئی دکھائی نہیں سی دندی۔
اسنے اپنے نرم تے ملائم والاں وچ انگلاں پھیریاں تے اک ٹھنڈھا ساہ کھچیا۔ اٹھن دا ارادہ کر ہی رہا سی کہ اسنوں کھڑاواں دی کرخت آواز سنائی دتی۔ اسنے سوچیا، کون ہو سکدا ہے؟ بلڈنگ وچ کئی یہودی عورتاں سن، جہڑیاں گھرے کھڑاواں پاؤندیاں سن۔ آواز ہور نیڑے آؤندی گئی۔ یکدم اسنے دوجی ٹینکی کول موزیل نوں دیکھیا، اوہ یہودیاں والا وشیش ڈھنگ دا ڈھلا-ڈھالا کڑتا پائی بڑی زوردار انگڑائی لے رہی سی—اینی زوردار کہ ترلوچن نوں محسوس ہویا کہ اسدے آسپاس دی ہوا تڑک جاوے گی۔
ترلوچن پانی والے پائیپ توں اٹھیا۔ اسنے سوچیا، ایہہ یکدم کتھوں آ ٹپکی—تے اس سمیں ٹیریس 'تے کی کرن آئی ہے؟ موزیل نے اک ہور انگڑائی لئی—ہن ترلوچن دیاں ہڈیاں چسکن لگیاں۔
ڈھلے-ڈھالے کڑتے 'چ اسدیاں مضبوط چھاتیاں چھلکیاں—ترلوچن دیاں اکھاں ساہویں کئی گول-گول تے چپٹے-چپٹے نیل ابھر آئے۔ اوہ زور نال کھنگھیا۔ موزیل نے پلٹ کے اس ولّ دیکھیا۔ کوئی وشیش پرتیکریا نہیں ہوئی۔ اوہ کھڑاواں گھسیٹدی ہوئی اسدے کول آئی تے اسدی ننھی-منی داڑھی دیکھن لگی۔ "توں پھیر سکھ بن گیا ایں، ترلوچن؟"
داڑھی دے وال ترلوچن نوں چبھن لگے۔
موزیل نے اگے ودھ کے اسدی ٹھوڈی نال اپنے ہتھ دا پٹھا پاسہ رگڑیا تے مسکرا کے کیہا، "ہن ایہہ برش اس یوگ اے کہ میری نیوی بلیو سکرٹ صاف کر سکے۔ پر اوہ تاں اتھے ای دیولالی وچ رہِ گئی اے۔"
ترلوچن چپّ رہا۔
موزیل نے اسدی بانہہ 'تے چونڈھی وڈھی۔ "بولدے کیوں نہیں سردار صاحبَ؟"
ترلوچن اپنی پرانی مرکھتا نوں دہراؤنا نہیں سی چاہندا، پھیر وی اسنے سویر دے دھندلے ہنیرے وچ دیکھیا کہ موزیل وچ کوئی خاص پریورتن نہیں آیا سی، صرف اوہ کچھ کمزور نظر آ رہی سی۔
ترلوچن نے اسنوں پچھیا، "بیمار رہی ایں؟"
"نہیں۔" موزیل نے اپنے کٹے ہوئے والاں نوں اک حلقہ جیہا جھٹکا دتا۔
"پہلاں نالوں کمزور نظر آ رہی ایں۔"
"میں ڈائیٹنگ کر رہی آں۔" موزیل پانی دے موٹے پائیپ اتے بیٹھ گئی تے کھڑاواں فرش نال وجاؤن لگی۔ "توں، مطلب ایہہ کہ ہن پھیر نویں سرے توں سکھ بن رہا ایں؟"
ترلوچن نے رتا کرڑائی نال کیہا، "ہاں۔"
"مبارک ہووے!" موزیل نے اک کھڑاں پیر وچوں لاہ لئی تے پانی دے پائیپ 'تے وجاؤن لگی۔ "کسے ہور کڑی نال پریم کرنا شروع کر دتا اے؟"
ترلوچن نے ہولی-جہی کیہا، "ہاں۔"
"مبارک ہووے—اسے بلڈنگ دی اے کوئی؟"
"نہیں۔"
"ایہہ بڑی بری گلّ اے۔" موزیل کھڑاں اپنی انگل وچ ٹنگ کے اٹھی۔ "آدمی نوں ہمیشہ اپنے گانڈھیاں دا خیال رکھنا چاہیدا اے۔"
ترلوچن چپّ رہا۔ موزیل نے اسدی داڑھی نوں اپنیاں انگلاں نال چھیڑیا۔ "کی اسے کڑی نے تینوں وال ودھاؤن دی رائے دتی اے؟"
"نہیں۔"
ترلوچن بڑی الجھن وچ سی، جویں کنگھا کردے-کردے اسدی داڑھی دے وال آپس وچ الجھ گئے ہون۔ جدوں اسنے 'نہیں' کیہا سی، اسدی آواز رتا تکھی ہو گئی سی۔
موزیل دے لپسٹک والے بلھ بیہے ماس ورگے لگّ رہے سن۔ اوہ مسکرائی تاں ترلوچن نوں انج لگیا کہ اسدے پنڈ دی جھٹکے دی دوکان 'تے جھٹکئی نے چھری نال ماس دے دو ٹکڑے کر دتے ہون۔
مسکراؤن پچھوں اوہ ہسی۔ "توں ہن ایہہ داڑھی منوا دویں تاں کسے دی وی سہں لے لے، میں تیرے نال ویاہ کر لوانگی۔"
ترلوچن دے دل وچ آیا کہ اسنوں کہہ دئے کہ اوہ اک بڑی شریف، سشیل تے شرمیلی کڑی نوں پریم کر رہا ہے تے اس نال ہی ویاہ کریگا۔ موزیل اسدے مقابلے وچ نرلجّ ہے، بدصورت، بے وفا تے کپٹی ہے۔ پر اوہ اس طرحاں دا ہوچھا آدمی نہیں سی۔ اسنے موزیل نوں صرف اینا ہی کیہا، "موزیل، میں اپنے ویاہ دا فیصلہ کر چکیا آں۔ میرے پنڈ دی اک سدھی-سادی کڑی اے، جہڑی مذہب دی پابند اے۔ اسے دے لئی میں وال ودھاؤن دا فیصلہ کر لیا اے۔"
موزیل سوچ-وچار دی عادی نہیں سی۔ پر اسنے کجھ چر سوچیا تے کھڑاواں اپر ادھے دائرے وچ گھم کے ترلوچن نوں کیہا، "جے اوہ مذہب دی پابند اے تاں اوہ تینوں کنج سویکار کریگی؟ کی اسنوں پتہ نہیں کہ توں اک واری اپنے وال کٹوا چکیا ایں؟"
"اسنوں اجے پتہ نہیں—داڑھی میں تیرے دیولالی جان دے بعد ہی ودھاؤنی شروع کر دتی سی، صرف پراشچت وجوں۔ اس پچھوں میری کرپال کور نال ملاقات ہوئی۔ پر میں پگّ اس طرحاں بنھدا آں کہ سو وچوں اک آدمی ہی مشکل نال جان سکدا اے کہ میرے کیس کٹے ہوئے نے۔ پر ہن میں بڑی جلدی ٹھیک ہو جاواںگا۔" ترلوچن نے اپنے ملائم والاں وچ انگلاں نال کنگھی کرنی شروع کر دتی۔ موزیل نے لما کڑتا چکّ کے اپنا گورا پٹّ کھرکنا شروع کیتا۔ "ایہہ بڑی چنگی گلّ اے—پر ایہہ کم بخت مچھر اتھے وی موزود اے۔ دیکھ، کنی زور دی لڑیا اے!"
ترلوچن نے دوجے پاسے دیکھنا شروع کر دتا۔ موزیل نے اس تھاں جتھے مچھر لڑیا سی، انگلی نال تھکّ لایا تے کڑتا چھڈّ کے سدھی کھڑی ہو گئی۔ "کدوں ہو رہا اے تہاڈا ویاہ؟"
ترلوچن نوں اس سمیں کسے ہمدرد دی لوڑ سی، بھاویں اوہ موزیل ہی کیوں نہ ہووے۔ اس لئی اسنے اسنوں سارا قصہ سنا دتا۔ موزیل ہسی، "توں اول درزے دا ایڈیئٹ ایں۔ جاہ، اسنوں لے آ، اجیہی کی مشکل اے؟"
"مشکل ! موزیل توں اس معاملے دی نزاکت نوں کدی نہیں سمجھ سکدی—کسے وی معاملے دی نزاکت—توں بڑی ہی چھچھلی کڑی ایں۔ ایہو کارن ہے کہ میرے تے تیرے سنبندھ ٹٹّ گئے، جسدا مینوں ساری عمر افسوس رہے گا۔"
موزیل نے زور نال اپنی کھڑاں پانی والے پائیپ نال ماری، "افسوس بی ڈیمڈ—سلی، ایڈیئٹ! توں ایہہ سوچ کہ تیری اسنوں...کی ناں ایں اسدا...اس محلے 'چوں بچا کے کنج لیاویں...تے توں بیٹھ گیا ایں سنبندھاں دا رونا-رونا...تیرا-میرا سنبندھ کدی بنیاں نہیں رہِ سکدا سی—توں اک سلی قسم دا آدمی ایں—تے بڑا ڈرپوک! مینوں نڈر آدمی چاہیدے...پر چھڈّ ایہناں گلاں نوں...چل آ،تیری اسنوں لے آئیے۔"
اسنے ترلوچن دی بانہہ پھڑھ لئی۔ ترلوچن نے گھبرا کے اسنوں پچھیا، "کتھوں؟"
"اتھوں ای، جتھے اوہ ہے۔ میں اس محلے دی اک-اک اٹّ نوں جاندی آں—چل، آ میرے نال۔"
"پر سن تاں—کرفیو لگا ہوئٔے۔"
"موزیل لئی نہیں—چل، آ۔"
اوہ ترلوچن نوں کھچدی ہوئی اس دروازے تک لے گئی، جہڑا ہیٹھاں پوڑیاں ولّ کھلھدا سی۔ دروازہ کھولھ کے اوہ اترن والی سی کہ رک گئی تے ترلوچن دی داڑھی ولّ دیکھن لگی۔
ترلوچن نے پچھیا، "کی گلّ اے؟"
موزیل نے کیہا، "ایہہ تیری داڑھی—پر، خیر ٹھیک اے۔ عینی وڈی نہیں—ننگے سر چلینگا تاں کوئی نہیں سمجھیگا کہ توں سکھ ایں۔"
"ننگے سر؟" ترلوچن نے بوکھلا کے کیہا، "میں ننگے سر نہیں جاواںگا۔"
موزیل نے بڑی بھولی صورتَ بنا کے پچھیا، "کیوں؟"
ترلوچن نے اپنے والاں دی اک لٹ ٹھیک کیتی تے بولیا، "توں سمجھدی نہیں—میرا اتھے پگّ بناں جانا ٹھیک نہیں۔"
"کیوں ٹھیک نہیں؟"
"توں سمجھدی کیوں نہیں ایں کہ اسنے اجے تک مینوں ننگے سر نہیں دیکھیا—اوہ ایہی سمجھدی اے کہ میرے کیس نے۔ میں اسنوں ایہہ بھید نہیں جانن دینا چاہندا۔"
موزیل نے زور نال اپنی کھڑاں دروازے دی دیہلیز 'تے ماری۔ "توں سچ مچّ اولّ درجے دا ایڈیئٹ ایں—گدھا کتوں دا! اسدی زندگی دا سوال اے—کی ناں ایں تیری اس کور دا، جس نال تینوں پریم ہوئٔے؟"
ترلوچن نے اسنوں سمجھاؤن دی کوشش کیتی۔ "موزیل، اوہ بڑی دھارمک پرورتی دی کڑی اے—جے اسنے مینوں ننگے سر دیکھ لیا تاں مینوں نفرت کرن لگیگی۔"
موزیل چڑ گئی۔ "اوہ، تہاڈا پریم، بی ڈیم—میں پچھدی آں، کی سارے سکھ تیرے وانگ بےوقوف ہندے نے؟—اسدی جان خطرے 'چ اے توں کہنا ایں کہ پگّ ضرور بنھیگا تے شاید اپنا انڈر-ویئر وی، جہڑا نکر نال ملدا-جلدا اے۔"
ترلوچن نے کیہا، "اوہ تاں میں ہر ویلے پائی رکھداں۔"
"بڑا چنگا کردیں—پر ہن توں ایہہ سوچ کہ معاملہ اس محلے دا اے، جتھے مئیں ای مئیں بھرا رہندے نے، تے اوہ وی وڈے-وڈے دادے۔ توں پگّ بنھ کے گیا تاں اتھے ای قتل کر دتا جاوینگا۔"
تلرولن نے سنکھیپ جیہا اتر دتا، "مینوں اسدی پرواہ نہیں۔ جے میں تیرے نال اتھے جاواںگا تاں پگّ بنھ کے ہی جاواںگا۔ میں اپنے پریم نوں خطرے وچ پاؤنا نہیں چاہندا۔"
موزیل ہرکھ گئی۔ اسدے اندر اک زور دا اپھان آیا کہ اسدیاں چھاتیاں آپس وچ بھڑن لگیاں۔ "گدھا کتوں دا—تیرا پریم ای کتھے رہے گا، جدوں توں ای نہ رہا؟ تیری اوہ...کی ناں ایں اس بھڑوی دا...جدوں اوہ نہ رہی، اسدا پریوار نہ رہا۔ بئی توں سکھ ایں—خدا دی سہں، توں سکھ ای ایں تے بڑا ایڈیئٹ ایں۔"
ترلوچن ہرکھ گیا۔ "بکواس نہ کر!"
موزیل زور نال ہسی تے اسنے اپنی نرم روئیندار بانہہ اسدے گل وچ پا دتی تے تھوڑھا جیہا جھول کے بولی، "ڈارلنگ، چل، جویں تیری مرضی۔ جاہ، پگّ بنھ آ—میں ہیٹھاں بازار 'چ کھڑی آں۔"
ایہہ کہہ کے اوہ ہیٹھاں جان لگی۔ ترلوچن نے اسنوں ٹوکیا۔ "توں کپڑے نہیں پاؤنے؟"
موزیل نے اپنے سر نوں جھٹکا دتا۔ "نہیں—چلیگا، اسے طرحاں۔" ایہہ کہہ کے اوہ کھٹ-کھٹ کردی ہیٹھاں اتر گئی۔ ترلوچن ہیٹھلی منزل دیاں پوڑیاں 'تے وی اسدیاں کھڑاواں دی آواز سندا رہا۔ پھیر اسنے اپنے لمے وال انگلاں نال پچھے ولّ سمیٹے تے ہیٹھاں اتر کے اپنے فلیٹ وچ چلا گیا۔ چھیتی-چھیتی اسنے کپڑے بدلے۔ پگّ بنہی-بنھائی پئی سی، اسنے چنگی طرحاں سر 'تے جچا لئی تے فلیٹ دے دروازے نوں کنڈی مار کے ہیٹھاں اتر گیا۔
باہر پھٹپاتھ 'تے موزیل اپنیاں نروئیاں لتاں چوڑیاں کری کھڑی سگرٹ پی رہی سی، بالکل مرداں وانگ۔ جدوں ترلوچن اسدے کول پہنچیا تاں اسنے شرارت نال منہ بھر کے دھوآں اسدے منہ 'تے ماریا۔ ترلوچن نے ہرکھ کے کیہا، "توں بڑی ذلیل ایں۔"
موزیل مسکرائی۔ ایہہ توں کوئی نویں گلّ نہیں آکھی...اس توں پہلاں مینوں ہور وی کئی لوک ذلیل کہہ چکے نے۔
پھیر اسنے ترلوچن دی پگّ ولّ دیکھیا۔ "ایہہ پگّ توں سچ مچّ سوہنی طرحاں بنہی ایں۔ انج لگدے، جویں تیرے کیس ہین۔"
بازار بالکل سنسان سی—صرف ہوا چل رہی سی تے اوہ وی بڑی ہولی-ہولی، جویں اوہ وی کرفیو توں ڈردی ہووے۔ بتیاں جگ رہیاں سن، پر اوہناں دا چانن بیمار-جیہا لگدا سی۔ عامَ طور 'تے اس سمیں ٹراماں چلنیاں شروع ہو جاندیاں سن تے لوکاں دا آؤن-جان وی شروع ہو جاندا سی۔ چنگی-خاصی چہل-پہل ہو جاندی سی—پر ہن انج جاپدا سی کہ سڑک توں نہ کدی کوئی آدمی لنگھیا ہے، نہ لنگھیگا۔
موزیل اگے-اگے سی۔ پھٹپاتھ دے پتھراں اتے اسدیاں کھڑاواں کھٹ-کھٹ کر رہیاں سن۔ ایہہ آواز اس چپّ-گڑوپّ واتاورن وچ بڑا شور کر رہی سی۔ ترلوچن دل ہی دل وچ موزیل نوں برا-بھلا کہہ رہا سی کہ دو منٹ وچ ہور کجھ نہیں تاں اپنیاں ایہہ بے ہودہ کھڑاواں لاہ کے کوئی ہور چیز پا سکدی سی۔ اسنے چاہیا کہ موزیل نوں کہے، کھڑاواں لاہ دے تے ننگے پیریں چل، پر اسنوں وشواس سی کہ اوہ کدی نہیں منیگی، اس لئی چپّ رہا۔
ترلوچن بڑا ڈریا ہویا سی، کوئی پتہ وی کھڑکدا تاں اسدا دل ہلّ جاندا—پر موزیل سگرٹ دا دھوآں اڈاؤندی ہوئی بالکل نڈرتا نال تری جا رہی سی، جویں کوئی بے فقری نال چہل-قدمی کرن نکلیا ہووے۔
چوک وچ پہنچے تاں پلسمین دی آواز کڑکی، "اوئِ، کدھر جا رہے اوں؟"
ترلوچن ڈر گیا۔ موزیل اگے ودھی تے پلسمین کول پہنچ گئی تے اپنے والاں نوں اک حلقہ-جیہا جھٹکا دے کے کیہا، "او-توں—مینوں پچھانیاں نہیں توں—موزیل..." پھیر اسنے اک گلی ولّ اشارہ کیتا، "اودھر، اس نال والی گلی 'چ میری بھین رہندی اے، اسدی طبیعت خراب اے—ڈاکٹر لے کے جا رہی آں۔"
سپاہی اسنوں پچھانن دی کوشش کر رہا سی کہ اسنے پتہ نہیں کتھوں سگرٹ دی ڈبی کڈھی تے اک سگرٹ کڈھ کے اسنوں دے دتی۔ "لے، پی!" سپاہی نے سگرٹ لے لئی۔ موزیل نے اپنے منہ والی سلگدی ہوئی سگرٹ کڈھی تے اس ولّ ودھا کے بولی، "ہییر از لائیٹ۔"
سپاہی نے سگرٹ دا کش لیا—موزیل نے سجی اکھ اسنوں تے کھبی اکھ ترلوچن نوں ماری تے کھٹ-کھٹ کردی اس گلی ولّ تر پئی، جس وچوں لنگھ کے اوہناں محلے وچ جانا سی۔
ترلوچن چپّ رہا، پر اوہ محسوس کر رہا سی کہ موزیل کرفیو دی النگھنا کرکے اک وچتر طرحاں دی خوشی محسوس کر رہی ہے۔ خطریاں نال کھیڈنا اسنوں پسند سی۔ اوہ جدوں جہ 'تے اسدے نال جاندی سی تاں اسدے لئی اک مصیبت بن جاندی سی۔ سمندر دیاں وڈیاں-وڈیاں لہراں نال ٹکراؤندی-بھڑدی اوہ، دور تک نکل جاندی سی تے اسنوں ہمیشہ اس گلّ دا دھڑکو لگا رہندا سی کہ کتے اوہ ڈبّ ہی نہ جاوے۔ جدوں واپس آؤندی تاں اسدا سریر نیلاں تے زخماں نال بھریا ہندا سی، پر اسنوں اسدی کوئی پرواہ نہیں سی ہندی۔
موزیل اگے-اگے سی تے ترلوچن اسدے پچھے-پچھے۔ ڈر کرکے اوہ ادھر-ادھر دیکھدا ہویا تر رہا سی کہ کسے پاسیوں کوئی چھریمار نہ نکل آوے۔
اچانک موزیل رک گئی۔ جدوں ترلوچن کول آیا تاں اسنے اسنوں سمجھاؤن والی سر وچ کیہا، "ڈیئر ترلوچن، اس طرحاں ٹھیک نہیں۔ توں ڈرینگا تاں ضرور کچھ نہ کچھ ہو کے رہے گا۔ سچ کہندی آں، ایہہ میری آجمائی ہوئی گلّ اے۔"
ترلوچن چپّ رہا۔
جدوں اوہ اس گلی نوں پار کرکے دوجی گلی وچ پہنچے، جہڑی اوہ محلے ولّ نکلدی سی، جس وچ کرپال کور رہندی سی تاں موزیل تردی-تردی یکدم رک گئی—کجھ دوری تے بڑے آرام نال اک مارواڑی دی دوکان لٹی جا رہی سی۔
اک چھن لئی اسنے معاملے نوں سمجھن دی کوشش کیتی تے ترلوچن نوں کیہا—"چل آ۔"
دوویں تر پئے۔ اک آدمی جہڑا سر اتے اک وڈی ساری پرات چکی جا رہا سی، ترلوچن نال ٹکرا گیا۔ پرات ڈگّ پئی۔ اس آدمی نے دھیان نال ترلوچن ولّ دیکھیا۔ صاف پتہ لگدا سی کہ اوہ سکھ ہے۔ اس آدمی نے کاہل نال اپنے نیفے وچ ہتھ پایا کہ موزیل آ گئی لڑکھڑاؤندی ہوئی، جویں نشے وچ ٹنّ ہووے۔ اسنے زور نال اس آدمی نوں دھکہ دتا تے نشیلی آواز وچ کیہا، "اوئِ، کیا کرتا ہے—اپنے بھائی کو مارنا ہے! ہم اس سے شادی بنانے کو مانگتا ہے!" پھیر اوہ ترلوچن ولّ مڑی۔ "کریم، اٹھاؤ یہ پرات اور رکھ دو اس کے سر پر۔"
اس آدمی نے نیفے توں اپنا ہتھ ہٹا لیا تے للچائیاں نظراں نال موزیل ولّ دیکھن لگا۔ پھیر اگے ودھ کے اپنی کہنی نال اسدیاں چھاتیاں نوں ہلارا دتا۔ "عیش کر سالیئے—عیش کر۔" پھیر اسنے پرات چکی تے ایہہ جاہ، اوہ جاہ۔
ترلوچن بڑبڑایا، "حرام زادے نے کیسی ذلیل حرکت کیتی!" موزیل نے اپنیاں چھاتیاں 'تے ہتھ پھیریا۔ "کوئی ذلیل حرکت نہیں—سبھ چلدا اے، آ۔"
تے اوہ کاہلی-کاہلی ترن لگی۔ ترلوچن نے وی قدم تیز کر دتے۔
اوہ گلی پار کرکے دوویں اس محلے وچ پہنچ گئے، جتھے کرپال کور رہندی سی۔
موزیل نے پچھیا، "کس گلی وچ جانا ایں؟"
ترلوچن نے ہولی-جہی کیہا، "تیجی گلی 'چ—نقر والی بلڈنگ۔"
موزیل نے اسے پاسے ترنا شروع کر دتا۔ اس پاسے بالکل سنّ-مسان سی۔ آسے-پاسے اینی سنگھنی آبادی سی، پر کسے بچے دے رون دی آواز وی نہیں سی سنائی دے رہی۔
جدوں اوہ اس گلی کول پہنچے تاں کجھ گڑبڑ دکھائی دتی۔ اک آدمی بڑی تیزی نال اس نقر والی بلڈنگ وچ وڑیا سی۔ اس بلڈنگ وچوں تھوڑھی دیر بعد تنّ آدمی نکلے۔ پھٹپاتھ 'تے آ کے اوہناں نے ادھر-ادھر دیکھیا تے بڑی پھرتی نال دوجی بلڈنگ وچ چلے گئے۔ موزیل ٹھٹھک گئی۔ اسنے ترلوچن نوں اشارہ کیتا کہ ہنیرے وچ ہو جائے، پھیر اسنے دھیمی آواز وچ کیہا، "ترلوچن ڈیئر، ایہہ پگّ لاہ دے!"
ترلوچن نے جواب دتا، "میں ایہہ کسے حالت 'چ نہیں لاہ سکدا۔"
موزیل کھجھ گئی۔ "تیری مرضی—پر توں دیکھدا نہیں ساہمنے کی ہو رہا اے؟"
ساہمنے جو کجھ ہو رہا سی، دوواں دیاں اکھاں دے ساہمنے سی—صاف گڑبڑ ہو رہی سی تے بڑے رہسمئی ڈھنگ نال۔ کھبے ہتھ والی بلڈنگ وچوں جد دو آدمی اپنی پٹھّ اتے بوریاں چکی نکلے تاں موزیل کمب گئی۔ اوہناں وچوں گاڑھے-گاڑھے ترل ورگا کجھ ٹپک رہا سی۔ موزیل اپنے بلھ ٹکن لگی۔ شاید اوہ کجھ سوچ رہی سی۔ جدوں اوہ دوویں آدمی گلی دے دوجے سرے 'تے پہنچ کے غائب ہو گئے تاں اسنے ترلوچن نوں کیہا، "دیکھ، انج کر، میں بھجّ کے نقر والی بلڈنگ وچ جاندی آں—توں میرے پچھے-پچھے آویں—بڑی تیزی نال، جویں توں میرا پچھا کر رہا ہوویں—سمجھیا؟ پر ایہہ سبھ یکدم تے پھرتی نال ہووے۔"
موزیل نے ترلوچن دے جواب دی اڈیک نہ کیتی تے نقر والی بلڈنگ ولّ کھڑاواں کھڑکاؤندی ہوئی تیزی نال دوڑ پئی۔ ترلوچن وی اسدے پچھے دوڑیا۔ کجھ چھن وچ اوہ بلڈنگ دے اندر سن۔ پوڑیاں کول ترلوچن ہف رہا سی، پر موزیل بالکل ٹھیک-ٹھاک سی۔ اسنے ترلوچن توں پچھیا، "کہڑی منزل 'تے اے؟"
ترلوچن نے اپنے سکے ہوئے بلھاں 'تے جیبھ پھیری، "دوجی 'تے۔"
"چل۔"
ایہہ کہہ کے اوہ کھٹکھٹ پوڑیاں چڑھن لگی۔ ترلوچن اسدے پچھے ہو لیا۔
پوڑیاں 'تے خون دے وڈے-وڈے دھبے پئے ہوئے سن۔ اوہناں نوں دیکھ-دیکھ کے اسدا خون سکّ رہا سی۔
دوجی منزل 'تے پہنچے تاں کاریڈور وچ کجھ دور جا کے ترلوچن نے ہولی-جہی اک دروازے نوں کھڑکایا۔ موزیل دور پوڑیاں کول کھڑی رہی۔
ترلوچن نے اک واری پھیر دروازہ کھڑکایا تے اسدے نال منہ جوڑ کے آواز دتی، "مہنگا سنگھ جی، مہنگا سنگھ جی!"
اندروں اک باریک جہی آواز آئی—"کون؟"
"ترلوچن۔"
دروازہ ہولی-جہی کھلھیا۔ ترلوچن نے موزیل نوں اشارہ کیتا۔ اوہ کاہل نال آئی۔ دوویں اندر وڑ گئے۔ موزیل نے اپنے کول کھڑی اس پتلی-جہی کڑی نوں دیکھیا، جہڑی بڑی ہی ڈری ہوئی سی۔ موزیل نے اک چھن لئی اسنوں دھیان نال دیکھیا۔ پتلے-پتلے نقش سن۔ نکّ بڑی ہی پیاری جہی، پر زکام دی ماری ہوئی۔ موزیل نے اسنوں اپنی چوڑی چھاتی نال لایا تے اپنے ڈھلے-ڈھالے کڑتے دا پلہ چکّ کے اسدی نکّ پونجھی۔
ترلوچن لال ہو گیا۔
موزیل نے کرپال کور نوں بڑی اپنتّ نال کیہا، "ڈر نہ، ترلوچن تینوں لین آیا اے۔"
کرپال کور نے ترلوچن ولّ اپنیاں سہمیاں ہوئی اکھاں نال دیکھیا تے موزیل نالوں وکھ ہو گئی۔
ترلوچن نے اسنوں کیہا، "سردار صاحبَ نوں کہو کہ جلدی تیار ہو جان—تے ماتا جی نوں وی—پر جلدی کرو۔"
اینے وچ اپرلی منزل توں اچیاں-اچیاں آوازاں آؤن لگیاں، جویں کوئی چیک-کرلا رہا ہووے تے دھکہ-مکی ہو رہی ہووے۔
کرپال کور دے مونہوں ہلکی-جہی چیک نکل گئی۔ "اسنوں پھڑھ لیا اوہناں نے۔"
ترلوچن نے پچھیا، "کس نوں؟"
کرپال کور اتر دین ہی لگی سی کہ موزیل نے اسنوں باہوں پھڑھیا تے کھچّ کے اک کونے وچ لے گئی۔ "پھڑھ لیا تاں چنگا ہویا۔ توں ایہہ کپڑے لاہ دیء۔"
کرپال کور اجے کجھ سوچ وی نہیں سی سکی کہ موزیل نے اکھ دے پھورے وچ اسدی قمیض لاہ کے اک پاسے رکھ دتی۔ کرپال کور نے اپنیاں باہاں نال اپنے ننگے جسم نوں ڈھک لیا تے ہور وی بھیبھیت ہو گئی۔ ترلوچن نے منہ دوجے پاسے کر لیا۔ موزیل نے اپنا ڈھلا-ڈھالا کڑتا لاہ کے اسدے پا دتا تے خود ننگ-دھڑ ہو گئی۔ پھیر جلدی-جلدی اسنے کرپال کور دا نالہ ڈھلا کیتا تے اسدی سلوار لاہ کے ترلوچن نوں کیہا، "جاہ، اسنوں لے جا—پر ٹھہر!"
ایہہ کہہ کے اسنے کرپال کور دے وال کھولھ دتے تے اوہناں نوں کیہا، "جاؤ—جلدی نکل جاؤ۔"
ترلوچن نے اسنوں، "کیہا آ۔" پر پھیر ترنت ہی رک گیا۔ پرط کے اسنے موزیل ولّ دیکھیا، جہڑی کھلھے دیدیاں وانگ ننگی کھڑی سی۔ اسدیاں باہاں دی لونئیں سردی کارن جاگی ہوئی سی۔
"تسیں جاندے کیوں نہیں؟" موزیل دی آواز وچ چڑچڑاہٹ سی۔
تلوچن نے دھیمی آواز وچ کیہا، "اسدے ماں-پیو وی تاں ہین۔"
"جہنم 'چ جان اوہ—توں اس نوں لے جاہ۔"
"تے توں؟"
"میں آ جاوانگی۔"
یکدم اپرلی منزل 'چوں کئی آدمی دگڑ-دگڑ ہیٹھاں اترن لگے تے پھیر دروازے 'تے آ کے اوہناں اسنوں انج کھڑکاؤنا شروع کر دتا جویں اسنوں توڑ ہی دینگے۔
کرپال کور دی انی ماں تے اسدا اپاہز پیو دوجے کمرے وچ پئے کراہ رہے سن۔
موزیل نے کجھ سوچیا تے والاں نوں حلقہ-جیہا جھٹکا دے کے ترلوچن نوں کیہا، "سنو، ہن صرف اکو ترکیب میری سمجھ 'چ آؤندی اے۔ میں دروازہ کھولھدی آں..."
کرپال کور دے سکے گلے وچوں چیک نکلدی-نکلدی رہِ گئی، "دروازہ!"
موزیل ترلوچن ولّ مڑ کے کہندی رہی، "میں دروازہ کھولھ کے باہر نکلدی آں—توں میرے پچھے-پچھے بھجیں۔ میں اپر چڑھ جاوانگی—تے توں وی اپر چڑھ آویں۔ ایہہ لوک جہڑے دروازہ توڑ رہے نے، سبھ کجھ بھلّ جانگے تے ساڈے پچھے آؤنگے۔"
ترلوچن نے پچھیا، "پھیر؟"
موزیل نے کیہا، "ایہہ تیری—کی ناں ایں اسدا—موقع ویکھ کے نکل جائے۔ اس بھیس وچ اسنوں کوئی کچھ نہیں کہیگا۔"
ترلوچن نے جلدی جلدی کرپال کور نوں ساری گلّ دسّ دتی۔ موزیل زور نال چیکی۔ دروازہ کھولھیا تے دھڑنم باہر نکل کے لوکاں 'تے جا ڈگی۔ سارے بوندل گئے۔ اٹھ کے اوہ اپر والیاں پوڑیاں ولّ دوڑی۔ ترلوچن اسدے پچھے-پچھے سی۔ سارے اک پاسے ہٹ گئے۔
موزیل انہیواہ پوڑیاں چڑھ رہی سی—کھڑاواں اسدے پیراں وچ سن۔ اوہ لوک، جہڑے دروازہ توڑن دی کوشش کر رہے سن، سمبھل کے اوہناں دے پچھے دوڑ پئے۔ یکدم موزیل دا پیر تلھک گیا تے اپرلی پوڑی توں اوہ کچھ اس طرحاں رڑھی کہ ہر پتھریلی پوڑی نال ٹکراؤندی، لوہے دے جنگلے نال وجدی ہیٹھاں آ ڈگی—پتھریلے فرش اتے۔
ترلوچن یکدم ہیٹھاں اتریا۔ جھک کے اسنے دیکھیا تاں اسدی نکّ وچوں خون وگ رہا سی۔ منہ وچوں خون وگ رہا سی۔ کناں وچوں وی خون نکل رہا سی۔ اوہ جہڑے دروازہ توڑن آئے سن، ارد-گرد اکٹھے ہو گئے سن—کسے نے وی ایہہ نہیں پچھیا کہ کی ہویا ہے۔ سارے چپّ سن تے موزیل دے ننگے دے گورے جسم نوں دیکھ رہے سن، جہڑا تھاں-تھاں توں چھلیا-جھریٹیا گیا سی۔
ترلوچن نے اسدی بانہہ ہلائی تے آواز ماری، "موزیل! موزیل!"
موزیل نے اپنیاں موٹیاں-موٹیاں یہودی اکھاں کھولھیاں، جہڑیاں بیر-وہوٹی وانگ لال ہوئیاں ہوئیاں سن تے مسکرائی۔ ترلوچن نے اپنی پگّ لاہی تے کھولھ کے اسدا ننگا سریر ڈھک دتا۔ موزیل پھیر مسکرائی تے اکھ مار کے مونہوں خون دے بلبلے چھڈدیاں ترلوچن نوں کیہا، "جاہ، دیکھ—میرا انڈر-ویئر اتھے ہے کہ نہیں۔ میرا مطلب اے کہ اوہ..."
ترلوچن اسدا مطلب سمجھ گیا، پر اوہ اٹھیا نہیں۔ اس 'تے موزیل نے ہرکھ کے کیہا، "توں سچ مچّ سکھ ایں...جاہ، دیکھ کے آ۔"
ترلوچن اٹھ کے کرپال دے فلیٹ ولّ چلا گیا۔ موزیل نے اپنیاں دھندلیاں اکھاں نال اپنے آسے-پاسے کھڑے لوکاں نوں دیکھیا تے کیہا، "ایہہ میاں بھائی اے...پر بہت وڈا دادا قسم دا...میں اسنوں سکھ کہندی آں۔"
ترلوچن واپس آ گیا۔ اسنے اکھاں-اکھاں وچ ہی موزیل نوں دسیا کہ کرپال کور جا چکی ہے۔ موزیل نے سکھ دا ساہ لیا—پر انج کرن نال بہت سارا خون اسدے منہ وچوں باہر نکلیا۔ "او ڈیم اٹ..." ایہہ کہہ کے اسنے اپنی روئیندار بانہہ نال اپنا منہ پونجھیا تے ترلوچن ولّ دیکھ کے بولی، "آل رائیٹ ڈارلنگ—بائِ-بائِ!"
ترلوچن نے کجھ کہنا چاہیا، پر شبد اسدے حلق وچ ہی اٹک گئے۔
موزیل نے اپنے سریر توں ترلوچن دی پگّ لاہی۔ "لے جا اسنوں، اپنے مذہب نوں!" تے اسدی نروئی بانہہ اسدیاں نگر چھاتیاں اتے بے جان ہو کے ڈگّ پئی۔
(انوواد: مہیندر بیدی جیتو)
