مغل خالصہ پرنسپل سجان سنگھ
مغل-خالصے دے مہاسرے دا اج تیجا دن سی۔ پنڈ دے سارے بچے، بڈھے تے تیویاں گردوارے دے اندر سن۔ جوان تاں پنڈ وچّ نانماتر ہی سن- اک جاں دو۔ نوجوان سارے فوجی سن تے آپو-اپنیاں فوجاں وچّ حاضر سن۔ سارے کوئی ڈیڈھ کو سو جی سن، جنہاں وچوں بہتی گنتی تیویاں تے بچیاں دی سی۔ مٹھی بھر بڈھے شیر اسلامی دلاں دا مقابلہ کر رہے سن۔ سنگھاں دے کسے جی دا ہالی تک نقصان نہیں سی ہویا۔
ہرنام سنگھ رکھیا دی جنگ دا موہری سی، گھیرے وچّ آئی انکھیلی فوج دا جرنیل۔ اس دی بندوق حملہ آوراں دے درجن کو سراں تے چھاتیاں دا نشانہ کر چکی سی- اوہ سر تے چھاتیاں، جنہاں وچّ بہادری دی اجھک آکڑ تے اتھاہ اسلامی جوش سی۔ مذہبی جوش نوں جد کجھ کو مکار آدمیاں راہیں نجی، محدود تے استھائی فائدیاں لئی ورتیا جاندا ہے تاں اس دا روپ بڑا بھیانک ہو جاندا ہے۔ چرچل جناح گٹھجوڑ توں مگروں مغل خالصے دے گوانڈھی گراں، ددہچھے دے مولوی قاسم خاں ورگے ہزاراں نہیں، لکھاں مولویاں نے جو اننھا مذہبی جوش مسلماناں وچّ بھریا سی، اوہ اسے پرکار دا سی۔ اس وہشیانا جوش دا ننگا ناچ کلکتے، نوآلکھی تے ترپرا وچّ ہو چکا سی۔ کسے گنی-متھی سکیم انوسار اس جوش دا مظاہرہ اتھے ہندا سی، جتھے ہندو-سکھ آٹے وچّ لون ہندے سن۔ راولپنڈی تے اٹک دا علاقہ اس جوش دی نمائش خاطر خبرے اسے لئی چنیا گیا سی۔
مغل-خالصے دے دوآلے دیاں ڈھوکاں تے گراواں نے پکی پکا چھڈی سی کہ اسیں دو تنّ ہزار نفری نال ڈیڈھ کو سو بڈھیاں بچیاں تے تیویاں تے گراں نوں سوکھا ہی ختم کر دیوانگے۔ کاہدے لئی؟ ایہہ خبرے کسے نوں پتہ نہیں سی۔ شاید اوہ صرف انا جاندے سن کہ اوہناں دا دھن دولت، سامان سبھ ساڈا ہووےگا تے خبرے ایہہ وی مولوی قاسم خاں دے کہے انوسار کافراں نوں تسیہے دے کے مارنا، اوہناں دے گھر-بار نوں ساڑنا، مالمتا لٹنا، عورتاں نوں بے عزت کرنا، بچیاں نوں اسلام وچّ جبراً داخل کرنا اک وڈا سواب ہے، جس دے عوض وچّ خدا اوہناں نوں جنت نصیب کریگا۔ مولوی صاحب نوں، ہو سکدا ہے، اس گلّ دا پتہ ہووے کہ اس کتلوغارت دا نتیجہ ہندوستان دی ونڈ ہوویگی۔ اس نوں وی اس گلّ دا پتہ پڑھے-لکھے مسلمان افسراں کولوں لگا ہووےگا، جنہاں دی حمایت انگریز افسر کر رہے سن۔ واپس جا رہا انگریز دنیاں نوں ایہہ ثابت کرن دی کوشش کر رہا سی کہ انگریز نے ہی اج تک ہند وچّ امن رکھیا۔ اس لئی ایہہ قتل تے تباہی اتے جناح دی نیشنل گارڈ شاید ہند وچّ دو قوماں دے ہون دا ثبوت دے رہی سی، جس دے آسرے پاکستان دا محلّ اسرنا سی تے جس وچّ اسلامی وحشت نے اسمانوں اترنا سی۔ دینداراں لئی دوویں ہتھیں لڈو سن، مر کے خدا دا بہشت تے جیوندیاں جناح دا بہشت، پاکستان!
ہرنام سنگھ نوں پتہ سی کہ گھیرا گھتن والے گردوارے توں دو سو گز دے اندر آؤن وچّ سفل ہو گئے تاں سبھ کجھ ختم ہو جاویگا۔ اس دا دل کہندا سی کہ فوجی ہینڈ گرنیڈ مسلم ہجوم دے آگوآں کول ضرور سن۔ اسے لئی ہرنام سنگھ رات نوں وی نہیں سی ستا۔ اکتراں سالاں دا چھ فٹّ چار انچ لما جوان مکھن سنگھ اس دا سجا ہتھ سی۔ اس دی للکار نے کئی واری دشمناں دے حلیاں نوں پچھلے پیریں موڑ دتا سی۔ اک واری ہرنام سنگھ دے نشانے دی غلطی نوں مکھن سنگھ دے وگائے وٹے نے درست کر دتا سی۔ ڈھوک سروال دے اک متر مسلمان دے پتر نوں ہرنام سنگھ نے نویں جان بخشی سی۔ اس دے پتا دی غریبی ’تے رحم کھا کے اس آپ راولپنڈیؤں ڈاکٹراں نوں منگا کے گھروں سینکڑے روپئے خرچ کے اس نوں بچایا سی، پیسے وحی ’تے لکھواؤن لئی نہیں۔ سکھی آدرش تے چلن دا آپمہارا پھٹدا سوما ہے- پراپکار۔ پراپکار ہے- اپنے توں چھٹّ ہر کسے دا بناں جات، دھرم تے قوم دے وچار توں بھلا کرنا۔ خدا داد دا پتر اشرف ہرنام سنگھ دے وڈے پتر دا، جو ہن رسالے وچّ نوکر سی، ہانی تے لنگوٹیا وی سی۔ مترتا دے اس دوہرے پیچ دے ہندیاں وی دساں غازیاں دے جتھے دا موہری بن کے حیدری نعرے لا کے اشرف نوں ودھدیاں جد ہرنام سنگھ نے دیکھیا تاں اس دی دشا مہامبھارت وچّ پانڈو یودھے ارجن وانگ ہو گئی۔ دوجے ہی پل اس دے چہرے ’تے وراگ دے لچھن جھلکے۔ دنیاں وچّ کس ’تے بھروسہ کیتا جاوے۔ سکھی دی پرورتی دے فلسفے دی جت ہوئی تے کرم لئی اس نوں پریرنا ملی۔
پر پھر وی مہرے دے بوٹے نوں اپنے ہتھیں سنج کے پٹنا اوکھا ہو جاندا ہے۔ ہرنام سنگھ دے ہتھ تھڑک گئے تے مغل خالصے مہاسرے دے سمیں وچّ پہلی واری اس دا نشانہ کھنجھ گیا۔ اس توں پہلاں کہ اشرف جھولے وچوں کجھ کڈھ سکے، مکھن سنگھ دا للکارے نال وگاہیا وٹا غرض نال گئی بجلی وانگ، اس دے سر وچّ پیا تے اوہ لڑکھڑاؤن لگّ پیا جویں کیف پیالے وتوں ودھ پیتا گیا ہووے۔ اس دے گوڈے ٹکن دی دیر سی کہ ہرنام سنگھ دی گولی اس دی چھاتی وچوں پار لنگھ گئی۔ دوجے فائر نال اک ہور ڈگا تے گھیرن والیاں وچوں بہادراں دے چونویں جتھے نوں بھاجڑ پے گئی۔ ہجوم دوروں بارھاں بور دیاں بندوقاں دیاں واڑاں جھاڑدا رہا، گردوارے دے مورچیاں وچوں اوہناں نوں کوئی جواب نہ ملیا۔ اصلے نوں فضول پھوکن نوں ہرنام سنگھ کمزوری دا نشان سمجھدا سی۔
‘‘شاباش! مکھن سنگھا،’’ ہرنام سنگھ نے آکھیا، ‘‘اصول-بھرشٹ حملہ آور پتر نوں وی اڈا دینا چاہیدا ہے۔ توں اج مینوں تھڑکدے نوں ہتھ دے کے رکھ لیا ہے، نہیں تاں نتیجہ بہت برا نکلدا۔’’
اسلامی بندوقاں دا جوش ٹھنڈھا پے گیا۔ ڈھلوان توں دو سراں توں پہلاں اک چٹی جھنڈی نکلی۔ ہرنام سنگھ نے گھوڑے ’تے انگل ڈھلی کر دتی۔ اپنے پتر پرہلاد نوں کیہا کہ ایہناں دے مگر جے کوئی آوے تاں گولی داغ دیوے۔ مکھن سنگھ نے اچی للکار نے کیہا، ‘‘کھڑے ہو جاؤ! کی ہے؟’’
دوویں جنے کھڑے ہو گئے تے آکھن لگے، ‘‘اسیں، اپنیاں لاشاں چکنیاں چاہندے ہاں؟’’
‘‘پر جے تہاڈے مگر کوئی آیا تاں تہاڈے اتے وی گولی داغ دتی جاوے گی،’’ مکھن سنگھ نے بگل ورگی آواز نال کیہا، جو پچھلی پہاڑی نال ٹکرا کے دشمن نوں روح تک نوں کمبا گئی۔
‘‘نہیں کوئی نہیں آویگا،’’ اشرف دے زارو-زارو روندے پیو نال آئے اوپرے آدمی نے کیہا۔
ہرنام سنگھ دا پنگھریا ہویا دل لہجے توں ظاہر ہو رہا سی جد اس نے اپنے بڈھے متر نوں آکھیا، ‘‘خدا دادا، سچ جانیں، مینوں اس موت ’تے بڑا افسوس ہے۔’’ مورچے دے پچھوں آئی آواز نوں خدا داد پچھان گیا، پر اوہ چپّ رہا۔ لاشاں نوں دھوہ کے کھڑن توں سوا کوئی چارہ نہیں سی۔ اس توں پہلاں ایہو جہے پنج-ستّ حملے ہو چکے سن، جنہاں وچّ گھیرا گھتن والیاں دا نقصان ہویا سی۔ پچھلی رات مغل خالصے دے دوآلے دے پنڈاں دیاں ڈھوکاں وچوں سوانیاں دے وین وایومنڈل وچّ ایوں گونجدے رہے سن، جویں دھونیاں وچوں نکلے دھونئیں دیاں دھاراں سوگ دے کالے بدل بن پھیل رہیاں ہون۔
اج مہاسرے دا تیجا دن سی۔ بارھاں بور دیاں بندوقاں، بارھاں بور دیاں بندوقاں نال لڑ رہیاں سن۔ سنگھاں کول دو بندوقاں تے اک روالور سی۔ حملہ آوراں کول اوہو جہیاں بہت بندوقاں سن۔ اوہناں کول کارتوس وی بہتے سن۔ اوہ اصلے دی کھلھی ورتوں نال سنگھاں نوں ڈرا نہ سکے۔ کرپاندھاری ستّ بڈھے سمیت گرنتھی سنگھ دے، صدر دروازے دے اندر تیار-بر-تیار کھڑے سن۔ گورو گرنتھ صاحب دی حضوری سیواداراں کول برچھے سن۔ بچیاں، استریاں دی سیوا لئی دو اتی بزرگ آدمی لگے ہوئے سن۔ پانی دا زخیرہ لگپگ مکّ چکا سی۔ کھوہ، گراں وچّ گردوارے دی حدوں باہر سی۔ کھوہ بھاویں دشمناں دی مار دی آڑ وچّ سی، پر رستہ ہمالاوراں دی بندوق دی مار وچّ پیندا سی۔ شاید ایڈی دوروں آدمی مردا تے نہ، پر بری طرحاں زخمی تاں ضرور ہو جاندا۔ اک سنگھ اپنی جان ’تے کھیڈ کے پانی لیاؤن لئی تیار ہو رہا سی، جد اک بڑی عجیب گھٹنا پیش آئی۔
دشمن دے دل وچّ نعرے اس زور نال لگنے شروع ہوئے کہ جس توں پتہ لگدا سی کہ اک وڈی ساری کمک پہنچ گئی ہووے۔ حملہ آور پڑی دیاں ڈھلواناں توں سر اچا نہیں چکدے سن۔ ہاں کتے کتے بندوقاں دی مار توں دور جمگھٹے دسدے سن۔ اوہناں ساریاں نوں اچھل-اچھل کے نعرے لاؤندیاں جد مکھن سنگھ نے دیکھیا تاں پرہلاد سنگھ دی بندوق اس نے آپ سنبھال لئی۔ ہرنام سنگھ نے وی ذرا ودھیری مضبوطی نال بندوق نوں سمبھالیا۔
اک دم چپّ-چاں ہو گئی۔ ہرنام سنگھ ہوراں اس نوں جھکھڑ توں پہلی شانتی ورگی چپّ سمجھیا۔ اوہناں سوچیا حملہ ہنے نہیں ہووےگا، وساہ دے کے ہووےگا تے بہتی گنتی نال ہووےگا۔ وٹیاں دی سیوا لئی چار ہور سنگھ تھلیوں سدّ لئے گئے۔ پر آس توں الٹ اس ویلے ہی مایا نال آکڑے ہوئے شملے والی واٹویں پگّ ڈھلوان دی حد نوں پرگٹ کردی دھنکھاکار لیک توں اپر اٹھی۔ دوواں دے گھوڑے نپیندے مسیں رکے جد اک اچی بھاری آواز آئی، ‘‘ہرنام سنگھا!’’
ہرنام سنگھ نے اپنے متر منصبدار خاں دی آواز پچھاندیاں ہویاں وی کیہا، ‘‘کون ہے؟ پچھے ہٹ جاہ، ورنہ میں گولی مار دیوانگا۔’’
ہرنام سنگھ دی آواز توں منصبدار خاں پچھان گیا کہ جے اوہ چار قدم ہور وی ودھ جاوے تاں وی اس ’تے فائر نہیں ہووےگا۔ پر اس نے اپنی چٹی پگّ لاہ کے اپنی دنالی ولھیٹ کے صلح دی چٹی جھنڈی وانگ ہلائی۔ ہرنام سنگھ نے مکھن سنگھ نوں گھوڑا نہ نپن دا اشارہ کیتا تے نال ہی آواز دتی، ‘‘منصبدار، پچھے ہٹ جاہ، نہیں تے میں گولی مار دیوانگا۔’’
‘‘میں جنگ لئی نہیں، صلح لئی آیاں ہاں،’’ رسالدار منصبدار نے کیہا۔
‘‘جد حملہ آوراں دی گنتی بہتی ہووے تے اوہ صلح دی گلّ کرن تاں میں اوہناں ’تے شکّ کردا ہاں،’’ ہرنام سنگھ نے مورچے اہلیوں کیہا۔
‘‘شکّ میرے ’تے وی کردا ہیں، ہرنام سنگھا؟’’
‘‘میں ہر مسلمان ’تے شکّ کردا ہاں۔’’
منصبدار دا ہردا جویں زخمی ہو گیا۔ اوہ وار سہار کے بولیا، ‘‘ہرنام سنگھ، کی توں مینوں کسے طرحاں مل سکدا ہیں؟’’
لوہے نال بنے ہوئے چہرے والے سکھ دا دل موم ہو گیا، پر یدھ نیتی نوں اس نہ بھلایا۔
‘‘ہاں،’’ اس اچی آواز نال کیہا۔ ‘‘توں مینوں مل سکدا ہیں، پر جے توں بندوق پرھے سٹّ کے میری گولی دا نشانہ بنن لئی آویں۔’’
‘‘مینوں منظور ہے،’’ منصبدار نے کیہا۔
اس نے بندوق دھرتی ’تے رکھ دتی تے تھیلا گل وچّ پائی اگانھ ودھیا۔
مکھن سنگھ نے کیہا، ‘‘تھیلا پرھے رکھ دے خان، نہیں ’تے…’’
‘‘ہرنام سنگھا، اوئے اج میرے ’تے انا اعتبار وی نہیں؟’’
ہرنام سنگھ نے کیہا، ‘‘منصبدار، تیری زندگی، جتھے توں کھڑوتا ہیں، میرے ہتھ وچّ ہے۔ توں اپنی جان پہلوں میرے کول ویچ چکا ہیں۔ تھیلا گلے وچّ رکھ، جدوں مینوں شکّ پیا میں گولی داغ دیاںگا۔’’
‘‘ٹھیک ہے!’’ منصبدار نے کیہا۔
ہرنام سنگھ نے اپنی بندوق پرہلاد سنگھ نوں پھڑا دتی۔ موقعے دی نزاکت اتے اشاریاں نال گل بات ہوئی۔ مکھن سنگھ نے چھاتی ٹھوک کے جویں ذمہ لیا کہ گھات لا کے دشمن آیا تاں اس نوں اسپھل بنا دتا جاویگا۔
ہرنام سنگھ نے روالور بھر لیا۔ منصبدار خاں گلی ولّ نوں مڑیا تے ہرنام سنگھ دے روالور دی مار ہیٹھ آ گیا۔ ہولی ہولی اوہ وڈے بوہے کول آ گیا۔ دروازہ کھلھیا تے دو نیزے اس دی چھاتی نال لگّ گئے۔ منصبدار خاں کھڑوتا رہا۔ ہرنام سنگھ بھریا ہویا روالور لے کے تھلے اتریا۔
دوویں رو-ب-رو ہوئے۔
‘‘فتح!’’ منصبدار خاں نے کیہا۔
‘‘سلام!’’ ہرنام سنگھ نے پرتایا۔
‘‘ہاں بھاپا وقت تھوڑھا ہے۔ رات منہ آ رہی ہے۔ خطرہ ودھ رہا ہے۔’’
‘‘ہیں، دسّ کی گلّ ہے؟’’
‘‘میں تے خبرے توں وی، اک دوجے نوں آخری وار دیکھ رہے ہاں۔ ہوا وگڑ گئی ہے۔ میں ایس ویلے بھاویں جان ’تے کھیل کے تیرے کول اپڑیا ہاں، پر میری جان دین نال تسیں نہیں بچ سکدے۔ تھوڑھے چر مگروں ہی تہاڈے مقابلے ’تے پکیاں رفلاں آ جانگیاں۔ میری کوئی سندا ہی نہیں۔ انگریز افسر تاں مانو مسلماناں توں وی کٹڑ مسلملیگی ہو چکے ہن۔ میں بتھیری دوڑ دھپ کر آیاں ہاں۔’’
‘‘توں گھبرایا ہویا کیوں ہے؟ توں تے فوجی ہیں!’’
‘‘لہو سفید ہو گئے ہن، ہرنام سنگھا! میں کی دساں؟’’
‘‘توں آیا کویں ہے؟ ایہہ تے دسّ۔’’
‘‘ایہہ تھیلا تینوں دین۔’’
‘‘کوئی ٹیم-بمب ہے؟’’
‘‘توں میرے نال بے انصافی کر رہا ہیں، ہرنام سنگھا۔ پر تیری مرضی۔ تینوں حق حاصل ہے۔ تہاڈے نال ظلم ہو رہا ہے۔ میں وی اوہناں وچوں ہی اک ہاں۔ میں بھرا-گتی دا انگ نہیں پال سکیا۔’’
‘‘منصبدار خاں، توں میرا دوست ہیں، میری جان تیری ہے۔ لے روالور! شوٹ کر دے۔ پر میرے ’تے بھاری ذمہ واری ہے۔ دیکھ!’’ اس بچیاں تیویاں ولّ اشارہ کیتا۔
‘‘میں سمجھدا ہاں، میں جاندا ساں توں میرے نال اوہ گلاں کدے نہیں سی کر سکدا جو توں کردا رہا ہیں۔ وقت تھوڑھا ہے آ گلے ملیئے تے آہ لے!’’
اس تھیلا کھولھیا۔ ہرنام سنگھ نے پستول نیویں کر لئی۔ دو گتے دے ڈبے نکلے۔ وچّ ایلجی، ایسجی دے پنجاہ کارتوس سن۔
‘‘توں کی کر رہا ہیں؟’’ ہرنام سنگھ نے حیران ہو کے کیہا۔
‘‘کجھ نہ کر سکن کرکے شرمندہ ہاں۔’’
ہرنام سنگھ دا پستول ڈھلا ہو کے ڈگّ پیا۔ برچھے پچھے ہٹ گئے۔
ہن دوویں اک دوجے دی گلوکڑی وچّ سن۔
‘‘توں تے نرا سکھ ہیں۔’’ ہرنام سنگھ نے بھری آواز وچّ آکھیا۔
‘‘تے توں اصلی مسلمان۔’’
کسے نے کسے ’تے غصہ نہ کیتا۔
کارتوس دے کے منصبدار خاں مڑ آیا۔ دروازہ بند ہو گیا۔
پندراں منٹ مگروں پھر دوواں پاسیاں دیاں بندوقاں دیاں آوازاں کھڈاں وچّ گونج کے دونی دا پہاڑا پڑھن لگّ پئیاں۔
