ممی سعادت حسن منٹو
اسدا ناں مسیز سٹیلا سی، پر سارے اسنوں ممی کہندے سن۔ درمیانے قد تے پکی عمر دی عورت سی اوہ۔ اسدا پتی جیکسن پہلے مہا-یدھ وچ ماریا گیا سی۔ جسدی پینشن سٹیلا نوں لگبھگ دس سال توں مل رہی سی۔
اوہ پونے وچ کنج آئی، کدوں دی اتھے ہے، اس بارے مینوں کجھ وی نہیں سی پتہ۔ اصل وچ میں اس بارے جانن دی کدی کوشش ہی نہیں سی کیتی۔ اوہ اینی دلچسپ زنانی سی کہ اسنوں مل کے سوائے اسدے وئکتیتو دے ہور کسے شے وچ دلچسپی وی نہیں سی رہندی۔ اسدے سبندھ کس نال نے، کس نال نہیں—ایہہ جانن دی لوڑ ہی محسوس نہیں سی ہندی، کیونکہ اوہ پونے دے کن-کن نوں جاندی سی۔ ہو سکدا ہے کہ ایہہ اک حد تکّ کسے لئی حیران کر دین والی گلّ ہووے، پر میرے لئی پونا اوہی پونا سی۔ اسدے اوہ کن—اوہی سارے کن نے، جہناں نال میریاں کجھ یاداں جڑیاں ہوئیاں نے تے ممی دا وچتر وئکتیتو اوہناں ساریاں وچ براجمان ہے۔
اس نال میری پہلی ملاقات پونے وچ ہی ہوئی سی...میں بڑا ہی سست قسم دا آدمی ہاں۔ انج گھمن-پھرن دیاں وڈیاں-وڈیاں امنگاں نے میرے دل وچ، تے جے تسیں میرے بارے گلاں سنو تاں تہانوں انج لگیگا کہ میں کنچنجنگا جاں ہمالیا دی اسے ورگی کسے ہور چوٹی نوں فتح کرن لئی تر جان والا ہاں۔ انج ہو سکدا ہے، پر اس نالوں وی ودھ سمبھاونا اس گلّ دی ہے کہ اوہ چوٹی فتح کرکے میں اتھوں دا ہو کے ہی رہِ جاواں۔
ربّ جانے کنے ورھیاں دا بمبئی وچ ساں۔ تسیں اس توں اندازہ لا سکدے ہو کہ جدوں پونے گیا تاں پتنی میرے نال سی۔ منڈا ہو کے گزرے نوں لگبھگ چار سال ہو چکے سن۔ اس دوران میں...ٹھہرنا، میں حساب لا لواں...تسیں ایہہ سمجھ لؤ کہ اٹھ سالاں توں بمبئی وچ ساں، پر حالے تیک مینوں اتھوں دا وکٹوریا گارڈن تے میوزئم دیکھن دی وہل نہیں سی ملی۔ ایہہ تاں صرف سببّ دی گلّ سی کہ میں یکدم پونے جان لئی تیار ہو گیا—جس فلم کمپنی وچ نوکر ساں، اسدے مالک نال اک نکی-جہی گلّ اتے تکرار ہو گیا تاں میں سوچیا کہ ایس کسیل نوں دور کرن لئی پونے ہو آواں۔ اوہ وی اس لئی کہ اوہ نیڑے سی تے میرے کجھ دوست اتھے رہندے سن۔
میں پربھات نگر جانا سی، جتھے میرا فلماں دا اک پرانا ساتھی رہندا سی۔ سٹیشن 'چوں باہر نکل کے پتہ لگیا کہ اوہ جگہ کافی دور ہے، پر تد تیک اسیں تانگا کر چکے ساں۔
سست رفتار نال چلن والیاں چیزاں توں میری طبیعت بڑی کھجھ جاندی ہے...تے میں اپنے دل دی کھجھ مٹاؤن خاطر اتھے آیا ساں، اس لئی مینوں پربھات نگر پہنچن دی بڑی جلدی سی۔ تانگا بڑا ہی گھٹیا قسم دا سی، علیگڑھ دے یکیاں نالوں وی گیا-بیتیا، جہناں وچوں ہر پل ڈگن دا خطرہ رہندا سی۔ گھوڑا اگے ولّ گھسٹدا رہندا ہے تے سواری پچھے ولّ رسکدی رہندی ہے۔ اک دو دھوڑ بھرے بازاراں تے سڑکاں نوں پار کردے-کردے میری طبیعت بے حدّ خراب ہو گئی۔ میں اپنی پتنی نال صلاحَ کیتی تے پچھیا کہ اجیہی حالت وچ کی کرنا چاہیدا ہے۔ اسنے کیہا کہ 'دھپّ تیز ہے۔ میں جہڑے ہور تانگے دیکھے نے اوہ وی اسے قسم دے نے۔ جے اس نوں چھڈّ دتا تاں پیدل ترنا پئیگا، جہڑا پرتکھّ ہے سی کہ اس سواری نالوں ودھیرے تکلیف دیء سدھ ہوئےگا۔' گلّ ٹھیک سی۔ دھپّ سچ مچّ بڑی تیز سی۔
گھوڑا اک فرلانگ اگے ودھیا ہوئےگا کہ نیڑیوں اس ورگا ہی اک واہیات قسم دا ٹانگا لنگھیا۔ میں سرسری طور 'تے ادھر دیکھیا۔ ادوں ہی یکدم کوئی چیکیا، "اوئِ، منٹو دے گھوڑے!"
میں حیرانی نال تربکیا۔ چڈا سی، اک گھسی ہوئی میم نال۔ دوویں نالو-نالو جڑے بیٹھے سن۔ میری پہلی پرتیکریا بڑی دکھدائی سی کہ چڈے دا سندرتا پرتی پریم کتھے گیا، جہڑا اس لال-لگامیں (بڈھی گھوڑی لال لگام) نال ڈھکّ کے بیٹھا ہویا ہے۔ عمر دا ٹھیک اندازہ تاں میں اس ویلے نہیں ساں لا سکیا، پر عورت دیاں جھرڑیاں، پاؤڈر تے روز دیاں پرتاں ہیٹھوں وی صاف دکھائی دندیاں سن۔ اینا گوڑہا میکئپّ سی کہ دیکھن نال اکھاں نوں تکلیف ہندی سی۔
میں چڈے نوں کافی عرصے پچھوں دیکھیا سی۔ اوہ میرے نال کافی کھلیا ہویا سی۔ 'اوئِ، منٹو دے گھوڑے' دے جواب وچ میں وی کجھ اسے قسم دا نعرہ لایا ہندا، پر اس عورت نوں دیکھ کے میری ساری کھلھ-دلی جھرکھی-جھریٹی گئی۔
میں اپنا تانگا رکوا لیا۔ چڈے نے وی اپنے کوچوان نوں رکن لئی کیہا۔ پھیر اسنے اس عورت نوں انگریزی وچ کیہا، "ممی، جسٹ اے منٹ۔"
تانگے وچوں چھال مار کے اوہ میرے ولّ اپنا ہتھ لہراؤندا ہویا بولیا، "توں...ایتھے کویں بئی؟" پھیر اپنا ودھیا ہویا ہتھ میری کھلھ-دلی-پتنی نال ملاؤندیاں ہویاں کیہا، "بھابی جان، تسیں تے کمال ای کر دتی! اس گلمہمد نوں آخر کھچّ کے لے ہی آئے اتھے!"
میں اسنوں پچھیا، "توں جا کتھے رہیں؟"
چڈے نے اچی آواز وچ کیہا، "اک کم جا رہاں—تسیں انج کرو، سدھے..." اوہ اکودم پلٹ کے ساڈے تانگے والے نوں کہن لگا، "دیکھ، صاحبَ نوں ساڈے گھر لے جاء—کرایہ-کروآ نہیں لینا ایہناں توں۔" اودھروں ترنت نبڑ کے اسنے نشچنت جیہا ہو کے مینوں کیہا، "توں جاہ، نوکر ہوئےگا اتھے، باقی توں دیکھ لویں۔"
تے اوہ بھڑک کے اپنے تانگے وچ اس بڈھی میم کول جا بیٹھا، جسنوں اسنے ممی کیہا سی۔ اس نال میرے من نوں اک تسلی جہی ہوئی جاں انج کہہ لؤ کہ جہڑا بوجھ اوہناں دوواں نوں اکٹھیاں دیکھ کے میرے دل نے منّ لیا سی، کافی حد تک لتھّ گیا سی۔
اسدا تانگا تر پیا۔ میں اپنے تانگے والے نوں کجھ نہیں کیہا۔ تنّ چار فرلانگ جان پچھوں اوہ اک ڈاک-بنگلے ورگی عمارت اگے رکیا تے ہیٹھاں اتر کے بولیا، "چلو صاحبَ..."
میں پچھیا، "کتھے؟"
اسنے اتر دتا، "چڈا صاحبَ دا مکان ایہی اے۔"
"او-ا!" میں سوالیا نگاہاں نال اپنی پتنی ولّ تکیا۔ اسدی تیوڑی نے اتر دتا کہ اوہ چڈے دے مکان وچ رہن دے حق وچ نہیں۔ سچ پچھو تاں اوہ پونے آؤن دے حق وچ وی نہیں سی۔ اسنوں یقین سی، مینوں اتھے پین-پیاؤن والے دوست مل جانگے۔ من دا سنتاپ دور کرن دا بہانہ تاں پہلاں ہے ہی—اس لئی دن رات اڈیگی۔ میں تانگے وچوں اتر گیا۔ چھوٹا جیہا اٹیچی کیس سی، اوہ میں چکّ لیا تے اپنی پتنی نوں کیہا، "چل اتر!"
اوہ شاید میرے طیور تاڑ گئی سی کہ ہر حالت وچ اسنوں میرا فیصلہ مننا پئیگا، اس لئی اسنے کوئی حیل-حجت نہیں سی کیتی تے چپ چاپ میرے نال تر پئی سی۔
بڑا سادھارن قسم دا مکان سی۔ انج لگدا سی جویں ملٹری والیاں نے ٹیمپریری طور 'تے ایہہ چھوٹا جیہا بنگال بنایا سی تے کجھ چر استعمال کرن پچھوں چھڈّ کے چلے گئے سن۔ گارے-چونے دا کم بڑا کچا سی۔ جگہ-جگہ توں پلستر اکھڑیا ہویا سی تے گھر دے اندرلا حصہ وی اوہو-جیہا ہی سی جہو-جیہا کسے کوارے آدمی دے گھر دا ہو سکدا ہے، جہڑا فلماں دا ہیرو ہوئے تے کسے اجیہی کمپنی وچ نوکر ہوئے، جتھے مہینے دی تنخواہ ہر تیسرے مہینے ملدی ہوئے تے اوہ وی قشطاں وچ۔
مینوں اس گلّ دا پورا احساس سی کہ اوہ زنانی جہڑی گھروالی ہوئے اجیہے گندے واتاورن وچ لازمیں گھٹن تے پریشانی محسوس کریگی۔ پر میں سوچیا سی کہ چڈا آ جائے تاں اسدے نال ہی پربھات نگر چلانگے۔ اتھے جہڑا میرا فلماں دا پرانا ساتھی رہندا سی، اسدی پتنی تے بال-بچے وی سن۔ اس واتاوارن وچ میری پتنی جویں-تویں کرکے دو-تنّ دن کٹّ سکدی سی۔
نوکر وی عجیب بے فقرہ آدمی سی۔ جدوں اسیں اس گھر وچ پہنچے تاں سارے دروازے کھلھے پئے سن تے اوہ موزود نہیں سی۔ جدوں اوہ آیا تاں اسنے ساڈی ہوند ولّ کوئی دھیان ہی نہ دتا، جویں اسیں ورھیاں توں اتھے ہی رہندے ہوئیے تے اسے طرحاں بیٹھے رہن دے عادی ہوئیے۔
جدوں اوہ کمرے وچ آیا تے سانوں دیکھے بناں کولوں دی لنگھ گیا تاں میں سوچیا کہ کوئی معمولی ایکٹر ہے، جہڑا چڈے نال رہندا ہے...پر جدوں میں اس توں نوکر بارے پچھیا تاں پتہ لگیا کہ ایہی جناب، چڈا صاحبَ دے چہیتے نوکر نے۔
مینوں تے میری پتنی دوواں نوں ہی پیاس لگی ہوئی سی۔ اسنوں پانی لیاؤن لئی کیہا تاں اوہ غلاس لبھن لگّ پیا۔ بڑی دیر بعد اسنے اک ٹٹیا ہویا جگّ الماری ہیٹھوں کڈھیا تے بڑبڑایا، "راتیں اک درجن غلاس صاحبَ نے منگوائے سی، پتہ نہیں کدھر گئے..."
میں اسدے ہتھ وچ پھڑے جگّ ولّ اشارہ کیتا، "کی تسیں اس وچ تیل لین جاؤگے؟"
'تیل لین جانا' بمبئی دا اک خاص محاورہ ہے۔ میری پتنی اس دا مطلب نہیں سمجھدی، پر ہسّ پئی۔ نوکر بوندل گیا، "ن-نہیں صاحبَ...میں تاں...لبھّ رہاں بئی غلاس کتھے نے!"
میری پتنی نے اسنوں پانی لیاؤن توں منع کر دتا۔ اسنے اوہ ٹٹیا ہویا جگّ مڑ الماری ہیٹھ انج رکھ دتا جویں اوہی اسدی پکی تھاں ہووے...جے اسنوں کتے ہور رکھ دتا گیا تاں ساری سیٹنگ خراب ہو جائیگی۔ اس پچھوں اوہ کمرے وچوں انج باہر نسیا جویں اسنوں پتہ ہوئے کہ ساڈے منہ وچ کنے دند نے۔
میں پلنگھ اتے بیٹھ گیا ساں، جہڑا شاید چڈے دا سی۔ اس توں کجھ دوری اتے دو آرام کرسیاں پئیاں سن، اوہناں وچوں اک اتے بیٹھی میری پتنی پاسے پرط رہی سی۔ کافی دیر تک اسیں دوویں چپّ بیٹھے رہے؛ اینے وچ چڈا آ گیا۔ اوہ اکلا سی۔ اسنوں اس گلّ دا ذرا وی احساس نہیں سی کہ اسیں اسدے مہمان ہاں تے اس لحاظ نال اسنوں ساڈی خاطرداری کرنی چاہیدی ہے۔ کمرے اندر وڑدیاں ہی اسنے مینوں کیہا، "ویٹ از ویٹ۔ تاں توں آ گئیں اولڈ بوائے! چل ذرا سٹوڈیؤ تک ہو آئیے۔ توں نال ہوئینگا تاں ایڈوانس ملن وچ آسانی ہو جائیگی...اج شامیں..." میری پتنی اتے نظر پئی تاں اوہ رک گیا تے کھڑ-کھڑ کرکے ہسن لگا، "بھابی جان، کتے تسیں اسنوں مولوی تاں نہیں بنا دتا نہ؟" پھیر ہور زور نال ہسیا، "تیرے مولوی دی ایسی دی تیسی! اٹھ منٹو، بھابی جان اتھے بیٹھدے نے، آپاں ہنے آئے۔"
میری پتنی بل کے کوئلہ ہوئی ہوئی سی، ہن بجھ کے راکھ ہو گئی ہوئےگی۔ میں اٹھیا تے چڈے نال ہو لیا۔ مینوں پتہ سی کہ کجھ چر غصے رہیگی پھیر اوہ سوں جائیگی۔ سو انج ہی ہویا۔ سٹوڈیؤ نیڑے ہی سی۔ ہفڑا-دفڑی وچ مہتہ جی دے سر 'تے سوار ہو کے چڈھے نے دو سو روپئے وصول لئے تے پونے دو گھنٹے بعد جدوں اسیں واپس آئے تاں دیکھیا کہ اوہ بڑے آرام نال، آرام کرسی اتے ستی ہوئی سی۔ اسیں اسنوں پریشان کرنا ٹھیک نہیں سمجھیا تے دوجے کمرے وچ چلے گئے، جہڑا کسے کباڑخانے نال رلدا-ملدا سی۔ اس وچ جہڑیاں وی چیزاں سن، عجیب ڈھنگ نال ٹٹیاں-بھجیاں ہوئیاں سن تے ساریاں رل کے اک پورنتا دا درش پیش کر رہیاں سن۔
ہر چیز اتے دھوڑ دی پرط جمی ہوئی سی تے اس جمی ہوئی دھوڑ وچ وی اک طرحاں دی اپنتّ سی، جویں اسدی موزودگی اس کمرے وچ ضروری ہوئے۔ چڈے نے ترنت اپنے نوکر نوں لبھّ لیا تے اسنوں سو روپئے دا نوٹ دے کے کیہا، "چین دے شہزادے! دو بوتلاں تھرڈ کلاس رمّ دیاں پھڑ لیا...میرا مطلب اے، 'تھری ایکس رمّ' دیاں تے ادھی درجن غلاس۔"
مینوں بعد وچ پتہ لگا کہ اسدا نوکر صرف چین دا ہی نہیں، دنیاں دے ہر وڈے دیش دا شاہزادہ سی۔ چڈے دی زبان 'تے جس دیش دا ناں آ جاندا، اوہ اسے دا شاہزادہ بن جاندا سی۔ اس سمیں دا چین دا شاہزادہ سو دے نوٹ نوں انگلاں وچ کھڑکھڑاؤندا ہویا چلا گیا۔
چڈے نے ٹٹے ہوئے سپرنگاں والے پلنگھ اتے بیٹھ کے اپنے بلھ تھری ایکس رمّ دے سواگت وچ چٹکھاردیاں کیہا، "ویٹ انج ویٹ—آپھٹر آل، توں اتھے آ ہی گیا۔" پھیر اک دم چنتت ہو کے بولیا، "یار بھابی دا کی بنیگا؟ ایہہ تاں گھبراء جائیگی!"
چڈا اجے کنوارہ سی، پر اسنوں دوجیاں دیاں پتنیاں دا بڑا خیال رہندا سی۔ اوہ اوہناں دا ایناں سنمان کردا سی، جویں ساری عمر کنوارہ رہنا چاہندا ہووے۔ اوہ کہندا ہندا سی، 'ایہہ ہین بھاوناں ہے، جس نے مینوں ہن تک اس نعمت توں سکھنا رکھیا ہویا ہے۔ جدوں شادی دا سوال آؤندا اے تاں فوراً تیار ہو جاندا ہاں، پر بعد وچ ایہہ سوچ کے کہ میں پتنی رکھن دے قابیل نہیں ہاں تاں ساری تیاری کولڈ سٹور وچ سٹّ دیندا ہاں۔'
رمّ بڑی جلدی آ گئی، غلاس وی۔ چڈے نے چھ منگوائے سن تے چین دا شاہزادہ تنّ لیایا سی، باقی دے تنّ رستے وچ ٹٹّ گئے سن۔ چڈے نے اوہناں دی کوئی پرواہ نہ کیتی تے بھگوان نوں دھنواد دتا کہ بوتلاں سلامت رہِ گئیاں سن۔ اک بوتل کاہل نال کھوہل کے اسنے کورے غلاساں وچ رمّ پائی تے کیہا، "تیرے پونے آؤن دی خوشی وچ۔"
اساں دوواں نے لمیں-لمیں گھٹّ بھرے 'تے غلاس خالی کر دتے۔
دوجا دور شروع کرکے چڈا اٹھیا تے کمرے وچ دیکھ آیا کہ میری پتنی اجے تک ستی ہوئی ہے۔ اسنوں بڑا ترس آیا۔ کہن لگا، "میں بڑا رولا پانناں یار، اسدی نیند ٹٹّ جائیگی—پھیر انج کراںگے...ٹھہر...پہلاں میں چاہ منگوا لواں۔"
ایہہ کہہ کے اسنے رمّ دا اک چھوٹا جیہا گھٹّ بھریا تے نوکر نوں آواز ماری، "اوئِ...جمیکا دے شہزادے!"
جمیکا دا شاہزادہ ترنت آ بہڑیا۔ چڈے نے اسنوں کیہا، "جاہ، ممی نوں کہہ، اک دم فسٹ کلاس چاہ تیار کرکے بھیج دئے۔"
نوکر چلا گیا۔ چڈے نے اپنا غلاس خالی کیتا تے اک ساؤآں والا پیگ پا کے بولیا، "میں ویرے، زیادہ نہیں پیانگا۔ پہلے چار پیگ مینوں بڑا جذباتی بنا دیندے نے۔ میں بھابی نوں چھڈن تیرے نال پربھاتنگر وی تاں جانا ایں۔"
ادھے گھنٹے بعد چاہ آ گئی۔ بڑے صاف-ستھرے بھانڈے سن تے بڑے ہی سچجے ڈھنگ نال ٹرے وچ رکھے ہوئے سن۔ چڈے نے ٹیکوجی چکّ کے چاہ دی خوشبو سنگھی تے خوشی پرگٹ کردا ہویا بولیا، "ممی از اے جیول..." پھیر اسنے اتھوپیا دے شہزادے اتے ورھنا شروع کر دتا۔ اسنے اینا رولا پایا کہ میرے کنّ ساں-ساں کرن لگّ پئے۔ اس پچھوں اسنے ٹرے چکی تے کیہا، "آ...!"
میری پتنی جاگ پئی سی۔ چڈے نے ٹرے بڑی ساودھانی نال ٹٹی ہوئی تپائی اتے رکھ دتی تے بڑے ادب نال کیہا، "حاضر ہے، بیگم صاحبہ..." میری پتنی نوں ایہہ مذاق پسند نہیں سی آیا، پر چاہ دا سامان کیونکہ صاف-ستھرا سی، اس لئی اسنے نانہہ نہیں کیتی تے دو پیالیاں پی لئیاں۔ اس نال اسنوں کجھ تازگی ملی۔ اس پچھوں ساڈے دوواں ولّ بھوں کے بڑی رہسمئی آواز وچ کیہا، "تسیں اپنی چاہ تاں پہلاں ہی پیتی بیٹھے او!"
میں کوئی جواب نہ دتا پر چڈے نے جھک کے بڑی ایمانداری دکھاندیاں ہویاں کیہا، "جی ہاں، ایہہ غلطی اسیں کری بیٹھے آں...پر سانوں وشواس سی کہ تسیں ضرور معاف کر دیوگے۔"
میری پتنی مسکرائی تاں اوہ کھڑ-کھڑ کرکے ہسدا بولیا، "اسیں دوویں بڑی اچی نسل دے سور آں، جہناں لئی ہر حرام چیز، حلال اے۔ چلو، ہن تہانوں مسجد تیک چھڈّ آئیے۔"
میری پتنی نوں پھیر چڈے دا ایہہ مذاق پسند نہیں سی آیا۔ اصل وچ اسنوں چڈے نال نفرت سی جاں انج کہیئے اسنوں میرے ہریک دوست نال نفرت سی، تے چڈا اسنوں سبھ توں ودھ رڑکدا سی، کیونکہ کدی کدی اوہ سبھیتا دیاں ساریاں حداں پار کر جاندا سی۔ پر چڈے نوں اسدی کوئی پرواہ نہیں سی۔ میرا خیال ہے کہ اسنے کدی اس بارے سوچیا ہی نہیں سی۔ اوہ اجہیاں بے کار گلاں 'تے دماغ خرچ کرن نوں اک اجیہی 'ان ڈور گیم' سمجھدا سی، جہڑی لڈو نالوں وی ودھ ارتھ ہین ہندی ہے۔ اسنے میری پتنی دے وگڑے تیوراں نوں بڑیاں کھش-کھش نظراں نال دیکھیا تے نوکر نوں آواز ماری، "اوئِ او، کبابستان دے شہزادے! اک ادھا ٹانگا پھڑھ لیا—رولس رائیس ورگا۔"
کبابستان دا شاہزادہ چلا گیا تے نال ہی چڈا وی۔ اوہ شاید دوجے کمرے وچ گیا سی۔ اکانت ملیا تاں میں اپنی پتنی نوں سمجھایا کہ کباب ہون (کھجھن-کرجھن) دی کوئی لوڑ نہیں۔ آدمی دی زندگی وچ کدی کدی اجیہے پل وی آ ہی جاندے نے، جہڑے چت-چیتے وی نہیں ہندے۔ اوہناں نوں بتاؤن دا سبھ توں چنگا ڈھنگ ایہی ہے کہ اوہناں نوں بیت جان دتا جائے۔ پر سبھاء انوسار اسنے میری اس سکھیا ولّ کوئی دھیان نہ دتا تے بڑ-بڑ کردی رہی۔ اینے وچ کبابستان دا شاہزادہ رولس رائیس قسم دا تانگا لے کے آ گیا تے اسیں پربھات نگر ولّ تر پئے۔
بڑا ہی چنگا ہویا میرا فلماں دا پرانا ساتھی گھرے ہے نہیں سی، اسدی پتنی سی۔ چڈے نے میری پتنی نوں اسدے حوالے کردیاں کیہا، "خربوزہ، خربوزے نوں دیکھ کے رنگ پھڑدا اے...پتنی، پتنی نوں دیکھ کے رنگ پھڑدی اے، ایہہ ہنے آ کے دیکھدے ہاں بئی کی بندا اے۔" پھیر اوہ میرے ولّ بھوں کے بولیا، "چل منٹو، سٹوڈیؤ وچ چل کے تیرے دوست نوں پھڑدے آں۔"
چڈا کجھ اجیہی ہپھڑا-دپھڑی مچاء دندا سی کہ دوجے نوں سوچن-سمجھن دا بڑا گھٹّ موقع ملدا سی۔ اسنے میری بانہہ پھڑھی تے باہر لے گیا تے میری پتنی دیکھدی ہی رہِ گئی۔ تانگے وچ سوار ہو کے جدوں چڈے نے کجھ سوچدیاں ہویاں کیہا، "ایہہ تاں نبڑیا، ہن کی پروگرام ایں؟" پھیر کھڑ-کھڑ کرکے ہسیا، "ممی...گریٹ ممی!"
میں اس توں پچھن ہی والا ساں کہ ایہہ ممی کس چڑیمار دی اولاد ہے کہ چڈے نے گلاں دا اجیہا سلسلہ شروع کیتا تے میرا پرشن بیموت مر گیا۔
تانگا واپس اس ڈاک-بنگلے ورگی کوٹھی ساہمنے آ پہنچیا، جسدا ناں سئیدا کاٹیج سی، پر چڈا اسنوں 'رنجیدہ کاٹیج' کہندا ہندا سی، 'کیونکہ اس وچ رہن والے سارے ہی رنجیدہ (دکھی) رہندے نے۔' حالانکہ ایہہ غلط سی، جویں کہ مینوں بعد وچ پتہ لگیا۔
اس کاٹیج وچ کئی آدمی رہندے سن، حالانکہ پہلی نظر نال دیکھن نال ایہہ جگہ بالکل غیر-آباد جاپدی سی۔ سارے ہی اسے فلم کمپنی دے نوکر سن، جہڑی مہینے دی تنخواہ ہر تنّ مہینیاں بعد دندی سی تے اوہ وی کئی قشطاں وچ۔ اک اک کرکے جدوں اتھے دے واسیاں نال میری جان-پچھان ہوئی، تاں پتہ لگا کہ سارے ہی اسسٹینٹ ڈائریکٹر سن، کوئی چیف اسسٹینٹ ڈائریکٹر سی کوئی اسدا سہائک تے کوئی اسدا سہائک۔ ہر دوسرا کسے پہلے دا سہائک سی تے اپنی نجی فلم کمپنی بناؤن لئی پیسے جوڑ رہا سی۔ اپنے پہراوے، ہاو-بھاوَ تے چال-ڈھال توں ہریک ہی کوئی ہیرو لگدا سی۔ کنٹرول دا زمانہ سی، پر کسے کول کوئی راشن کارڈ نہیں سی۔ اوہ چیزاں وی جہڑیاں تھوڑھی جہی تکلیف پچھوں آسانی نال گھٹّ قیمت 'تے مل سکدیاں سن، ایہہ لوک بلیک مارکیٹ وچوں خریددے سن۔ پکچر ضرور دیکھدے سن، ریس دا دن ہندا تاں ریس کھیڈدے سن، نہیں تاں سٹہ...جتدے کدی-کدار ہی سن، پر ہاردے روز ہی سن۔
سئیدا کاٹیج دی آبادی بڑی سنگھنی سی۔ کیونکہ جگہ گھٹّ سی، اس لئی موٹر گیریج توں وی رہائش دا کم لیا جا رہا سی۔ اس وچ اک پریوار رہندا سی۔ شیریں ناں دی اک زنانی سی، جس دا پتی شاید اکروپتا توڑن لئی اسسٹینٹ ڈائریکٹر نہیں سی۔ اوہ اسے فلم کمپنی دا نوکر سی، پر موٹر ڈرائیور سی۔ پتہ نہیں اوہ کدوں آؤندا سی تے کدوں چلا جاندا سی، کیونکہ میں اس شریف آدمی نوں کدی اتھے نہیں سی دیکھیا۔ شیریں دا اک چھوٹا جیہا منڈا سی، جسنوں سئیدا کاٹیج دے سارے واسی وہلے سمیں وچ پیار کردے سن۔ شیریں، جہڑی کافی سندر سی، اپنا ودھیرے سماں گیریج وچ ہی بتاؤندی سی۔
کاٹیج دا سبھ نالوں ودھیا حصہ چڈے تے اسدے دو ساتھیاں کول سی۔ اوہ دوویں وی ایکٹر سن، پر ہیرو نہیں سن۔ اک سعید سی، جسدا فلمی ناں رنجیت کمار سی۔ چڈا کہندا سی کہ سئیدا کاٹیج اسے گدھے دے ناں نال پرسدھ ہے، نہیں تاں اسدا ناں 'رنجیدہ کاٹیج' ہونا سی۔ اوہ بڑا سندر تے گھٹّ بولن والا آدمی سی۔ چڈا کدی کدی اسنوں کچھو وی کہندا سی، کیونکہ اوہ ہر کم بڑی دھیمی رفتار نال کردا سی۔
دوجے ایکٹر دا ناں پتہ نہیں کی سی، پر سارے اسنوں غریب نواز کہندے سن۔ اوہ حیدرآباد دے اک سردے-وردے گھرانے نال سنبندھ رکھدا سی تے ایکٹنگ دے شوق صدقہ اتھے آ گیا سی۔ تنخواہ ڈھائی سو روپئے مہینہ وجھی سی، پر اسنوں نوکری کردیاں اک سال ہو گیا سی تے اس دوران اسنے صرف اک واری ڈھائی سو روپئے ایڈوانس دے روپ وچ لئے سن...اوہ وی چڈے دی خاطر، جسنے اک خونخار پٹھان دے پیسے دینے سن۔ اوٹ-پٹانگ قسم دی بھاشا وچ فلمی کہانیاں لکھنا اسدا شغل سی تے کدی کدی اوہ شاعری وی کر لیندا سی۔ کاٹیز دا ہر آدمی اسدا قرضائی سی۔
شکیل تے عقیل دو بھرا سن۔ دوویں کسے اسسٹینٹ ڈائریکٹر دے اسسسٹینٹ سن تے ساریاں وانگ اپنی فلم کمپنی بناؤن لئی پیسے اکٹھے کرن دے چکر وچ سن۔
تنے وڈے—یعنی چڈا، سعید تے غریب نواز شینری دا بڑا خیال رکھدے سن۔ کدی اسنوں بازاروں سودا-پتہ لیا دندے، کدی لانڈری وچ اسدے کپڑے دھونے دے آؤندے تے کدی اسدے روندے ہوئے بچے نوں کھڈاؤن-وراؤن جا بہندے۔ اوہناں وچوں 'رنجیدہ' کوئی وی نہیں سی لگیا، سارے ہی پرسنّ چتّ سن۔ اپنیاں اوکھیاں پرستھتیاں دی چرچہ وی کردے سن تاں بڑے اتساہ نال۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ اوہناں دی زندگی بڑی دلچسپ سی۔
اسیں کاٹیز دے گیٹ اندر وڑ رہے ساں تے غریب نواز باہر آ رہا سی۔ چڈے نے اس ولّ گہہ نال دیکھیا تے اپنی جیب وچ ہتھ پا کے نوٹ کڈھے۔ بناں گنے اسنے اوہ غریب نواز نوں پھڑاندیاں ہویاں کیہا، "چار بوتلاں سکاچ دیاں چاہیدیاں نے۔ گھٹّ ہون تاں اپنے کولوں پا لویں، ودھن تاں مینوں واپس کر دویں۔"
غریب نواز دے حیدرآبادی بلھاں اتے گوڑھی، کنک-ونی مسکان آ گئی۔ چڈا کھڑ-کھڑ کرکے ہسیا تے میرے ولّ دیکھ کے اسنے غریب نواز نوں کیہا، "ایہہ مسٹر منٹو نے...پر ایہناں نال بھرپور ملاقات دا سماں اس سمیں نہیں دتا جا سکدا۔ ایہناں رمّ پیتی ہوئی اے۔ شامیں سکاچ آ جائے تاں...تو تسیں ہن جا سکدے او۔"
غریب نواز چلا گیا۔ اسیں اندر چلے گئے۔ چڈے نے اک بھرپور انگڑائی لئی تے رمّ دی بوتل چکّ لئی، جہڑی ادھی توں ودھ خالی سی۔ اسنے روشنی وچ کرکے اسدی ماترا دا سرسری نظرے اندازہ لایا تے نوکر نوں آواز ماری،
"کجاکستان دے شہزادے!" جدوں اوہ نہ آیا تاں اسنے اپنے غلاس وچ وڈا سارا پیگ پاندیاں کیہا، "وہوا پی گیا اے کمبخت!"
غلاس ختم کردیاں ہویاں اوہ کجھ فکرمند جیہا ہو گیا، "یار، بھابی نوں توں خاہم-خواہ اتھے لے آئییں۔ سونہ خدا دی مینوں اپنی چھاتی تے بوجھ محسوس ہو رہے۔" پھیر آپے ہی اسنے اپنے آپ نوں حوصلہ جیہا دتا، "پر میرا خیال اے کہ اوہ بور نہیں ہوئےگی اتھے۔"
میں کیہا، "ہاں، اتھے رہِ کے اوہ مینوں قتل کرن دا ارادہ جلدی نہیں کر سکدی۔" ایہہ کہہ کے میں اپنے غلاس وچ رمّ پائی، جسدا سواد بسے ہوئے گڑ ورگا سی۔
جس کباڑخانے وچ اسیں بیٹھے ساں، اس وچ سریاں والیاں دو تاکیاں وی سن جہناں وچوں کاٹیج دا باہرلا خالی حصہ نظر آؤندا سی۔ ادھروں کسے نے چڈے دا ناں لے کے زور نال آواز ماری۔ میں تربک گیا تے دیکھیا میوزک ڈائریکٹر ونکترے ہے۔ کجھ سمجھ وچ نہیں سی آیا کہ اوہ کس نسل دا ہے—منگول ہے، حبشی ہے، آریہ ہے جاں کی بلاء ہے! کدی-کدی اسنوں کسے اک کون توں دیکھدا ہویا آدمی کسے سٹے 'تے پہنچن والا ہندا کہ بدلے ہوئے کون توں اوہ کجھ ہور ہی نظر آؤن لگّ پیندا تے آدمی نوں نویں سرے توں وچار کرنی پے جاندی۔ ویسے اوہ مراٹھا سی، پر شوا جی دی تکھی نکّ دی بجائے اسدے چہرے اتے بڑی حیران کر دین والی مڑی-تڑی، چپٹی جہی نکّ سی، جہڑی اسدے وچار انوسار اوہناں سراں لئی بڑی ضروری سی، جہناں دا سدھا سنبندھ نکّ نال ہندا ہے۔ اسنے مینوں دیکھیا تاں کوکیا، "منٹو—منٹو سیٹھ!"
چڈے نے اس نالوں اچی آواز وچ کیہا، "سیٹھ دی ایسی دی تیسی—چل، اندر آ!"
اوہ جھٹّ اندر آ گیا۔ اسنے ہسدیاں ہویاں اپنی جیب وچوں رمّ دی اک بوتل کڈھی تے تپائی اتے رکھ دتی، "میں سالا ادھر ممی کول گیا۔ اوہ بولی، 'تہاڈا پھرینڈ آیا ہوئٔے۔' میں بولا، 'سالا ایہہ پھرینڈ کہڑا آ گیا...سالا پتہ ای نئیں سی، سالا منٹو اے!"
چڈے نے ونکترے دے کدو ورگے سر اتے اک تھپھا جڑ دتا، "چپّ وی کر سالے دیا سالیا...توں رمّ لے آئییں...بس ٹھیک اے!" ونکترے نے اپنا سر پلوسیا تے میرا خالی غلاس چکّ کے اپنے لئی پیگ بنایا—"منٹو، ایہہ سالا اج ملدا ہی کہن لگا، 'اج پین نوں جی کردے'...میں یکدم خالی-کھیسے...سوچیا، کی کراں..."
چڈے نے اک ہور تھپھا اسدے سر اتے ماریا، "چپّ کرکے بیٹھ، جویں توں سچ مچّ ہی کجھ سوچ لیا ہوئےگا۔"
"سوچیا نہ ہندا تاں ایہہ سالی ایڈی وڈی بوتل کتھو آؤندی—تیرا پتاجی دے گیا کوئی؟" ونکترے نے اکو گھٹّ وچ غلاس خالی کر دتا۔ چڈے نے اسدی گلّ سنی-انسنی کر دتی تے اسنوں پچھیا، "توں ایہہ تاں دسّ بئی ممی کی کہہ رہی سی؟—دسئ، کجھ کہ موزیل کد آویگی؟...تے ہاں...اوہ پلیٹینم بلونڈ!"
ونکترے نے جواب وچ کجھ کہنا چاہیا، پر چڈے نے میری بانہہ پھڑھ کے کہنا شروع کر دتا، "منٹو سونہ خدا دی، کیا چیز اے! سندے ہندے ساں کہ اک چیز پلاٹینم بلونڈ وی ہندی اے، پر دیکھن دا موقع کل ملیا—وال نے، جویں چاندی دے بریک-بریک تار...گریٹ...سونہ خدا دی منٹو، اتی گریٹ...ممی زندہ باد!" پھیر اسنے غصیلیاں نظراں نال ونکترے ولّ دیکھیا تے کڑک کے کیہا، "اوئِ کنکترے دے بچے—نعرہ کیوں نہینؤں لگاندا پیا—ممی زندہ باد!"
چڈے تے ونکترے دوواں نے رل کے 'ممی زندہ باد!' دے کئی نعرے لائے۔ اس پچھوں ونکترے نے پھیر چڈے دے سوال دا جواب دینا چاہیا، پر اسنے چپّ کروا دتا، "چھڈّ یار...میں جذباتی ہو گیا آں—اس ویلے ایہہ سوچ رہاں بئی عامَ کرکے ماشوکاواں دے وال کالے ہندے نے، جہناں نوں کالیاں گھٹاواں کیہا جاندا اے...پر ایہہ تاں کجھ ہور ہی معاملہ ہو گیا۔" پھیر اوہ میرے ولّ بھوں کے کہن لگا، "منٹو—بڑی گڑبڑ ہو گئی اے، اسدے وال چاندی دیاں تاراں ورگے نے—چاندی-رنگے وی نہیں کہے جا سکدے—پتہ نہیں، پلیٹینم دا رنگ کیسا ہندے، کیونکہ میں اجے تیک ایہہ دھات دیکھی نہیں...کجھ عجیب جیہا ہی رنگ اے—فولاد تے چاندی دوواں نوں ملا دتا جائے..."
ونکترے نے دوجا پیگ ختم کردیاں ہویاں کیہا، "تے اس وچ تھوڑھی جہی تھری ایکس رمّ وی مکس کر دتی جائے۔"
چڈے نے ہرکھ کے اسنوں اک موٹی ساری گالھ کڈھی۔ "...بکواس نہ کر!" پھیر اسنے بڑیاں اداسیاں ہوئیاں نظراں نال میرے ولّ دیکھیا، "یار...میں سچ مچّ جذباتی ہو گیاں...ہاں...اوہ رنگ...سونہ خدا دی، لاجواب رنگ اے...اوہ توں دیکھئی...اوہ جہڑا مچھی دے ڈھڈّ 'تے ہندے...نہیں-نہیں، سارے پنڈے 'تے نہیں ہندا...پومپھریٹ مچھی...اسدے اوہ کی ہندے نے؟...نہیں، سپاں دے نہیں...اوہ چھوٹے-چھوٹے کھپرے...ہاں، کھپرے...بس، اسدا رنگ...کھپرے..ایہہ شبد مینوں اس ہندستوڑے نے دسیا سی...ایڈی سندر چیز تے ایڈا کوجھا ناں...پنجابی وچ آپاں لوک ایہناں نوں چانے کہندے آں۔ اس شبد وچ اک چنتی اے...اوہی، بالکل اوہی، جہڑی اسدے والاں دی اے۔ نکیاں نکیاں لٹاں اوہناں سپولیاں ورگیاں لگدیاں نے، جہڑے ول-ولیویں کھا رہے ہندے نے...۔" اوہ اچانک اٹھیا۔ "سپولیاں دی ایسی دی تیسی! میں جذباتی ہو گیاں...۔"
ونکترے نے بڑے بھولیپن نال پچھیا، "اوہ کی ہندے...؟"
"سینٹیمینٹل،" چڈے نے جواب دتا، "پر توں کی سمجھینگا بالاجی باجیراو تے نانا پھرنویس دیئے اؤلادے...!"
ونکترے نے اپنے لئی اک ہور پیگ بنایا تے میرے ولّ بھوں کے کہن لگا، "ایہہ سالا چڈا سمجھدا اے کہ میں انگلش نہیں سمجھدا۔ میٹریکلیٹ ہاں...سالا میرا پتاجی مینوں بڑا پیار کردا سی...اسنے...۔"
چڈے نے چڑ کے کیہا، "اسنے تینوں تانسین بنا دتا...تے تیری نکّ مروڑ دتی، تاں کہ نقرے سر آسانی نال تیری نکّ وچوں نکل سکن۔ بچپن وچ ہی اسنے تینوں دھرپد گاؤنا سکھاء دتا سی، تے دودھ پین لئی توں میاں دی ٹوڑی وچ روندا ہندا سیں تے پیشاب کرن ویلے اڑانا راگ وچ...تے توں پہلی گلّ پٹدیپ وچ کیتی سی...تے تیرا پتاجی... جگت-استاد سی، بیجو باورے دے وی کنّ کتردا سی...تے توں اج کل اسدے کنّ کتردا ایں، اس لئی تیرا ناں کنکترے ہے۔" اینا کہہ کے اوہ میرے ولّ مڑیا، "منٹو، ایہہ سالا جدوں وی پیندا اے، اپنے پیو دی تعریف شروع کر دیندا اے۔ اوہ اسنوں پیار کردا سی تاں میرے 'تے کی احسان کردا سی ؟ اسنے اسنوں میٹریکلیٹ بنا دتا تاں اسدا ایہہ مطلب تاں نہیں کہ میں اپنی بی.اے. دی ڈگری پاڑ کے سٹّ دیاں۔"
ونکترے نے اس بوچھار اتے اعتراز کرنا چاہیا، پر چڈے نے اسنوں اتھے ہی روک دتا، "چپّ رہِ...میں کہہ چکیاں کہ میں سینٹیمینٹل ہو گیاں...ہاں، اوہ رنگ...پومپھریٹ مچھی دے...نہیں-نہیں—سپّ دے ننھے-ننھے چھمبھ...بس، اجیہا ہی رنگ...ممی نے ربّ جانے اپنی بین اتے کہڑا راگ وجاء کے اس ناگن نوں باہر کڈھیا اے!"
ونکترے سوچن لگا۔ پھیر بولیا، "پیٹی منگاؤ، میں وجاء کے دسداں۔"
چڈا ٹھہاکا مار کے ہسیا، "چپّ بیٹھ او میٹریکلیٹ دے چاکلیٹ...!" اسنے رمّ دی بوتل وچ بچی ہوئی شراب نوں اپنے غلاس وچ پایا تے مینوں کیہا، "منٹو، جے اوہ پلیٹینم بلونڈ نہ پھسی تاں چڈا ہمالیا پہاڑ دی کسے چوٹی اتے دھونی رما کے بیٹھ جائیگا...۔" تے اسنے غلاس خالی کر دتا۔
ونکترے نے اپنی لیاندی ہوئی بوتل کھولھنی شروع کیتی۔ "منٹو ملگی (کڑی) ایکدم چانگلی (سوہنی) ہے۔"
میں کیہا، "دیکھ لوانگے۔"
"اج ہی...اج راتیں میں اک پارٹی دے رہاں۔ ایہہ بڑا ہی چنگا ہویا کہ توں آ گئیں تے شری-شری اک سو اٹھ مہتہ جی نے تیرے کرکے ایڈوانس وی دے دتی، نہیں تاں بڑی مشکل ہو جانی سی...اج رات..." چڈے نے بڑیاں بے سریاں سراں وچ گاؤنا شروع کر دتا، "اج دی رات ساجے درد نہ چھیڑ...اوئِ!"
وچارا ونکترے اسدی اس ودھیکی بارے کجھ کہن ہی لگا سی کہ غریب مہمان نواز تے رنجیت کمار آ گئے۔ دوواں کول سکاچ دیاں دو دو بوتلاں سن۔ اوہ اوہناں میز اتے رکھ دتیاں۔
رنجیت کمار نال میرے چنگے سبندھ سن؛ پر اسیں بہتے کھلھے نہیں ساں، اس لئی دوواں نے تھوڑھی جہی، 'تسیں کدوں آئے؟'، 'اج ہی آیاں۔' ورگیاں رسمیں گلاں کیتیاں تے غلاس ٹکراء کے پین لگّ پئے۔
چڈا سچ مچّ بڑا جذباتی ہو گیا سی۔ ہر گلّ وچ اس پلیٹینم بلونڈ دا ذکر لے آؤندا۔ رنجیت کمار دوجی بوتل دا چوتھا حصہ چڑھا گیا سی۔ غریب مہمان نواز نے سکاچ دے تنّ پیگ پیتے سن۔ نشے دے معاملے وچ اوہناں سبھناں دی حالت اکو جہی سی۔ میں کیونکہ زیادہ پین دا عادی ساں، اس لئی میں جیوں دا تؤں بیٹھا ساں۔ اوہناں دی گل بات توں میں اندازہ لایا کہ اوہ چارے اس نویں کڑی اتے بری طرحاں مر مٹے سن، جہڑی ممی نے پتہ نہیں کدھروں پیدا کیتی سی۔ اس املّ موتی دا ناں پھلس سی۔ پونے وچ کوئی ہیئر ڈریسنگ سیلون سی، جتھے اوہ نوکری کردی سی۔ اسدے نال عامَ کرکے اک خسریاں ورگا منڈا ہندا سی۔ کڑی دی عمر چوداں پندراں سال دے نیڑے-تیڑے سی۔ غریب مہمان نواز تاں اتھوں تک اس اتے ریجھیا ہویا سی کہ اوہ حیدرآباد وچ اپنے حصے دی جائداد ویچ کے وی اسدے داء 'تے لاؤن لئی تیار سی۔ چڈے کول اکوئک کم دا پتہ سی، اپنے روپ دا۔ ونکترے دا خیال سی کہ اسدی پیٹی سن کے اوہ پری ضرور شیشے وچ اتر آویگی، تے رنجیت کمار دا وشواس زور زبردستی وچ سی...پر انت وچ سارے ایہو سوچدے سن کہ دیکھو، ممی کس اتے کرپالو ہندی ہے۔ اس توں پتہ لگدا سی کہ اس پلیٹینم بلونڈ پھلس نوں اوہ زنانی، جس نوں میں چڈے نال تانگے وچ دیکھیا سی، کسے دے وی حوالے کر سکدی سی۔
پھلس دیاں گلاں کردیاں، چڈے نے، اچانک اپنی گھڑی دیکھی تے مینوں کیہا، "جہنمّ 'چ جائے ایہہ چھوہری—چل یار...بھابی اتھے کوئلے ہو رہی ہوویگی—پر مصیبت ایہہ ہے کہ میں اتھے وی کتے سینٹیمینٹل نہ ہو جاواں...خیر، توں مینوں سنبھال لویں۔" اپنے غلاس دیاں کجھ بونداں اپنے منہ وچ الدّ کے اسنے نوکر نوں آواز ماری، "ممیاں دے ملک، مصر دے شہزادے..."
ممیاں دے ملک، مصر دا شاہزادہ انج اکھاں ملدا ہویا اتھے آیا، جویں اسنوں صدیاں پچھوں کھود کے باہر کڈھیا گیا ہووے۔ چڈے نے اسدے منہ اتے رمّ دے چھٹے مارے تے کیہا، "دو ودھیا تانگے لے آ...جہڑے مصر دے رتھ لگدے ہون۔"
تانگے آ گئے۔ اسیں سارے اوہناں اتے چڑھ کے پربھاتنگر ولّ تر پئے۔ میرا پرانا فلماں دا ساتھی ہریش گھرے ہی سی۔ اینی دور ستھتّ ستھان اتے رہن دے باوزود اسنے میری پتنی دی خاطرداری وچ کوئی قصر نہیں سی رہن دتی۔ چڈے نے اکھ دے اشارے نال اسنوں سارا معاملہ سمجھا دتا سی، سو اوہ بڑا لابھکاری ثابت ہویا۔ میری پتنی نے اپنا کوپ ظاہر نہیں کیتا۔ اسدا سماں اتھے کجھ چنگا ہی بیتیا جاپدا سی۔ ہریش نے جہڑا عورتاں دے سبھاء دا چنگا جانکار سی، بڑیاں مزیدار گلاں کیتیاں تے انت وچ میری پتنی نوں بینتی کیتی کہ اوہ اسدی شوٹنگ دیکھن چلے، جہڑی اس دن ہونی سی۔ میری پتنی نے پچھیا، "کوئی گانا فلما رہے ہو تسیں؟"
ہریش نے اتر دتا، "جی نہیں—اوہ کل دا پروگرام ایں—میرا خیال اے تسیں کل ہی چلیو۔"
ہریش دی پتنی شوٹنگ دیکھ-دیکھ کے تے دکھاء-دکھاء کے تنگ آئی ہوئی جاپدی سی۔ اسنے جھٹّ میری پتنی نوں کیہا، "ہاں، کل ٹھیک رہے گا۔" پھیر ساریاں ولّ دیکھ کے بولی، "اج ایہناں نوں سفر دی تھکان وی ہے۔"
اساں ساریاں نے سکھ دا ساہ لیا۔ ہریش نے پھیر کجھ چر ہور مزیدار گلاں کیتیاں، اخیر وچ مینوں کیہا، "چل یار، توں چل میرے نال،" پھیر میرے تناں ساتھیاں ولّ دیکھیا، "ایہناں نوں چھڈو...سیٹھ صاحبَ تہاڈی کہانی سننا چاہندے نے۔"
میں پتنی ولّ دیکھیا تے ہریش نوں کیہا، "ایہناں توں اجازت لے لے بئی۔"
میری بھولی-بھالی پتنی جال وچ پھس چکی سی۔ اسنے ہریش نوں کیہا، "میں بمبئی توں ترن لگیاں ایہناں نوں پچھیا وی سی کہ اپنا ڈاکومینٹ والا بکس نال لے چلیئے، پر ایہناں نے کیہا، کوئی لوڑ نہیں۔ ہن ایہہ کہانی کی سناؤنگے؟"
ہریش نے کیہا، "زبانی سنا دئیگا۔" پھیر اسنے میرے ولّ انج دیکھیا، جویں کہہ رہا ہووے کہ جلدی ہاں کہہ بئی۔
میں ہولی جہے کیہا، "ہاں، انج ہو سکدا اے۔"
چڈے نے اس ڈرامیں نوں انتم ٹچّ دتا، "تاں بھرا اسیں چلدے آں۔" تے اوہ تنے سلام-نمستے کرکے چلے گئے۔ تھوڑھے چر پچھوں میں تے ہریش نکلے۔ پربھاتنگر دے باہر تانگے کھڑے سن۔ چڈے نے سانوں دیکھیا تے زوردار نعرہ لایا، "راجا ہریش چندر دی، جےَ!"
--- --- ---
شامیں ساڈی مہفل جمی، ممی دے گھر۔
ایہہ وی اک کاٹیج سی—شکل صورتَ تے بناوٹ وچ سئیدا کاٹیج ورگا ہی—پر بڑا صاف-سوتھرا، جس وچ ممی دے سلیقے دا پتہ لگدا سی۔ فرنیچر عامَ ورگا ہی سی، پر جہڑیاں چیزاں اتھے سن، سجیاں ہوئیاں سن۔ میں سوچیا سی ممی دا گھر کوئی رنڈیکھانا ہوئےگا، پر اس گھر دی کسے چیز توں وی نظراں نوں اجیہی شنکا نہیں سی ہندی۔ اوہ اوناں ہی شریفانا سی جناں اک مدھ ورگی عیسائی دا گھر ہندا ہے۔ پر ممی دی عمر دے مقابلے اوہ کجھ ودھیرے ہی جوان دکھائی دتا سی۔ اس اتے اوہ میکئپّ نہیں سی، جہڑا میں ممی دے جھرڑیاں والے چہرے اتے دیکھیا سی۔ جدوں ممی ڈرائنگ-روم وچ آئی تاں میں سوچیا کہ آلے دوآلے دیاں جنیاں چیزاں نے، اوہ اج دیاں نہیں کئی ورھے پرانیاں نے، صرف ممی اگے نکل کے بڈھی ہو گئی ہے تے اوہ جویں دیاں تویں ہی پئیاں نے۔ اوہناں دی جو عمر سی، اوہ اتھے ہی اٹکی رہی...پر جدوں میں اسدے گوڑھے بھڑکیلے میکئپّ ولّ دیکھیا تاں میرے دل وچ پتہ نہیں کیوں، ایہہ اچھا پیدا ہوئی کہ اوہ وی اپنے آلے-دوآلے دے واتاورن وانگ جوان بن جائے۔
چڈے نے اس نال میری جان-پچھان کروائی، جہڑی بڑی سنکھیپ سی تے پھیر سنکھیپ وچ ہی اسنے مینوں ممی بارے ایہہ دسیا، "ایہہ ممی ایں...دی گریٹ ممی...۔"
ممی اپنی پرشنسا سن کے مسکرا پئی تے میرے ولّ دیکھ کے اسنے چڈے نوں انگریزی وچ کیہا، "توں جہڑی چاہ منگوائی سی، اوہ بڑی کاہلی وچ بنی سی، اوہ شاید ایہناں نوں پسند نہ آئی ہووے۔" پھیر اسنے میرے ولّ بھوں کے کیہا، "مسٹر منٹو، میں بڑی شرمندہ آں۔ اصل وچ سارا قصور تہاڈے دوست چڈے دا اے، جہڑا میرا بڑا ہی وگڑیا ہویا بچہ اے۔"
میں یوگ شبداں وچ چاہ دی پرشنسا کیتی تے اسنوں دھنواد دتا۔ ممی نے مینوں وادھو دی تعریف نہ کرن لئی کیہا تے پھیر چڈے نوں کیہا، "رات دا کھانا تیار اے...ایہہ میں اس لئی کیتا کہ توں این موقعے 'تے میرے سر 'تے سوار ہو جائینگا...۔"
چڈے نے ممی نوں گلے لا لیا، "یو آر اے جیول ممی! ایہہ کھانا ہن اسیں کھاوانگے۔"
ممی نے تربک کے کیہا، "کی؟...نہیں، بالکل نہیں۔" چڈے نے اسنوں دسیا، "مسیج منٹو نوں اسیں پربھات نگر چھڈّ آئے آں۔"
ممی کوکی، "خدا تینوں غرق کرے ایہہ تسیں کی کیتا—ایہہ توں کی کیتا!" چڈا کھڑکھڑ کرکے ہسیا، "اج پارٹی جو ہونی سی۔"
"اوہ تاں میں مسٹر منٹو نوں دیکھدیاں ہی اپنے ولوں کینسل کر دتی سی۔" ممی نے اپنی سگریٹ سلگائی۔
چڈے دا دل بیٹھ گیا۔ "خدا ہن تینوں غرق کرے...تے ایہہ سارا پلان تاں اسیں اسے پارٹی لئی بنایا سی۔" اوہ کرسی اتے نراش جیہا ہو کے بیٹھ گیا تے کمرے دے کن-کن نوں سمبودھت کرکے کہن لگا، "لے، سارے سپنے ملیامیٹ ہو گئے نے...پلیٹینم بلونڈ...مودھے سپّ دے نکے-نکے چھمبھاں تے چانیاں رنگے والاں والیئے کڑیئے...۔" یکدم اٹھ کے اسنے ممی نوں باہاں توں پھڑھ لیا، "کینسل کر دتی—اپنے ولوں کینسل کیتی سی نہ...لؤ، میں اس اتے صحیح دا نشان لا دیندا آں۔" تے اسنے ممی دے دل والی تھاں بڑی وڈی صحیح ماری تے اچی آواز وچ کوکیا، "ہر-رے!"
ممی سبندھت لوکاں نوں سنیہے بھیج چکی سی کہ پارٹی کینسل ہو چکی ہے۔ پر میں محسوس کیتا کہ اوہ چڈے دا دل نہیں سی توڑنا چاہندی۔ اس لئی اسنے بڑے لاڈ نال اس دیاں گلھاں تھاپڑدیاں ہویاں کیہا، "توں فکر نہ کر میں ہنے انتظام کردی آں۔"
اوہ انتظام کرن باہر چلی گئی۔ چڈے نے خوشی دا اک ہور نعرہ لایا تے ونکترے نوں کیہا، "جنرل ونکترے—جاؤ، ہیڈکوارٹر توں ساریاں توپاں لے آؤ۔"
ونکترے نے سیلسوٹ کیتا تے آگیا دا پالن کرن لئی چلا گیا۔ سئیدا کاٹیج بالکل نیڑے ہی سی۔ دس منٹ دے اندر-اندر اوہ بوتلاں لے کے واپس آ گیا۔ اسدے نال چڈے دا نوکر وی سی۔ چڈے نے اسنوں دیکھیا تاں اسدا سواگت کیتا، "آؤ، آؤ—میرے کوہ قاف دے شہزادے...اوہ...اوہ سپّ دے چھمباں تے چانیاں دی رنگت والے والاں والی کڑی آ رہی ہے...توں وی قسمت آزمائی کر لویں۔"
رنجیت کمار تے غریب مہمان نواز نوں چڈے دا انج کھلھا سدا دینا چنگا نہیں سی لگیا۔ دوواں نے مینوں کیہا کہ ایہہ چڈے نے بڑی گھٹیا گلّ کیتی ہے۔ ایہہ گھٹیا گلّ اوہناں نوں چبھ گئی جاپدی سی۔ چڈا عادت انوسار اپنے گھوڑے دوڑاؤندا رہا تے اوہ چپ چاپ اک نکرے بیٹھے، رمّ پیندے تے اک دوجے نال اپنا سکھ-دکھ سانجھا کردے رہے۔
میں ممی بارے سوچ رہا ساں۔ ڈرائنگ-روم وچ غریب مہمان نواز، رنجیت کمار تے چڈا بیٹھے سن۔ انج لگدا سی کہ چھوٹے-چھوٹے بچے بیٹھے نے تے ایہناں دی ماں باہر کھڈونے لین گئی ہے تے ایہہ سارے اس دی اڈیک کر رہے نے۔ چڈا سنتشٹ ہے کہ سبھ توں ودھیا کھڈونا اسنوں ملیگا، اس لئی کہ اوہ اپنی ماں دا چہیتا ہے۔ باقی دوواں دا دکھ کیونکہ اکو جیہا سی، اس لئی اوہ اک دوجے دے ہتیشی بن گئے سن۔ شراب اس واتاورن وچ دودھ جاپدی سی۔ اوہ پلیٹینم بلونڈ...اسدی کلپنا دماغ وچ اک چھوٹی جہی گڈیا وانگ آؤندی سی...ہر واتاورن دا اپنا اک وشیش سنگیت ہندا ہے۔ اس سمیں جہڑا سنگیت میرے دل تے کناں تک پہنچ رہا سی، اس وچ کوئی سر اتیجک نہیں سی۔ ہر چیز ماں تے اسدے بچیاں دے آپسی سنبندھاں وانگ سپشٹ سی۔
میں جدوں اسنوں تانگے وچ چڈے نال دیکھیا سی، ادوں مینوں دھکہ جیہا لگا سی۔ مینوں افسوس ہویا کہ میرے دل وچ اوہناں دوواں دے سنبندھ بارے برے وچار پیدا ہوئے؛ پر ایہہ چیز مینوں وار وار ستاء رہی سی کہ اوہ اینا گوڑہا میکئپّ کیوں کردی ہے، جہڑا اسدیاں جھرڑیاں دی بے ادبی ہے۔ اس ممتا دا اپمان ہے، جہڑی اسدے دل وچ چڈے، غریب مہمان نواز تے ونکترے لئی موزود ہے...تے ربّ جانے ہور کس کس لئی...
گلاں گلاں وچ میں چڈے توں پچھیا، "یار، ایہہ تاں دسّ کہ تیری ممی اینا بھڑکیلا میکئپّ کیوں کردی اے؟"
"'اس لئی کہ دنیاں ہریک بھڑکیلی چیز نوں پسند کردی اے—تیرے تے میرے ورگے الو اس دنیاں وچ بڑے گھٹّ نے، جہڑے مدھم سراں تے فکے رنگ نوں پسند کردے نے۔ جہڑے جوانی نوں بچپن دے روپ وچ نہیں دیکھنا چاہندے تے...تے جہڑے بڈھیپے وچ جوانی دی ٹپّ-ٹاپ نوں پسند نہیں کردے۔ اسیں جہڑے خود نوں کلاکار کہندے ہاں، الو دے پٹھے آں...میں تینوں اک دلچسپ گھٹنا سناؤدا آں...وساکھی دا میلہ سی...تہاڈے امرتسر وچ...رام باغ دے اس بازار وچوں، جتھے ٹکیئیاں (ویشواواں) رہندیاں نے، کجھ جٹّ لنگھ رہے سن...اک تندرست جوان، خالص دودھ تے مکھن اتے پلے ہوئے جوان نے، جسدی نویں جتی اسدی ڈانگ اتے بازی گری کر رہی سی، اپر اک کوٹھے ولّ دیکھیا، اک ٹکیئی دیاں تیل نال تر جلفاں اسدے متھے اتے بڑے بدصورت ڈھنگ نال جمیاں ہوئیاں سن۔ اسنے اپنے ساتھی دی وکھی وچ ہجا جیہا مار کے کیہا، 'اوئِ لہنا سیاں...ویکھ، اوہ اپر ویکھ، اسیں تے پنڈ وچ مجھاں ای...'" انتم شبد پتہ نہیں چڈے نے کیوں گول کر دتے سن۔ حالانکہ اوہ کسے قسم دی پھارمیلٹی ورتن والا بندہ نہیں سی۔ پھیر اوہ کھڑکھڑ کرکے ہسن لگا تے میرے غلاس وچ رمّ پا کے بولیا، "اس جٹّ لئی اوہ چڑیل ہی ادوں کوہ قاف دی پری سی تے نروئیاں میاراں بیڈول مجھاں...اسیں سارے جھبو ہاں...وچالڑے درزے دے...اسے لئی کہ اس دنیاں وچ کوئی چیز اول درجے دی نہیں...تیجے درجے دی اے جاں وچالڑے درجے دی...پر...پر پھلس کھاسم-خاص درجے دی چیز ہے...اوہ سپّ دے چھمب...۔"
ونکترے نے اپنا غلاس چکّ کے چڈے دے سر اتے الٹ دتا۔ "چھمب...چانے...تیرا دماغ خراب ہو گیئے۔"
چڈے نے متھے توں چو رہی رمّ دیاں بنداں نوں چٹنا شروع کر دتا تے ونکترے نوں کیہا، "لے، ہن سناء...تیرا پیو سالا تینوں کنی محبت کردا سی...میرا دماغ ہن کافی ٹھنڈا ہو گیا اے۔"
ونکترے بڑا گمبھیر ہو کے مینوں کہن لگا، "بائی گاڈ، اوہ مینوں بڑی محبت کردا سی...میں پھپھٹین ایئر دا سی کہ اسنے میری شادی کر دتی۔"
چڈا اچی ساری ہسیا، "کارٹون بنا دتا اے اس سالے نے تینوں...بھگوان اسنوں سورگ وچ وی کیسریئل دی پیٹی دئے کہ اوہ اتھے وی اسنوں وجا-وجا کے تیری لئی کوئی خوبصورت حور لبھدا پھرے...تے تیری خوسورت پتنی دی ایسی دی تیسی...اس ویلے پھلس دی گلّ کر...اس نالوں ودھ کوئی ہور خوبصورت نہیں ہو سکدی۔" چڈے نے غریب مہمان نواز تے رنجیت کمار ولّ دیکھیا، جہڑے اک نقر وچ بیٹھے پھلس دی سندرتا بارے اپنی رائے اک دوجے نال سانجھی کرن والے سن۔ "گن پاؤڈر پلانٹ دے بانیؤں...سن لؤ، تہاڈی کوئی سازش کامیاب نہیں ہو سکدی—میدان چڈے دے ہتھ رہے گا...کیوں ویلز دے شہزادے؟"
ویلز دا شاہزادہ رمّ دی خالی ہو رہی بوتل ولّ حسرت بھریاں نظراں نال دیکھ رہا سی۔ چڈے نے ٹھہاکا لایا تے اسنوں ادھا غلاس بھر کے دے دتا۔ غریب مہمان نواز تے رنجیت کمار اک دوجے نال پھلس بارے گھل مل کے گلاں تاں کر رہے سن، پر اپنے دماغ وچ اسنوں پراپت کرن دے وکھو-وکھو پروگرام بنا رہے سن—ایہہ اوہناں دی گل بات دے ڈھنگ توں صاف نظر آ رہا سی۔
ڈرائنگ روم وچ ہن بجلی دے بلب جگا دتے گئے سن، کیونکہ شام گوڑھی ہندی جا رہی سی۔ چڈا مینوں بمبئی دی فلم انڈسٹری دے تازے سماچار سنا رہا سی کہ باہر ورانڈے وچ ممی دی تیز آواز سنائی دتی۔ چڈے نے نعرہ لایا تے باہر چلا گیا۔ غریب مہمان نواز نے رنجیت کمار ولّ بھیت-بھریاں نظراں نال دیکھیا۔ پھیر دوویں دروازے ولّ دیکھن لگے۔
ممی کھڑی-پڑی اندر آئی۔ اس دے نال چار پنج اینگلو انڈین کڑیاں سن۔ وچتر جہے نین-نقشاں تے قد-کاٹھی والیاں۔ پولی، ڈولی، ایلیما تے تھیلیما...تے اوہ خسرے ورگا مونڈا...اسنوں چڈا سسی کہہ کے بلاؤندا سی۔ پھلس سبھ توں پچھوں آئی تے اوہ وی چڈے دے نال۔ اسدی اک بانہہ پلیٹینم-بلونڈ دے پتلے لکّ پچھے سی۔ میں غریب مہمان نواز تے رنجیت کمار دی پرتیکریا نوٹ کیتی۔ اوہناں نوں چڈے دی ایہہ بناؤٹی جیتوآں والی حرکت پسند نہیں سی آئی۔
کڑیاں دے اندر آؤندیاں ہی رولا-رپا تیز ہو گیا۔ یکدم اینی انگریزی ورھی کہ ونکترے میٹریکولیشن، امتحان وچ کئی واری فیل ہویا۔ پر اسنے کوئی پرواہ نہیں کیتی تے لگاتار بولدا رہا۔ جدوں کسے نے اسدا نوٹس نہ لیا تاں اوہ ایلیما دی وڈی بھین تھیلیما نال اک سوفے اتے اک پاسے ہو کے بیٹھ گیا تے پچھن لگا کہ اسنے ہندوستانی ڈانس دے ہور کنے توڑ سکھ لئے نے—اوہ 'دھا-نی-تا-کت-تا-تھئی-تھئی' دی 'ون-ٹو-تھری' بنا-بنا کے اسنوں توڑے دسدا رہا، ادھر چڈا باقی کڑیاں دے جھرمٹ نوں انگریزی وچ نویں-نویں چٹکلے سنا رہا سی، جہڑے اوہنوں ہزاراں دی سنکھیا وچ زبانی یاد سن۔ ممی سوڈھے دیاں بوتلاں تے کھان-پین دا سامان منگوا رہی سی۔ رنجیت کمار سگریٹ دے کش لاؤندا اک ٹکّ پھلس ولّ دیکھ رہا سی، تے غریب مہمان نواز ممی نوں واری واری کہہ رہا سی کہ روپئے گھٹّ ہون تاں اوہ اس توں لے لئے۔
سکاچ کھلھی تے پہلا دور شروع ہویا۔ پھلس نوں جدوں ساتھ دین لئی کیہا گیا تاں اسنے اپنے پلیٹینمی-والاں نوں اک حلقہ جیہا جھٹکا دے کے نانہہ کر دتی کہ اوہ وسکی نہیں پیندی۔
ساریاں نے منت خوشامد کیتی پر اوہ نہیں منی۔ چڈے نے اس اتے دکھ پرگٹ کیتا تاں ممی نے اک نکا جیہا پیگ تیار کرکے پھلس دے بلھاں نال لاندیاں بڑے دلار نال کیہا، "بہادر کڑی بن، تے پی جا۔"
پھلس نانہہ نہیں کر سکی۔ چڈا خوش ہو گیا تے اسنے ایسے خوشی وچ ویہہ پچی ہور ننگے چٹکلے سنا دتے۔ سارے مزے لیندے رہے۔ میں سوچیا، آدمی نے ننگیز توں تنگ آ کے کپڑے پاؤنے شروع کیتے ہونگے۔ ایہی کارن ہے کہ ہن اوہ کپڑیاں توں اکّ کے کدی کدی ننگیز ولّ دوڑن لگدا ہے۔ سبھیتا دا وپریت، اسبھئتا جو ہندا ہے۔ اس پرواس دا اک دلچسپ پکھ ایہہ وی ہے کہ آدمی نوں انج کرن نال نرنتر جیون دی اک-رستہ دے کشٹ توں کجھ پلاں لئی مکتی مل جاندی ہے...۔
میں ممی ولّ دیکھیا، جہڑی اوہناں جوان کڑیاں وچ گھلی ملی بیٹھی چڈے دے ننگ-دھڑنگے چٹکلے سن-سن ہسّ رہی سی تے ٹھہاکے لا رہی سی۔ اسدے چہرے اتے اوہی کڈھبا میکئپّ سی۔ اسدے ہیٹھ اسدیاں جھرڑیاں صاف نظر آ رہیاں سن۔ اوہ وی کھڑی بیٹھی سی...میں سوچیا، اخیر لوک کیوں پرواس نوں برا سمجھدے نے...اوہ پرواس، جہڑا میریاں اکھاں ساہمنے سی۔ اسدا وراٹ روپ بھاویں سندر نہیں سی پر سوخم بڑا سندر سی...اس اتے کوئی میکئپّ نہیں سی۔ کوئی لپا-پوچی نہیں سی، کوئی وٹنا-گاچی نہیں سی ملی ہوئی۔—پولی سی، اوہ اک کونے وچ کھڑی رنجیت کمار نال اپنی نویں فراق بارے کوئی گلّ کر رہی سی تے اسنوں دسّ رہی سی کہ صرف اپنی ہشیاری نال بڑی گھٹّ لاگت 'چ اسنے اک ودھیا چیز تیار لئی ہے۔ دو ٹوٹے سن، جہڑے بالکل بے کار جاپدے سن، پر ہن اوہ اک سندر پوشاک وچ بدل گئے سن۔ تے رنجیت کمار بڑی گمبھیرتا نال اسنوں دو نویں ڈریسّ بنوا دین دا وعدہ کر رہا سی، حالانکہ اسنوں فلم کمپنی توں اینے روپئے اکٹھے ملن دی کوئی آس نہیں سی۔—ڈولی سی، اوہ غریب مہمان نواز توں کجھ قرضہ لین دی کوشش کر رہی سی تے اسنوں وشواس دواء رہی سی کہ دفتر وچوں تنخواہ ملدیاں ہی اوہ ایہہ قرضہ ضرور لاہ دئیگی۔ غریب مہمان نواز نوں پتہ سی کہ اوہ ایہہ روپئے وعدے مطابق کدی واپس نہیں کریگی، پر اوہ اسدے وعدے اتے وشواس کر رہا سی۔ تھیلیما ونکترے توں تانڈو ناچ دے بڑے اوکھے توڑے سکھن دی کوشش کر رہی سی۔ ونکترے نوں پتہ سی کہ ساری عمر اسدے پیر کدی اسدے بھاوَ نہیں درساء سکنگے، پر اوہ اسنوں سکھا رہا سی۔ تھیلیما وی پکی طرحاں جاندی سی کہ اوہ ایویں ہی اپنا تے ونکترے دا سماں برباد کر رہی ہے، پر اوہ بڑی لگن تے تتپرتا نال پاٹھ یاد کر رہی سی۔ ایلیما تے کٹی دوویں پی رہیاں سن تے آپس وچ کسے اجیہے آدمی بارے گل بات کر رہیاں سن، جسنے پچھلی ریس وچ ربّ جانے کدوں دا بدلہ لین لئی ٹپّ دتی سی۔ تے چڈا پھلس دے چانے رنگے والاں نوں پگھلے ہوئے سونے دے رنگ دی شراب وچ گھول کے پی رہا سی۔ پھلس دا خسریاں ورگا دوست واری واری جیب وچوں کنگھی کڈھدا تے اپنے وال واہن لگّ پیندا۔ ممی کدی اس نال گلّ کردی، کدی اس نال؛ کدی سوڈھا کھلواؤندی، کدی ٹٹے ہوئے غلاس دے ٹکڑے چکواؤندی...اسدی نظر ساریاں 'تے سی، اس بلی وانگ، جہڑی دیکھن نوں تاں اپنیاں اکھاں بند کری پئی انگھ رہی ہندی ہے، پر اسنوں پتہ ہندا ہے کہ اسدے پنجے بچے کتھے کتھے نے تے کی-کی شرارتاں کر رہے نے۔
اس دلچسپ چتر وچ کہڑا رنگ، کہڑی لکیر غلط سی؟...ممی دا اوہ بھڑکیلا تے گوڑہا میکئپّ وی انج جاپدا سی کہ اس چتر دا اک ضروری انگ ہے۔
غلب کہندا ہے :-
'قیدے-حیات-او-بندے غم1، اصل میں دونوں ایک ہیں۔
موت سے پہلے آدمی غم سے نجات2 پائے کیوں ؟'
(1.جیون روپی قید تے غم دی پکڑ؛ 2.مکتی-انُ.)
قیدے-حیات تے بندے-غم جے سچ مچّ ہی ہے تاں ایہہ کیوں ضروری ہے کہ آدمی موت توں پہلاں نجات (مکتی) پراپت کرن دی کوشش ہی نہ کرے؟ اس توں مکتی لئی کون یمراج دا انتظار کرے...کیوں آدمی کجھ پلاں لئی من دی موز دی کھیڈ وچ حصہ نہ لوے!...
ممی ہریک دی پرشنسا کر رہی سی۔ اسدے سینے وچ اجیہا دل سی، جس وچ اوہناں ساریاں لئی ممتا سی۔ میں سوچیا کہ شاید اس لئی اسنے اپنے چہرے اتے رنگ مل لیا ہے کہ لوکاں نوں اسدی سچائی دا پتہ نہ لگے...اس وچ شاید اینی سریرک شکتی نہیں سی کہ اوہ ہر کسے دی ماں بن سکدی تے اسے لئی اسنے اپنی ممتا تے سنیہ دی خاطر کجھ وئکتی چن لئے سن تے باقی ساری دنیاں نوں چھڈّ دتا سی۔
ممی نوں پتہ سی کہ چڈا اک تگڑا پیگ پھلس نوں پیا چکیا ہے۔ چوری چھپے نہیں ساریاں دے ساہمنے؛ پر ممی تاں ادوں رسوئی وچ پٹیٹو چپس تل رہی سی...ہن پھلس نشے وچ سی، تے جس طرحاں اسدے پالش کیتے ہوئے فولاد رنگے وال ہولی ہولی لہرا رہے سن، اسے طرحاں اوہ آپ وی لہرا رہی سی۔
رات دے باراں وجع چکے سن۔ ونکترے تھیلیما نوں توڑے سکھا-سکھا کے تھکّ جان پچھوں ہن دس رہا سی کہ اسدا پیو سالا اس نال بڑا پیار کردا سی۔ بچپن وچ ہی اسنے اسدا ویاہ کر دتا سی۔ اسدی وائیف بڑی بیوٹی-پھلّ ہے...تے غریب مہمان نواز ڈولی نوں قرضہ دے کے بھلّ وی چکیا سی۔ رنجیت کمار پولی نوں اپنے نال کدھرے باہر لے گیا سی۔ ایلیما تے کٹی دوویں دنیاں بھر دیاں گلّ کرکے تھکّ چکیاں سن تے آرام کرنا چاہندیاں سن—تپائی دے ارد-گرد پھلس، اسدا خسرے مونہاں ساتھی دوست تے ممی بیٹھے سن۔ چڈا ہن جذباتی نہیں سی۔ پھلس اسدے نال ڈھکّ کے بیٹھی ہوئی سی، جسنے پہلی ویر شراب دا سواد چکھیا سی—اسنوں پراپت کرن دا سنکلپ اسدیاں اکھاں وچ ساکار سی۔ ممی اس گلّ توں انجان نہیں سی۔
تھوڑھی دیر بعد پھلس دا کھوسرے مونہاں دوست اٹھ کے سوفے اتے جا لیٹیا تے اپنے والاں وچ کنگھی کردا کردا سوں گیا۔ غریب مہمان نواز تے ڈولی اٹھ کے کدھرے چلے گئے۔ ایلیما تے کٹی نے وداع لئی تے چلیاں گئیاں...ونکترے نے آخری واری اپنی پتنی دی خوبصورتی دی پرشنسا کیتی تے پھلس ولّ للچائیاں نظراں نال دیکھیا، پھیر تھیلیما ولّ جہڑی اسدے کول بیٹھی سی، تے پھیر اوہ اسدی بانہہ پھڑھ کے اسنوں چند دکھاؤن لئی باہر کھلھے میدان وچ لے گیا۔
اچانک پتہ نہیں کی ہویا کہ چڈے تے ممی وچکار گرما-گرم بہش شروع ہو گئی۔ چڈے دی آواز لڑکھڑا رہی سی۔ اوہ اک نا لایق پتر وانگ ممی نوں اوا-طوا بولن لگا۔ پھلس نے کسے حد تک بچاء کرن دی کوشش کیتی، پر چڈا ہوا دے گھوڑے 'تے سوار سی۔ اوہ پھلس نوں اپنے نال سئیدا کاٹیج لے جانا چاہندا سی تے ممی اس دے ورودھ سی۔ اوہ اسنوں بڑی دیر تک سمجھاؤندی رہی کہ اوہ اس ارادے توں بعض آوے، پر اوہ سی کہ مندا ہی نہیں سی پیا تے واری-واری ممی نوں کہہ رہا سی، 'توں پاگل ہو گئی ایں...بڈھیئے دلالنے...پھلس میری ہے...پچھ لے اس نوں۔'
ممی نے بڑی دیر تک اسدیاں گالھاں سنیاں، انت وچ بڑے سمجھاؤن والے ڈھنگ نال کیہا، "چڈے، مائی سن...توں کیوں نہیں سمجھدا...شی اج ینگ...شی اج ویری ینگ...۔"
اسدی آواز کمب رہی سی، اس وچ اک ترلا سی، اک تاڑنا سی، اک بڑی بھیانک تصویر سی، پر چڈا اکا نہیں سمجھیا۔ ادوں اسدے ساہویں صرف پھلس تے اسدی پراپتی سی۔ میں پھلس ولّ دیکھیا تے پہلی واری اس گلّ نوں محسوس کیتا کہ اوہ سچ مچّ بڑی چھوٹی عمر دی سی، مشکل نال پندراں سال دی...اسدا گورا چہرہ، چاندی رنگے بدلاں وچ گھریا، برسات دی پہلی بوند وانگ لرز رہا سی۔
چڈے نے اسنوں باہوں پھڑھ کے اپنے ولّ کھچیا تے فلماں دے ہیرو وانگ اپنی چھاتی نال لا کے گھٹّ لیا۔ ممی یکدم لال-پیلی ہو کے کوکی، "چڈے...چھڈّ دے...فار گوڈ سیک...چھڈّ دے اسنوں!"
جدوں چڈے نے اپنی چوڑی چھاتی نالوں پھلس نوں وکھ نہ کیتا تاں ممی نے اسدے منہ اتے اک زوردار چپیڑ کڈھ ماری تے کوکی، "گیٹ آؤٹ...گیٹ آؤٹ..."
چڈا بھنوتر گیا۔ پھلس نوں اپنے نالوں وکھ کرکے اک دھکہ ماریا تے ممی ولّ اگّ ورھاندیاں نظراں نال ویکھدا ہویا باہر نکل گیا۔ میں وی اٹھ کے وداع لئی تے چڈے دے پچھے پچھے تر پیا۔
سئیدا کاٹیج پہنچ کے میں دیکھیا اوہ پینٹ، قمیض تے بوٹاں سمیت، پلنگھ اتے، مودھڑے- منھ پیا سی۔ میں اس نال کوئی گلّ نہ کیتی تے دوجے کمرے وچ وڈی میز اتے سوں گیا۔
سویرے دیر نال اٹھیا۔ دس وجے ہوئے سن۔ چڈا سویرے سویرے ہی اٹھ کے باہر چلا گیا سی۔ کتھے، ایہہ کسے نوں نہیں سی پتہ۔ پر جدوں میں غسل خانے وچوں باہر نکل رہا ساں تاں مینوں اسدی آواز سنائی دتی، جہڑی گیراج دے باہروں آ رہی سی۔ اوہ کسے نوں کہہ رہا سی، "اوہ لاجواب عورت اے۔ خدا دی سونہ، بڑی لاجواب عورت اے—دعا کر کہ اسدی عمر نوں پہنچ کے توں وی اس ورگی گریٹ بن جاویں۔"
اسدی آواز وچ اک وچتر کسیل گھلی ہوئی سی۔ پتہ نہیں اسدا نشانہ اس دے اپنے ولّ سی جاں اس وئکتی ولّ، جس نوں اوہ کہہ رہا سی۔ میں بہتی دیر اتھے رکیا رہنا ٹھیک نہیں سمجھیا تے اندر چلا گیا۔ ادھا گھنٹہ میں اسدی اڈیک کیتی۔ جدوں اوہ نہ آیا تاں میں پربھات نگر ولّ تر گیا۔
میری پتنی دا موڈ ٹھیک سی—ہریش گھرے نہیں سی۔ ہریش دی پتنی نے اس بارے پچھیا تاں میں کہہ دتا کہ اوہ اجے سٹوڈیؤ وچ ستا پیا ہے۔
پونے وچ خاصہ موز میلہ ہو گیا سی، اس لئی میں ہریش دی پتنی توں جان دی آگیا منگی۔ سبھیتا دے ناطے اسنے سانوں رکن لئی کیہا، پر میں سئیدا کاٹیج وچ ہی فیصلہ کر لیا سی کہ رات والی گھٹنا میری مانسک جگالی لئی وادھو ہے۔
اسیں تر پئے۔ رستے وچ ممی دیاں گلاں ہوئیاں۔ جو کجھ واپریا سی، میں پتنی نوں سبھ کجھ دس دتا۔ اسدا کہنا سی کہ پھلس اسدی کوئی رشتے دار ہوئےگی جاں اوہ اسنوں کسے چنگی آسامی نوں پیش کرنا چہندی ہوئےگی، تدے اسنے چڈے نال لڑائی کیتی...میں چپّ رہا۔ نہ حمیں بھری، نہ ورودھ کیتا۔
--- --- ---
کئی دن بیت جان پچھوں چڈے دا خط آیا، جس وچ اس رات والی گھٹنا دا سرسری جیہا ذکر سی تے اسنے اپنے بارے وچ ایہہ کیہا سی، 'میں اس رات جانور بن گیا ساں لعنت ہے میرے 'تے۔'
تنّ مہینے بعد مینوں اک ضروری کم لئی پھیر پونے جانا پیا۔ سدھا سئیدا کاٹیج پہنچیا۔ چڈا اتھے نہیں سی۔ غریب مہمان نواز نال اس سمیں ملاقات ہوئی جدوں اوہ گیریج وچوں نکل کے شیریں دے نکے بچے نوں پیار کر رہا سی۔ اوہ اڈّ کے ملیا۔ تھوڑھی دیر بعد رنجیت کمار آ گیا، کچھو دی تور تردا ہویا، تے چپ چاپ بیٹھ گیا۔ میں جد اسنوں کجھ پچھدا ساں تاں اوہ بڑا سنکھیپ جیہا اتر دے دندا سی۔ اس نال ہوئی گل بات توں پتہ لگیا کہ چڈا اس رات توں پچھوں ممی ولّ نہیں گیا تے نہ ہی اوہ اتھے آئی ہے۔ پھلس نوں اسنے دوجے دن ہی اسدے ماں-پیو کول بھیج دتا سی۔ اوہ اس خسرے ورگے منڈے نال گھروں بھجّ کے آئی سی۔...رنجیت کمار نوں وشواس سی کہ جے اوہ کجھ دن ہور پونے وچ رہندی تاں اوہ ضرور اسنوں لے اڈدا۔ غریب مہمان نواز نے اجیہا کوئی دعوہ نہیں سی کیتا...پر اینا افسوس ضرور سی کہ اوہ چلی گئی سی۔
چڈے بارے ایہہ پتہ لگیا کہ دو تنّ دناں دی اسدی طبیعت ٹھیک نہیں ہے، پر اوہ کسے ڈاکٹر توں رائے نہیں لیندا—-سارا دن ادھر ادھر بھوندا رہندا ہے۔ غریب مہمان نواز نے جدوں مینوں گلاں دسنیاں شروع کیتیاں تاں رنجیت کمار اٹھ کے چلا گیا۔ میں سریاں والے جنگلے راہیں دیکھیا، اوہ گیریج ولّ گیا سی۔
میں غریب مہمان نواز توں گیریج والی شیریں بارے کجھ پچھن لئی سوچ ہی رہا ساں کہ ونکترے بڑا گھبرایا ہویا کمرے وچ آ وڑیا۔ اس توں پتہ لگا کہ چڈے نوں تیز بخار چڑھیا ہویا سی۔ اوہ اسنوں تانگے وچ لدّ کے اتھے لیایا ہے کیونکہ اوہ رستے وچ بے ہوش ہو گیا سی...میں تے غریب مہمان نواز باہر ولّ دوڑے۔ تانگے والا بے ہوش چڈے نوں سمبھالی بیٹھا سی۔ اساں ساریاں نے اسنوں چکیا تے کمرے وچ لیا کے بسترے اتے لٹاء دتا۔ میں اسدے متھے اتے ہتھ رکھ کے دیکھیا، سچ مچّ بڑا تیز بخار سی۔ اک سو چھ ڈگری توں گھٹّ نہیں ہونا۔
میں غریب مہمان نواز نوں کیہا، "فوراً ڈاکٹر نوں بلاؤنا چاہیدا اے۔" اسنے ونکترے نال صلاحَ کیتی تے 'ہنے آیا' کہہ کے باہر چلا گیا۔ جدوں واپس آیا تاں اس نال ممی وی سی۔ اوہ ہپھی ہوئی سی۔ اندر آؤندیاں ہی اسنے چڈے ولّ دیکھیا تے لگبھگ کوک کے پچھیا، "کی ہویا اے، میرے بچے نوں؟"
ونکترے نے جدوں اسنوں دسیا کہ چڈا کئی دناں دا بیمار سی تاں ممی نے بڑے دکھ تے غصے نال کیہا، "تسیں کیسے لوگ او—مینوں خبر کیوں نہیں کیتی؟" پھیر اسنے غریب مہمان نواز، مینوں تے ونکترے نوں کئی ہدایتاں دتیاں...اک نوں چڈے دے پیراں دیاں تلیاں جھسن دی، دوجے نوں برف لیاؤن دی تے تیجے نوں پکھا جھلن دی۔ چڈے دی حالت ویکھ کے اسدی اپنی حالت وی وگڑ گئی سی، پر اسنے حوصلے توں کم لیا تے ڈاکٹر نوں بلاؤن چلی گئی۔
پتہ نہیں رنجیت کمار نوں گیریج وچ کنج پتہ لگیا۔ اوہ ممی دے جان دے ترنت بعد گھبرایا ہویا اندر آیا۔ اسدے پچھن 'تے ونکترے نے اسدے بے ہوش ہون دی گھٹنا دا ورنن کر دتا تے ایہہ وی دسیا کہ ممی ڈاکٹر کول گئی ہے۔ ایہہ سن کے رنجیت کمار دی بے چینی کسے حد تک دور ہو گئی۔
میں دیکھیا کہ اوہ تنے بڑے سنتشٹ سن، جویں چڈے دی صحتَ دی ساری ذمہ واری ممی نے اپنے سر لے لئی ہووے۔
اسدی ہدایت انوسار چڈے دیاں تلیاں ملیاں جا رہیاں سن، متھے اتے ٹھنڈے پانی دیاں پٹیاں رکھیاں جا رہیاں سن۔ ممی جدوں ڈاکٹر نوں نال لے کے آئی، اوہ، کجھ کجھ ہوش وچ آ چکیا سی۔ ڈاکٹر نے موانے وچ کافی دیر لا دتی۔ اسدے چہرے توں انج جاپدا سی جویں چڈے دی زندگی خطرے وچ ہے۔
موائناں کرن پچھوں ڈاکٹر نے ممی نوں اشارہ کیتا تے اوہ دوویں کمرے 'چوں باہر چلے گئے۔ میں سلاکھاں راہیں دیکھیا کہ گیریج دے ٹاٹ دا پردہ ہلّ رہا سی۔
تھوڑھی دیر بعد ممی آئی۔ غریب مہمان نواز، ونکترے تے رنجیت کمار نوں واری واری نال کیہا کہ گھبراؤن والی کوئی گلّ نہیں۔ چڈا ہن اکھاں کھولھ کے سن رہا سی۔ ممی نوں اس نے حیرانی نال نہیں دیکھیا سی، پر اک الجھن جہی ضرور محسوس کر رہا سی۔ کجھ چھن بعد جدوں اوہ سمجھ گیا کہ ممی کیوں تے کنج آئی ہے، تاں اسنے ممی دا ہتھ اپنے ہتھ وچ لیندیاں ذرا دباء کے کیہا، "ممی، یو آر گریٹ!"
ممی اس کول پلنگھ اتے بیٹھ گئی۔ اوہ ممتا دی ساکار مورت لگّ رہی سی۔ اسنے چڈے دے بھکھدے ہوئے متھے اتے ہتھ پھیر کے مسکراندیاں ہویاں صرف اینا کیہا، "میرے بچے...میرے غریب بیٹے!"
چڈے دیاں اکھاں وچ اتھرو آ گئے، پر ترنت ہی اسنے اوہناں نوں پی جان دی کوشش کیتی تے کیہا، "نہیں، تیرا بیٹا اول درزے دا سکاؤنڈرل اے...جاہ اپنے سورگواسی پتی دا پستول چکّ لیا تے اسدی چھاتی 'چوں کڈھ دے۔"
ممی نے چڈے دی گلھ اتے پولی جہی چپیڑ ماری، "وادھو دیاں گلاں نہ کر۔" پھیر اوہ کسے چست تے سمجھدار نرس وانگ اٹھی تے ساڈے ساریاں ولّ بھوں کے بولی،
"منڈیو، چڈا بیمار ہے تے میں اسنوں ہسپتال لے جانا ایں—سمجھے؟"
سارے سمجھ گئے۔ غریب مہمان نواز نے ترنت ٹیکسی دا بندوبست کر دتا۔ چڈے نوں چکّ کے اس وچ پایا گیا۔ اوہ بڑا کہندا رہا کہ اجیہی کی آفت آئی ہے کہ مینوں ہسپتال دے حوالے کیتا جا رہا ہے، پر ممی کہندی رہی کہ گلّ کجھ وی نہیں، ہسپتال وچ ذرا آرام رہندا ہے۔ چڈا بڑا ضدی سی، پر اس سمیں اوہ ممی دی کسے گلّ توں انکار نہیں سی کر سکیا۔
چڈے نوں ہسپتال وچ داخل کروا دتا گیا۔ ممی نے مینوں اکانت وچ لجاء کے دسیا کہ بیماری بڑی خطرناک ہے—یعنی پلیگ۔ ایہہ سن کے میرے ہوش اڈّ گئے۔ خود ممی وی بڑی پریشان سی، پر اسنوں امید سی کہ ایہہ بلاء ٹل جائیگی تے چڈا بڑی چھیتی ٹھیک ہو جائیگا۔
علاج ہندا رہا۔ پرائیویٹ ہسپتال سی۔ ڈاکٹراں نے چڈے دا علاج بڑے دھیان نال کیتا، پر کئی نویاں مشکلاں کھڑھیاں ہو گئیاں—اسدا پنڈا تھاں-تھاں توں پاٹن لگّ پیا تے بخار ودھدا گیا۔ انت وچ ڈاکٹراں نے ایہہ رائے دتی کہ اسنوں بمبئی لے جایا جائے، پر ممی نہیں منی۔ اسنے چڈے نوں اسے حالت وچ چکیا تے اپنے گھر لے گئی۔
میں بہتے دن پونے وچ نہیں رہِ سکدا ساں۔ واپس بمبئی آیا تے ٹیلیفون دے ذریعے کئی واری اسدا ہالچال پتہ کیتا۔ میرا شکّ سی کہ اس ہن جؤندے نہیں رہنا، پر مینوں پتہ لگیا کہ ہولی ہولی اسدی حالت سمبھل رہی ہے۔ اک مقدمے دے سبندھ وچ مینوں لاہور جانا پیا۔ اتھوں پندراں دن بعد واپس پرتیا تاں میری پتنی نے چڈے دا اک خط دتا، جس وچ صرف ایہہ لکھیا سی—"مہامایا ممی نے اپنے کپوت نوں موت دے منہ وچوں کڈھ لیاندا ہے۔"
اوہناں تھوڑھے جہے شبداں وچ بڑا کجھ سی...بھاوناواں دا اک پورا سمندر۔ میں اپنی پتنی نال اس دا ذکر بڑی بھاوکتا نال کیتا تاں اسنے پربھاوت ہو کے صرف اینا کیہا، "اجہیاں عورتاں اکثر، سیوا بھاوَ والیاں ہندیاں نے۔"
میں چڈے نوں دو تنّ خط لکھے، جہناں دا جواب نہیں آیا۔ پچھوں پتہ لگیا کہ ممی نے اسنوں جلوایو بدلن لئی اپنی اک سہیلی کول سوناوال بھیج دتا سی۔ چڈا بڑی مشکل نال اتھے اک ہفتہ رہا تے اکتاء کے واپس آ گیا۔ جس دن اوہ پونے پہنچیا، سببّ نال میں اتھے ہی ساں۔ پلیگ دے زبردست حملے کارن اوہ بڑا کمزور ہو گیا سی، پر اسدا ہلڑھ مچاؤن والا سبھاء اج وی تویں دا تویں ہی سی۔ اپنی بیماری دا ذکر اسنے انج کیتا، جویں آدمی سائیکل دی معمولی جہی پھیٹ دا قصہ سناؤندا ہے۔ ہن جدوں کہ اوہ بچ گیا سی، اپنی خطرناک بیماری بارے گلّ کرنا فضول سمجھدا سی۔
سئیدا کاٹیج وچ چڈے دی غیر حاضری وچ نکے-نکے کئی پریورتن ہوئے سن۔ عقیل تے شکی کتے ہور چلے گئے سن کیونکہ اوہناں اپنی نویں فلم کمپنی کھولھنی سی، جس لئی اوہناں نوں سئیدا کاٹیج دا ماحول ٹھیک نہیں سی لگیا۔
اوہناں دی جگہ اک بنگالی میوزک ڈائریکٹر آ گیا سی۔ اسدا ناں سین سی۔ اس نال لاہور توں بھجیا ہویا اک منڈا رامسنگھ رہندا سی۔ سئیدا کاٹیج وچ رہن والے سارے لوک ہی اس توں اپنے کم کروا لیندے سن۔ سبھاء دا بڑا نرم تے ساریاں دا سیوادار سی۔ چڈے کول اوہ ادوں آیا سی جدوں اوہ ممی دے کہن 'تے سوناوالا جا رہا سی۔ اسنے غریب مہمان نواز تے رنجیت نوں کہہ دتا سی کہ اسنوں سئیدا کاٹیج وچ رکھ لیا جاوے۔ سین دے کمرے وچ کیونکہ جگہ خالی سی، اس لئی اسنے اتھے ہی اپنا ڈیرہ لا لیا سی۔
رنجیت کمار نوں کمپنی دی نویں فلم لئی ہیرو وجوں چن لیا گیا سی تے اس دے نال وعدہ کیتا گیا سی کہ جے فلم سفل ہوئی تاں اسنوں دوجی فلم ڈائریکٹ کرن دا موقع دتا جائیگا۔ چڈا اپنی دو سالاں دی پینڈنگ تنخواہ وچوں ڈیڈھ ہزار روپئے یک-مشت پراپت کرن وچ سفل ہو گیا سی، اس لئی اسنے رنجیت کمار نوں کیہا سی، "میری جان، جے کجھ وصول کرنا چاہندے ہو تاں میرے وانگ 'پلیگ-روگی' ہو جاؤ...ہیرو تے ڈائریکٹر بنن نالوں، ایہہ ودھیرے چنگا اے۔"
غریب مہمان نواز کجھ دن پہلاں ہی حیدرآباد ہو کے آیا سی، اس لئی سئیدا کاٹیج خوش حال نظر آ رہا سی۔ میں دیکھیا، گیریج دے باہر لاںء اتے اجہیاں قمیضاں تے سلواراں لٹک رہیاں سن، جہناں دا کپڑا چنگا تے قیمتی سی۔ شیریں دے بچے کول نویں کھڈونے سن۔
مینوں پونے وچ پندراں دن رہنا پیا۔ میرا پرانا فلماں دا ساتھی ہن نویں فلم دی ہیروئن نوں پیار دی پھاہی وچ پھاہن دی کوشش کر رہا سی، پر ڈردا سی، کیونکہ ایہہ ہیروئن پنجابن سی تے اسدا پتی وڈیاں-وڈیاں مچھاں والا ہٹا-کٹا مشٹنڈا۔ چڈے نے صلاحَ دتی سی، "کوئی پرواہ نہ کریں، اس سالے دی...جس پنجابی ایکٹریس دا پتی وڈیاں مچھاں والا پہلوان ہووے، اوہ عشقَ دے میدان وچ ضرور چارو خانے چتّ ڈگیا ہندے۔ بس اینا کر کہ سو روپئے فی گالھ دے حساب نال میتھوں دس-ویہہ ہیوی-ویٹ گالھاں سکھ لے۔ اوہ تیرے اوکھے ویلے بڑا کم آیا کرنگیاں۔"
ہریش اک بوتل فی گالھ دے حساب نال چھ گالھاں ٹھیٹھ پنجابی لحظے وچ یاد کر چکیا سی، پر اجے تک اسنوں اپنے عشقَ دے رستے وچ کوئی اجیہی اوکڑ نہیں سی آئی کہ اوہ اوہناں دا پربھاو ویکھ سکے۔
ممی دے گھر پہلاں وانگ ہی مہفلاں سجدیاں سن۔ پولی، ڈولی، کٹی، ایلما، تھیلما آدی ساریاں آؤندیاں سن۔ ونکترے پہلاں وانگ ہی تھیلما نوں کتھاکلی تے تانڈو ناچ دی 'تا-تھئی'، تے 'دھا- نی-نہ-کت' دا 'ون-ٹو-تھری' بنا-بنا کے دسدا سی، تے اوہ اسنوں سکھن دی پوری کوشش کردی سی۔ غریب مہمان نواز اسے طرحاں قرضے دے رہا سی، تے رنجیت کمار جس نوں ہن کمپنی وچ نویں فلم دے ہیرو دا چانس مل رہا سی، اوہناں وچوں کسے وی اک نوں باہر کھلھی ہوا وچ لے جاندا سی—چڈے دے ننگے چٹے مذاق سن-سن کے اسے طرحاں ٹھہاکے گونجدے سن—اک صرف اوہ نہیں سی ہندی...اوہ، جسدے والاں دے رنگ دی صحیح اپما لبھن لئی چڈے نے کافی سماں لایا سی۔ تے ایہناں مہپھلاں وچ ہن چڈے دیاں نظراں اسنوں لبھدیاں وی نہیں سن۔ پر پھیر وی جدوں کدی چڈے دیاں نظراں ممی دیاں نظراں نال ٹکراء کے جھک جاندیاں تاں میں محسوس کردا کہ اسنوں اپنی اس رات دی دیوانگی دا افسوس ہے۔ اجیہا افسوس، جسنوں یاد کرکے اسنوں تکلیف ہندی ہے۔ پھیر وی چوتھے پیگ پچھوں کدے-کدار اک-ادھا اجیہا واک اسدے مونہوں نکل ہی جاندا سی، "اوئِ چڈیا، یو آر اے ڈیم بروٹ!"
ایہہ سن کے ممی بلھاں وچ مسکرا پیندی، جویں اوہ اس مسکراہٹ دی مٹھاس وچ لپیٹ کے کہہ رہی ہووے—'ڈانٹ ٹاک راٹ!"
ونکترے نال پہلاں وانگ ہی اسدی چخچخ چلدی سی۔ نشے وچ آ کے جدوں وی اوہ اپنے پیو دی پرشنسا وچ جاں اپنی پتنی دی سندرتا دے سنبندھ وچ کجھ کہن لگدا، اوہ اسدی گلّ وڈے گنڈاسے نال ٹکّ دیندا۔ اوہ وچارا چپّ ہو جاندا تے اپنا میٹریکلیشن دا سرئپھکیٹ تیہ کرکے جیب وچ پا لیندا۔
ممی، اوہی ممی سی...پولی دی ممی، ڈولی دی ممی، چڈے دی ممی، رنجیت کمار دی ممی۔ سوڈھے دیاں بوتلاں، کھان-پین دے سامان تے محفل جماؤن والے دوجے ساز-سامان دے پربندھ وچ اوہ اوویں ہی سنیہ-بھجی دلچسپی نال حصہ لیندی۔ اسدے چہرے دا میکئپّ وی اوناں ہی واہیات ہندا سی۔ اسدے کپڑے اسے طرحاں بھڑکیلے سن۔ لالی دیاں تیہاں ہیٹھوں اسدیاں جھرڑیاں اوویں ہی جھاکدیاں سن، پر مینوں ہن پوتر دکھائی دندیاں سن۔ اینیاں پوتر کہ پلیگ دے کٹانوں اوہناں تک نہیں سی پہنچ سکے۔ ڈر کے کتے نسّ گئے سن...چڈے دے سریر وچوں وی نکل کے نسّ گئے سن، کیونکہ اوہ اوہناں جھرڑیاں دی چھتر-چھایا ہیٹھ جو سی—اوہ پوتر جھرڑیاں جہڑیاں ہر ویلے بڑے ہی واہیات رنگاں نال لپیاں ہندیاں سن۔
ونکترے دی خوبصورت پتنی دا جدوں گربھ پات ہویا سی تاں ممی دی جھٹپھٹ سہائتا نے اسدی جان بچائی سی۔ تھیلما جدوں ہندوستانی ناچ سکھن دے شوق وچ اک مارواڑی کتھک دے ہتھے چڑھ گئی، تے اس سودے وچ جدوں اک دن اسنوں پتہ لگیا کہ اسنے اک خطرناک روگ خرید لیا ہے تاں ممی نے اسنوں بڑا جھڑکیا سی تے اس نال کوئی سنبندھ نہ رکھن دی پکی ٹھان لئی سی، پر پھیر اس دیاں اکھاں وچ اتھرو دیکھ کے اسدا دل پسیج گیا سی۔ اسنے اسے دن شام نوں اپنے پتراں نوں ساری گلّ دسّ دتی سی تے اوہناں نوں بینتی کیتی سی کہ تھیلما دا علاج کرواؤن۔ کٹی نوں اک پزل (بجھارت) حلّ کرن بدلے پنج سو روپئے دا انعام ملیا سی تے ممی نے اسنوں مجبور کیتا سی کہ گھٹوگھٹّ ادھے روپئے غریب مہمان نواز نوں دے دیوے، کیونکہ ادوں غریب دا ہتھ تنگ سی۔ اسنے کٹی نوں کیہا سی، "توں اس موقعے اسنوں دے دے—بعد وچ لیندی رہیں۔" تے اسنے میری پندراں دن دی ٹھاہر دوران کئی واری میری مسیج بارے پچھیا سی تے دکھ پرگٹ کیتا سی کہ پہلے بچے دی موت نوں اینے سال ہو گئے نے، دوجا بچہ کیوں نہیں ہویا۔ رنجیت کمار نال اوہ بہتی کھلھ کے گل بات نہیں سی کردی۔ انج جاپدا سی جویں اسدی دکھاوے والی عادت اسنوں چنگی نہیں سی لگدی۔ میرے ساہمنے وی اک دو واری اس دی چرچہ کر چکی سی۔ میوزک ڈائریکٹر سین نوں اوہ نفرت کردی سی۔ چڈا اسنوں اپنے نال لے آؤندا سی تاں اوہ اسنوں کہندی سی، "اجیہے ذلیل آدمی نوں اتھے نہ لیایا کرو۔" چڈا اسنوں کارن پچھدا تاں اوہ بڑی گمبھیرتا نال اتر دیندی، "مینوں ایہہ آدمی اوپرا-اوپرا جیہا لگدا ہے، بس—جچدا نہیں میرے دل نوں۔" ایہہ سن کے چڈا ہسّ پیندا سی۔
ممی دیاں مہفلاں وچوں پیار بھریا نگھّ لے کے میں واپس بمبئی چلا گیا۔ ایہناں مہفلاں وچ شراب دی مستی سی، سیکس سی، پر کوئی اوہلا نہیں سی۔ ہر چیز گربھ وتی زنانی دے ڈھڈّ وانگ سپشٹ سی۔ اسے طرحاں ابھری ہوئی، دیکھن وچ اسے وانگ کڈھبی تے چوندھی لا دین والی، پر اصل وچ بڑی ہی سبھئک تے اپنی جگہ ستھر۔
دوجے دن اخباراں وچ پڑھیا کہ سئیدا کاٹیج وچ میوزک ڈائریکٹر سین ماریا گیا ہے۔ اسدی ہتیا کرن والا کوئی رام سنگھ ہے، جسدی عمر چوداں پندراں سال دے لگبھگ دسی جاندی ہے۔ میں ترنت پونے فون کیتا، پر فون 'تے کوئی نہ مل سکیا۔
اک ہفتے بعد چڈے دا خط آیا، جس وچ اس ہتیا کانڈھ دا پورا ویروا سی۔ رات نوں سارے ستے ہوئے سن کہ اچانک چڈے دے پلنگھ اپر کوئی ڈگیا۔ اوہ گھبرا کے اٹھ کھڑھا ہویا۔ بجلی جگائی تاں دیکھیا، سین ہے، خون وچ لتھپتھّ۔ چڈا اجے پوری طرحاں چتنّ وی نہیں سی ہویا کہ دروازے وچ رامسنگھ کھڑھا دکھائی دتا۔ اسدے ہتھ وچ چھری سی۔ ترنت ہی غریب مہمان نواز تے رنجیت کمار وی آ گئے۔ سارا سئیدا کاٹیج جاگ پیا۔ رنجیت کمار تے غریب مہمان نواز نے رامسنگھ نوں پھڑھ لیا تے اسدے ہتھوں چھری کھوہ لئی۔ چڈے نے سین نوں اپنے پلنگھ اتے لٹاء دتا تے اسدے زخم بارے کجھ پچھنا ہی چاہندا سی کہ اسنے آخری ہچکی لئی تے ٹھنڈا ہو گیا۔
رام سنگھ غریب مہمان نواز تے رنجیت کمار دی جکڑ وچ سی، پر اوہ دوویں کمب رہے سن۔ سین مر گیا تاں رامسنگھ نے چڈے نوں پچھیا، "بھاپاجی...مر گیا؟"
چڈے نے 'ہاں' وچ اتر دتا، تاں رام سنگھ نے رنجیت کمار تے غریب مہمان نواز نوں کیہا، "مینوں چھڈّ دیو، میں بھجانگا نہیں۔"
چڈے دی سمجھ وچ نہیں آ رہا سی کہ اوہ کی کرے...اسنے ترنت نوکر نوں بھیج کے ممی نوں بلاء لیا۔ ممی آئی تاں سارے نشچنت ہو گئے کہ ہن معاملہ سلجھ جائیگا۔ اسنے رامسنگھ نوں چھڈوا دتا تے تھوڑھی دیر بعد اپنے نال تھانے لے گئی تے اسدا بیان درج کروا دتا۔ اس پچھوں چڈا تے اسدے ساتھی کئی دن تک پریشان رہے۔ پولیس دی پچھگچھّ، بیان، پھیر عدالت وچ مقدمے دی پیروی۔ ممی اس دوران خاصی بھج-نٹھ کردی رہی۔ چڈے نوں وشواس سی کہ رامسنگھ بری ہو جائیگا، تے اویں ہی ہویا۔ عدالت نے اسنوں صاف بری کر دتا۔ عدالت وچ اسدا اوہی بیان سی، جہڑا اسنے تھانے وچ دتا سی۔ ممی نے اسنوں کیہا سی، "پتر، گھبراؤنا نہیں، جو کجھ ہوئٔے، سچ-سچ دسّ دیء۔" تے اسنے ساری گلّ جویں دی تویں بیان کر دتی سی کہ 'سین نے اسنوں پلیبیک سنگر بنا دین دا لالچ دتا سی۔ خود اسنوں وی سنگیت نال بڑا پیار سی تے سین بڑا چنگا گوئیا سی۔ اوہ اس چکر وچ آ کے اسدی حیوانی اچھا پوری کردا رہا، پر اسنوں اس نال بڑی نفرت سی۔ اسدا دل واری-واری اسنوں لعنتاں پاؤندا سی۔ انت وچ اوہ اینا تنگ آ گیا سی کہ اسنے سین نوں کہہ وی دتا سی کہ اسنے پھیر اسنوں مجبور کیتا تاں اوہ اسنوں جانوں مار دئیگا'۔ اخیر گھٹنا والی رات انج ہی ہویا۔
عدالت وچ اسنے ایہی بیان دتا۔ ممی وی اتھے سی۔ اکھاں اکھاں وچ ہی اوہ رامسنگھ نوں دلاسے دیندی رہی کہ گھبراء نہ، جو سچ ہے، کہہ دے، سچ دی ہمیشہ جت ہندی ہے۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں تیرے ہتھاں نے خون کیتا ہے، پر اک مہا منحوس جیو دا، اک حیوان دا، اک امانش دا۔
رامسنگھ نے بڑی سادگی تے بھولیپن نال ساری گھٹنا بیان کر دتی...مجسٹریٹ اینا پربھاوت ہویا کہ اسنے رامسنگھ نوں بری کر دتا۔
چڈے نے کیہا، "اس جھوٹھ دے زمانے وچ ایہہ سچ دی انوکھی جت ہے، تے اسدا سہرا میری بڈھی ممی دے سر ہے۔"
چڈے نے مینوں اس پارٹی وچ بلایا سی جہڑی رامسنگھ دی رہائی دی خوشی وچ سئیدا کاٹیج والے کر رہے سن؛ پر میں رجھیویاں کارن اوہ وچ شامل نہیں سی ہو سکیا۔
شکیل تے عقیل دوویں سئیدا کاٹیج وچ واپس آ گئے سن۔ باہرلا واتورن وی اوہناں نوں نجی فلم کمپنی دی نیہہ رکھن لئی راس نہیں سی آیا۔
ہن اوہ پھیر اپنی پرانی فلم کمپنی وچ کسے اسسٹینٹ دے اسسٹینٹ لگے ہوئے سن۔ اوہناں دوواں کول اس پونجی وچوں کجھ سینکڑے بچے سن جہڑی اوہناں نجی فلم کمپنی دی نیہہ رکھن لئی بچائی ہوئی سی۔ چڈے دی صلاحَ منّ کے اوہناں اوہ روپیہ اس پارٹی نوں سفل بناؤن لئی دے دتا۔ چڈے نے اوہناں نوں کیہا سی، "ہن میں چار پیگ پی کے ارداس کراں گا کہ اوہ تہاڈی نجی فلم کمپنی جلدی بنا دئے۔"
چڈے دا کہنا سی کہ اس پارٹی وچ ونکترے نے شراب پی کے اپنی عادت دے الٹ اپنے پیو دی پرشنسا نہیں سی کیتی تے نہ ہی اپنی سندر پتنی دا ذکر ہی کیتا سی۔ غریب مہمان نواز نے کٹی نوں سمیں دیاں لوڑاں پوریاں کرن لئی دو سو روپئے ادھار دتے سن تے رنجیت کمار نے اسنوں کیہا سی، "توں ایہناں وچاریاں کڑیاں نوں انج ادھورے سپنے نہ ونڈیا کر...ہو سکدا ہے تیری نیئت صاف ہووے، پر لین دے معاملے وچ ایہناں دی نیئت اینی صاف نہیں ہندی—کجھ نہ کجھ دیئی رکھیا کر۔"
ممی نے اس پارٹی وچ رامسنگھ نوں بڑا پیار کیتا تے ساریاں نوں صلاحَ دتی کہ اسنوں گھر واپس جان لئی کیہا جاوے۔ تے اخیر اوہی فیصلہ ہویا تے دوجے دن غریب مہمان نواز نے اس لئی ٹکٹ دا پربندھ کر دتا۔ شیریں نے سفر لئی اسنوں کھانا بناء کے دتا۔ سٹیشن تک سارے اسنوں چھڈن گئے۔ گڈی تری تاں اوہ دیر تک ہتھ ہلاؤندے رہے۔
ایہہ چھوٹیاں چھوٹیاں گلّ مینوں پارٹی توں دس دن بعد پتہ لگیاں سن، جدوں مینوں اک ضروری کم پونے جانا پیا سی۔ سئیدا کاٹیج وچ کوئی تبدیلی نہیں سی ہوئی۔ انج جاپدا سی، اوہ اک اجیہا پڑائ ہے، جسدا رنگ-روپ ہزاراں قافلیاں دے ٹھہرن نال وی نہیں بدلدا۔ اوہ جگہ ہی کجھ اجیہی سی، جہڑی اپنے کھالیپن نوں آپے بھر لیندی سی۔ میں جس دن اتھے پہنچیا، شیرنی ونڈی جا رہی سی۔ شیریں دے اک ہور منڈا ہویا سی۔ ونکترے دے ہتھ وچ گلیکسو دا ڈبہ سی۔ اوہنیں دنیں اوہ بڑی مشکل نال ملدا ہندا سی۔ اپنے بچے لئی اسنے کدھروں دو لیاندے سن، اوہناں وچوں اک شیریں دے نویں جمے بال لئی لے آیا سی۔ چڈے نے آخری دو لڈو اسدے منہ وچ تنّ دتے تے کیہا، "توں گلیکسو دا ڈبہ لے آیا...بڑا کمال کیتا اے توں...پر دیکھیں، اپنے سالے پیو دی تے اپنی سالی گھروالی دی، کوئی گلّ نہ کریں۔"
ونکترے نے بڑے بھولیپن نال کیہا، "سالیا، میں کوئی پیتی ہوئی اے ہن؟...اوہ تاں دارو بول رہی ہندی اے...ویسے بائی گاڈ، میری گھروالی بڑی ہینڈسم ایں...۔"
چڈے نے اینا زوردار ٹھہاکا لایا کہ ونکترے نوں کجھ ہور کہن دا موقع نہیں ملیا۔ اس پچھوں چڈا، غریب مہمان نواز تے رنجیت سنگھ میرے ولّ بھوں گئے تے اس کہانی دیاں گلاں شروع ہو گئیاں جہڑی میں اپنے پرانے فلماں دے ساتھی دے راہیں اتھوں دے اک پروڈیوسر لئی لکھ رہا ساں۔ پھیر کجھ چر شیریں دے نویں جمے منڈے دا ناں رکھیا جاندا رہا۔ سینکڑے ناں رکھے گئے، پر چڈے نوں کوئی پسند نہ آیا۔ انت وچ میں کیہا کہ جنم ستھان بھاوَ کہ سئیدا کاٹیج دے ناں 'تے منڈے دا ناں مسعود ہونا چاہیدا ہے۔ چڈے نوں پسند نہیں آیا، پر استھائی طور 'تے اسنے منّ لیا۔
اس دوران میں محسوس کیتا کہ چڈا، غریب مہمان نواز تے رنجیت کمار کجھ بجھے بجھے جہے نے۔ میں سوچیا، شاید اس دا کارن پتجھڑ دا موسم ہوئے، جدوں آدمی بناں کارن ہی تھکاوٹ جہی محسوس کرن لگدا ہے۔ شیریں دا نواں بچہ وی اس ستھلتا دا کارن ہو سکدا سی، پر ایہہ کوئی ٹھوس کارن نہیں سی جاپدا۔ سین دے قتل دی ٹریجڈی؟ پتہ نہیں کی کارن سی...پر میں پوری طرحاں محسوس کیتا کہ اوہ سارے اداس سن؛ اندرے-اندر گھٹے ہوئے سن۔
میں پربھات نگر وچ اپنے پرانے فلمیں دوست دے گھر وچ کہانی لکھدا رہا۔ ایہہ رجھیواں پورے ستّ دن چلیا۔ مینوں واری واری خیال آؤندا سی کہ اس دوران چڈے نے کوئی اڑکا کیوں نہیں لایا۔ ونکترے وی کتے غائب سی۔ رنجیت کمار نال میرا کوئی خاص سبندھ نہیں سی، جہڑا اوہ میرے کول اینی دور آؤندا۔ غریب مہمان نواز بارے میں سوچیا سی، شاید حیدرآباد چلا گیا ہوئےگا۔ تے میرا پرانا فلماں دا ساتھی اپنی نویں فلم دی ہیروئن نال، اسدے گھر وچ، اسدیاں وڈیاں وڈیاں مچھاں والے پتی دی موزودگی وچ، عشقَ لڑاؤن دا درڑھ نشچا کر رہا سی۔
میں اپنی کہانی دے اک بڑے ہی دلچسپ حصے دے سنواداں دی ویونتبندی کر رہا ساں کہ چڈا آ گیا تے کمرے وچ وڑدیاں ہویا اسنے مینوں پچھیا، "اس بکواس دا تینوں کجھ ملیا وی اے کہ نہیں؟"
اسدا اشارہ میری کہانی ولّ سی، جسدے محنتانے دی دوجی قشط میں دو دن پہلاں ہی وصول کیتی سی۔ "ہاں، دو ہزار پرسوں لئے نے۔"
"کتھے نے؟" ایہہ کہندا ہویا چڈا میرے کوٹ ولّ ودھیا۔
"میری جیب وچ۔"
چڈے نے میری جیب وچ ہتھ پایا۔ سو سو دے چار نوٹ کڈھے تے مینوں کیہا، "اج شامیں ممی دے پہنچ جاویں...اک پارٹی اے۔"
میں اس پارٹی بارے کجھ پچھن ہی لگا ساں کہ اوہ چلا گیا۔ اوہ ستھلتا تے اداسی جہڑی میں کجھ دن پہلاں محسوس کیتی سی، تویں دی تویں سی۔ اوہ کجھ بے چین وی سی۔ میں اسدے بارے وچ سوچنا چاہیا، پر دماغ تیار نہ ہویا۔ اوہ کہانی دے دلچسپ حصے وچ پوری طرحاں الجھیا ہویا سی۔
اپنے پرانے فلماں دے ساتھی دی پتنی نال اپنی پتنی دیاں گلاں کرکے شام نوں ساڈھے پنج دے لاگے میں اتھوں تر کے ستّ وجے سئیدا کاٹیج پہنچ گیا۔ گیریج دے باہر والی لاںء اپر گلے پوتڑے لمک رہے سن تے نلکے کول عقیل تے شکیل شیریں دے وڈے منڈے نال کھیڈ رہے سن۔ گیریج دے ٹاٹ دا پردہ چکیا ہویا سی تے شیریں اوہناں نال شاید ممی دیاں گلاں کر رہی سی۔ مینوں دیکھ کے اوہ چپّ ہو گئے۔ میں چڈے بارے پچھیا تاں عقیل نے کیہا کہ ممی دے گھر ملیگا۔
میں اتھے پہنچیا تاں دیکھیا، اک شور مچیا ہویا سی—سارے نچّ رہے سن۔ غریب مہمان نواز پولی نال، رنجیت کمار کٹی تے ایلما نال تے ونکترے تھیلما نال۔ اوہ اسنوں کتھا کلی دی مدرا دس رہا سی۔ چڈا ممی نوں گودی وچ چکّ کے ادھر ادھر بھڑک رہا سی۔ سارے نشے وچ سن۔ اک طوفان آیا ہویا جاپدا سی۔ جدوں اندر وڑیا تاں سبھ توں پہلاں چڈے نے نعرہ لایا۔ اس پچھوں دیسی ودیشی بھاشاواں دا اک گولہ جیہا پھٹیا، جس دی گونج دیر تک کناں وچ سرسراؤندی رہی۔ ممی بڑی اڈّ کے ملی—انج کہ ششٹاچار دیاں ساریاں کندھاں ڈھیہہ گئیاں۔ میرا ہتھ اپنے ہتھ وچ لے کے اسنے کیہا، "کس می ڈیئر!" پر اسنے خود ہی میری گلھ چمّ لئی تے مینوں گھسیٹ کے نچن والیاں دے جھونڈ وچکار لے گئی۔ چڈا یکدم کوکیا، "بند کرو ہن—شراب دا دور چلیگا!" پھیر اسنے نوکر نوں آواز ماری، "سکاٹلینڈ دے شہزادے! وسکی دی نویں بوتل لیا!"
سکاٹلینڈ دا شاہزادہ لے آیا۔ اوہ نشے وچ ٹنّ سی...کھوہلن لگیا تاں ہتھوں ڈگی تے چور-چور ہو گئی۔ ممی نے تاڑناں چاہیا تاں چڈے نے روک دتا، "ایہہ تاں بوتل ٹٹی اے ممی، جان دیو، ایتھے دل ٹٹے ہوئے نے۔"
مہفل یکدم سنی ہو گئی، پر ترنت ہی چڈے نے اداسی نوں اپنے ٹھہاکیاں نال لیرو-لیر کر دتا۔ نویں بوتل آئی۔ ہر غلاس وچ وڈا-تکڑا پیگ پایا گیا۔ اس پچھوں چڈے نے اکھڑیا-پکھڑیا جیہا بھاشن شروع کیتا، "لیڈیز اینڈ جینٹل مین...تسیں سارے جہنم (نرک) وچ جاؤ...منٹو ساڈے وچکار موزود ہے، جہڑا اپنے آپ نوں بڑا وڈا کہانی کار سمجھدا ہے۔ منکھی سبھاء دی، اوہ کی کہندے نے، ڈنگھائی وچ اتر جاندا ہے...پر میں کہندا ہاں کہ بکواس ہے...کھوہ 'چ اترن والے...کھوہ دے ڈڈو..." اسنے ادھر ادھر دیکھیا، "افسوس ہے کہ اتھے کوئی ہندستڑ نہیں، اک حیدرآبادی ہے، جہڑا 'ککے' نوں 'گگا' کہندا ہے، تے جس نال دس ورھے بعد ملاقات ہوئی تاں وی کہیگا کہ پرسوں تہانوں ملیا ساں—لعنت ہے اسدے نظام حیدرآباد اتے جس کول کئی لکھاں ٹن سونا ہے، کروڑاں دے جواہرات نے، پر اک ممی نہیں...ہاں...او کھوہ 'چ اترن والے...میں کی کیہا سی کہ سبھ بکواس ہے؟ پنجاب وچ جہناں نوں ٹبے کہندے نے...اتھے لیٹے لاؤن والے، اوہ اسدے مقابلے منکھی سبھاء نوں کئی گنا ودھ سمجھدے نے۔ اس لئی میں کہندا ہاں..."
ساریاں نے زندہ باد دا نعرہ لایا۔ چڈا کوکیا، "ایہہ سازش ہے...اس منٹو دی سازش ہے، نہیں تاں میں ہر-ہٹلر وانگ مرداباد دے نعرے دا اشارہ کیتا سی...تسیں سارے مرداباد...پر پہلاں میں...میں...میں...۔" اوہ جذباتی ہو گیا۔ "میں...جس نے اس رات...سپّ دے چھمباں رنگے والاں والی اک کڑی لئی اپنی ماں نوں ناراض کر دتا سی۔ میں خود نوں، پتہ نہیں کتھوں دا جوان-جہان سمجھدا ساں...پر نہیں، اسنوں پراپت کرنا کوئی مشکل کم نہیں سی۔ مینوں اپنی جوانی دی سونہ، اکو چمی وچ اس پلیٹینم بلونڈ دے کواریپن دا سارا رس میں اپنے ایہناں موٹے-موٹے بلھاں نال چس سکدا ساں...پر ایہہ اک غلط کم ہندا...اوہ کچی عمر دی سی۔ اینی گھٹّ عمر، اینیں کمزور، اینی کریکٹرلیس...اینی..." اسنے میرے ولّ سوالیا نظراں نال دیکھیا۔ "دسّ یار اسنوں اردو، فارسی جاں عربی وچ کی آکھانگے...کریکٹلیس...لیڈیز اینڈ جینٹل مین...اوہ اینی چھوٹی، کچی تے اینی معصوم سی کہ اس رات پاپا وچ شامل ہو کے ساری عمر پچھتاؤندی رہندی جاں اسنوں بالکل بھلّ جاندی...اوہناں تھوڑھے چھنا دے آنند دی یاد دے سہارے جیون دا سلیقہ اسنوں بالکل نہ آؤندا...مینوں اسدا دکھ ہندا...چنگا ہویا کہ ممی نے اسے سمیں میرا حقہ پانی بند کر دتا...میں ہن اپنی بکواس بندہ کردا ہاں۔ میرا اصل وچ اک بڑا لماں چوڑا لکچر کرن دا ارادہ سی، پر میتھوں کجھ بولیا نہیں جا رہا...میں اک پیگ ہور پیندا ہاں۔"
اسنے اک پیگ ہور پیتا۔ لکچر دوران سارے چپّ سن۔ اس پچھوں وی چپّ رہے۔ ممی پتہ نہیں کی سوچ رہی سی۔ پاؤڈر تے لالی دیاں تیہاں ہیٹھ جھرڑیاں وی انج دکھائی دیندیاں سن جویں اوہ وی کسے ڈونگھی چنتا وچ ڈبیاں ہوئیاں نے۔ بولن پچھوں چڈا جویں خالی جیہا ہو گیا۔ اوہ ادھروں ادھر، بھٹک رہا سی جویں کوئی گواچی ہوئی شے لبھن لئی نقر-کونا دیکھ رہا ہووے، جہڑی اسدے دماغ وچ پوری طرحاں سرکھات رہے۔ میں اسنوں اک ویر پچھیا، "کی گلّ اے چڈا؟"
اسنے ٹھہاکا لا کے اتر دتا، "کچھ نہیں...گلّ ایہہ ہے کہ اج وسکی میرے دماغ دے چتڑاں تے لتّ نہیں مار رہی۔" اسدا ٹھہاکا کھوکھلا سی۔
ونکترے نے تھیلما نوں اٹھا کے مینوں اپنے کول بٹھا لیا تے ادھر ادھر دیاں گلاں کرن پچھوں اپنے پیو دی پرشنسا شروع کر دتی کہ اوہ بڑا گنی آدمی سی۔ ایہو جیہا ہرمونیئم وجاؤندا سی کہ لوک دنگ رہِ جاندے سن۔ پھیر اسنے اپنی پتنی دی سندرتا دا ذکر کیتا تے دسیا کہ بچپن وچ ہی اسدے پیو نے اسنوں ویاہ دتا سی۔ بنگالی میوزک ڈائریکٹر سین دی گلّ تری تاں اسنے کیہا، "مسٹر منٹو، اک دم پھراڈ آدمی سی...کہندا سی، میں خان صاحب عبدل کریم دا چیلا آں...جھوٹھ، بالکل جھوٹھ...اوہ بنگال دے کسے بھڑوئے دا چیلا سی...۔"
گھڑی نے دو وجائے۔ چڈے نے کٹی نوں دھکہ مار کے اک پاسے سٹّ دتا تے اگے ودھ کے ونکترے دے کدو ورگے سر اتے دھپھا مار کے کیہا، "بکواس بند اوئِ...اٹھ...تے کجھ گا...پر خبردار، جے توں کوئی پکا راگ گایا۔"
ونکترے نے ترنت گانا شروع کر دتا۔ آواز چنگی نہیں سی۔ اک سر دیاں کئی کئی گراریاں اسدے گلے وچوں نکلدیاں سن؛ پر جو وی گاؤندا سی، پوری لگن نال گاؤندا سی۔ مالکوش وچ اسنے دو تنّ فلمی گیت سنائے، جہناں واتاورن نوں ہور وی اداس کر دتا۔ ممی تے چڈا اک دوجے ول دیکھدے سن تے نظراں کسے ہور پاسے بھناں لیندے سن...غریب مہمان نواز اینا پربھاوت ہویا کہ اسدیاں اکھاں وچ اتھرو آ گئے۔ چڈے نے زور دا ٹھہاکا لایا تے کیہا، "حیدرآباد والیاں دیاں اکھاں دا مثانہ بڑا کمزور ہندا اے—موقعے-بے موقعے ٹپکن لگّ پیندے۔ کیوں بھاؤ...؟"
غریب مہمان نواز نے اپنے اتھرو پونجھے تے ایلما نال نچنا شروع کر دتا۔ ونکترے نے گراموفون دے چکلے اتے ریکارڈ رکھ کے سوئی لا دتی۔ گھسی ہوئی ٹیون وجن لگی۔ چڈے نے ممی نوں پھیر گودی وچ چکّ لیا تے اچھل-اچھل کے رولا پاؤن لگّ پیا۔ اسدا گلا بیٹھ گیا سی، اوہناں مراسیاں وانگ، جہڑے شادی ویاہ دے موقعے 'تے اچیاں سراں وچ گا-گا کے اپنی آواز دا ناس مار لیندے نے۔
اس اچھل-کدّ تے چیکا-رولی وچ سویر دے چار وجع گئے۔ ممی بالکل چپّ ہو گئی۔ پھیر اسنے چڈے ولّ مڑ کے کیہا، "بس، ہن ختم کرو!"
چڈے نے بوتل نوں منہ لایا تے اسنوں خالی کرکے اک پاسے سٹّ دتا تے مینوں کیہا، "چل منٹو، چلیئے۔"
میں اٹھ کے ممی توں اجازت لینی چاہی کہ چڈے نے مینوں اپنے ولّ کھچّ لیا، "اج کوئی وداعی نہیں لئیگا۔"
اسیں دوویں باہر نکل رہے ساں کہ ونکترے دے رون دی آواز سنائی دتی۔ میں چڈے نوں کیہا، "ٹھہر، دیکھیئے کی گلّ اے۔" پر اوہ مینوں دھریک کے اگے لے گیا۔ "اس سالے دیاں اکھاں دا مثانہ وی کمزور اے۔"
ممی دے گھر توں سئیدا کاٹیج بالکل نیڑے ہی سی۔ رستے وچ چڈے نے کوئی گلّ نہیں کیتی۔ سون توں پہلاں میں اس توں اس وچتر پارٹی بارے جاننا چاہیا تاں اس نے کیہا، "مینوں نیند آ رہی ہے۔" تے اوہ بسترے 'تے جا لیٹیا۔
سویرے اٹھ کے میں غسل خانے وچ گیا۔ باہر نکلیا تاں دیکھیا کہ غریب مہمان نواز گیریج دے ٹاٹ نال لگیا کھلوتا ہے تے رو رہا ہے۔ مینوں دیکھ کے اوہ ہنجھو پونجھدا اتھوں پرھاں ول ہٹ گیا۔ میں کول جا کے اسدے رون دا کارن پچھیا تاں اسنے کیہا، "ممی چلی گئی۔"
"کتھے؟"
"پتہ نہیں۔" ایہہ کہہ کے غریب مہمان نواز سڑک ولّ تر گیا۔
چڈا بسترے 'تے لیٹیا ہویا سی۔ انج جاپدا سی کہ اوہ پل چھن لئی وی نہیں سی ستا۔ میں اسنوں ممی بارے پچھیا تاں اسنے مسکرا کے کیہا، "چلی گئی، سویر دی گڈی 'تے...اسنے پونا چھڈنا سی۔"
میں پچھیا، "پر کیوں؟"
چڈے دی آواز وچ کسیل گھل گئی، "حکومت نوں اسدی ادا پسند نہیں سی—اسدے رنگ ڈھنگ پسند نہیں سن۔ اسدے گھر دیاں مہفلاں اوہناں دیاں نظراں وچ اعتراز یوگ سن۔ اس لئی کہ پولیس اسدے سنیہ تے ممتا نوں بھرشٹاچار دے روپ وچ دیکھنا چاہندی سی...اوہ اسنوں ماں کہہ کے اس توں کسے دلی دا کم لینا چاہندے سن...اک لمے سمیں توں اسدے اک کیس دی چھانبین ہو رہی سی۔ اخیر سرکار پولیس دی چھانبین نال سہمت ہو گئی تے اسنوں 'تڑی پار' کر دتا۔ اس شہر 'چوں کڈھ دتا...جے اوہ ویشیا سی، جاں دلی سی... اسدی ہوند سماج لئی ہانی کارک سی تاں اسنوں ختم کر دینا چاہیدا سی...پونے دی گندگی نوں ایہہ کیوں کیہا گیا کہ توں اتھوں چلی جا تے جتھے مرضی جا کے ڈھیر ہو جا؟" چڈے نے بڑے زور نال ٹھہاکا لایا تے تھوڑھی دیر چپّ رہا۔ پھیر اسنے بڑی بھاوک آواز وچ کیہا، "مینوں دکھ ہے منٹو کہ اس گندگی دے نال اک اجیہی پوترتا وی چلی گئی ہے، جسنے اس رات میری اک بڑی غلط تے گندی ترنگ نوں میرے دل دماغ وچوں کڈھ دتا سی—پر مینوں افسوس نہیں ہونا چاہیدا...اوہ پونے وچوں چلی گئی...میرے ورگے جواناں وچ اجہیاں غلط تے گندیاں ترنگاں اتھے وی پیدا ہندیاں ہونگیاں، جتھے اوہ اپنا گھر بناویگی...میں اپنی ممی اوہناں دے حوالے کردا ہاں...زندہ باد ممی...زندہ باد...چل غریب مہمان نواز نوں لبھیئے۔ رو رو کے اسنے اپنا برا حالَ کر لیا ہوئےگا...ایہناں حیدرآبادیاں دیاں اکھاں دا مثانہ بڑا کمزور ہندے، موقعے-بے موقعے ٹپکدا رہندا اے..."
میں دیکھیا، چڈے دیاں اکھاں وچ اتھرو اس طرحاں تیر رہے سن، جویں ممی دے دوخیاں دیاں لاشاں ہون۔
(انوواد : مہیندر بیدی، جیتو)
