مردے دی طاقت کلونت سنگھ ورک
سجرے بنے پاکستان وچ گوگیرا برانچ نہر دے کنڈھے اک بنگلے وچ میرا بسیرا سی۔ اتھوں تھوڑی دور سچے سودے دا ریفیؤجی کیمپ سی۔ ایہہ کیمپ میرے قیاس وچ پچھمی پنجاب دا سبھ توں وڈا ریفیؤجی کیمپ سی۔ دو تنّ میلاں دے گھیرے وچ کوئی دو لکھ جی ڈکے ہوئے سن۔ ایہناں دی حفاظت لئی گڑھوالیاں دیاں دو پلٹوناں بنگلے دے باہرلے پلاٹاں وچ تنبو لا کے رہندیاں سن۔ پاکستان سرکار نے وی پاکستان آرمڈ پولیس دے کوئی پنجاہ آدمی اس بنگلے دے نیڑے بٹھائے ہوئے سن۔ ایہناں دا کم وی ریفیؤجی کیمپ دی راکھی دسیا جاندا سی۔ اصل وچ اوہ کیمپ والیاں دی راکھی نہیں کردے سن سگوں کیمپ والیاں توں باہرلے پنڈاں دی راکھی کردے سن۔ سرکار نوں ایہہ شکائت سی کہ رات ویلے کیمپ وچوں سکھ بندوقاں لے کے تے گھوڑیاں تے چڑھ کے دور دور دے پنڈاں وچ جا کے بلوے فساد کردے ہن۔ پاکستان پولیس دے ایہہ سپاہی جہڑے سارے دے سارے فوج وچوں سجرے کڈھے ہوئے چھاچھی سن، کیمپ دے دوالے چکر لاندے رہندے تے جہڑا بندہ کیمپ توں باہر بھوندا مل جاندا اس نوں گولی مار کے مار دندے۔ گڑھوالیاں نوں اس گلّ دا پتہ سی پر اوہ بیبسّ سن۔ اس ویلے جو تھوڑا بہت قانون ہے سی اس دے مطابق کیمپ وچ رہندے کسے آدمی لئی کیمپ توں باہر بھونا جرم سی، بھاویں کیمپ دے نال لگدی پیلی اس دی اپنی مالکی ہی کیوں نہ ہووے۔ پولیس دی بولی وچ چھاچھی اس بارے ایہہ کہندے کہ اوہ کدھرے ‘‘واردات’’ کرن چلیا سی۔ دوہاں دھراں نوں ایہہ تے پتہ سی کہ ‘‘واردات’’ کرن جان والے نوں موت دی سزا نہیں دتی جا سکدی پر چھاچھی سجری لوتھ کدی لبھن ہی نہ دندے تے نہ کدی ایہہ مندے کہ اوہناں کسے نوں گولی ماری ہے۔
ہولی ہولی کیمپ دے لوکیں پیدل قافلیاں وچ، موٹراں وچ تے گڈیاں وچ اتھوں نکلدے گئے تے کیمپ سوڑا ہندا گیا۔ پر چھاچھیاں دے ڈر نے اس نوں ہور وی سوڑا کر دتا سی۔ کوئی آدمی اپنی ٹپری توں بہت دور ٹٹی پھرن نہ جاندا، کوئی کول وگدے سوئے تے ہتھ دھون وی نہ جاندا۔ کہندے چھاچھی گولی مار دینگے۔ اوہناں وچوں کسے نے کسے چھاچھی نوں اس دے نیڑے کھلو کے نہیں ویکھیا سی۔ نیم سلیٹی وردیاں پا کے تے ہتھ وچ بندوق پھڑی بھوندیاں نوں اوہ دوروں ویکھ کے اوہناں ول انگلاں کردے، پر کدی کسے نوں اناں دے کول ہون جاں اوہناں نال گلّ کرن دا حونصلہ نہیں پیا سی۔ گڑھوالی ایہہ جاندے سن کہ کیمپ دے لوک چھاچھیاں توں بہت ڈردے ہن۔ جد اوہ کیمپ دے اندر ڈیوٹی دندے تاں لوکی اوہناں توں چھاچھیاں بارے گلاں پچھدے، اوہ سارے کنے نے؟ تسیں کنے ہو؟ اوہناں کول کی ہتھیار نے؟ تہاڈے کول کی نے؟ گڑھوالی اس گلّ توں بڑا چڑھدے کہ کیمپ دے لوکیں چھاچھیاں نوں اوہناں دے مقابلے دا سمجھدے ہن، اس وچ اوہ اپنی بڑی ہیٹھی سمجھدے تے چھاچھیاں دی وڈیائی۔
پھر دوسرا دور آیا۔ کیمپ وچ رہندیاں رہندیاں لوکاں دے حوصلے ہولی ہولی ٹٹّ گئے سن۔ قانون دا مان وی ہن اپنے اصلی پدھر ولّ آ رہا سی۔ ضلعے دے پولیس افسراں نوں چونکہ ہن کیمپ توں کوئی خطرہ نہیں رہا سی اس لئی اوہناں نے چھاچھیاں نوں سختی کرن توں ہٹک دتا۔ گڑھوالیاں نوں جد اس گلّ دا پتہ لگا تاں اوہناں دے سر وچوں سمجھو جوں مر گئی۔ کیمپ تے چھاچھیاں دا رعب ہن پنڈ دے چونکیدار توں ودھ نہیں رہا سی۔ اوہ ایویں پھوکے ہی بندوقاں لے کے بھوندے رہندے، گڑھوالیاں نے کیمپ دیاں پرانیاں حداں تے جھنڈیاں لا دتیاں تے لوکیں کھلھا اتھوں تکّ بھوندے رہندے، جھنڈیاں ساہمنے ہون کر کے چھاچھی کسے نوں ایویں ہی پھڑ کے ہن ایہہ نہیں آکھ سکدے سن کہ اوہ کیمپ دی حد توں باہر واردات کرن چلیا سی۔ جھنڈیاں دے کول کھلو کے لوکیں چھاچھیاں نوں ادھر ادھر پہریداراں وانگ بھوندا ویکھدے رہندے۔ اوہناں دی ہن ساری پھوک نکل چکی سی۔
واپس بارکاں وچ تے چھاچھیاں دا اصلوں کوئی رعب نہیں سی۔ اوہناں دیاں بندوقاں فوج دے ردّ کیتے نکمے ماڈل دیاں ہن۔ گڑھوالیاں نوں چونکہ ایہناں بندوقاں دی اصلیت دا پتہ سی اس لئی اوہناں ساہمنے چھاچھیاں نوں ایہہ چکدیاں بڑی شرم آؤندی۔ رائیفل صفائی والے دن گڑھوالی اپنیاں ودھیا نویاں بندوقاں وچوں فخر نال پل-تھرو کھچدے، پھر اوہناں نوں کاک کر کے گھوڑے دباندے تے پھر اک نخرے جہے نال سیفٹی کیچ لاندے تاں دوروں ویکھ رہے چھاچھیاں دے منہ وچ پانی بھر آؤندا۔ پھر گڑھوالیئے اپنیاں لائیٹ مشینگناں تے مارٹراں صاف کردے تے کدی ہینڈ گرینیڈاں نوں کھولھ کے اوہناں دے سپرنگ ٹیسٹ کردے۔ اوہناں دا سگنیلر ہر ویلے اپنے سیٹ تے بیٹھا لاہور امرتسر وچ اپنے بٹیلیئن دیاں ہور کمپنیاں نال گلاں کردا رہندا۔ اس سبھ کجھ دے ساہمنے چھاچھی اس طرحاں محسوس کردے جویں کوئی غریب منڈا اپنے امیر گوانڈھی منڈے دے نواں سائیکل لین تے کردا ہے۔ دوہاں دھراں دی آپو وچ کدے کوئی جھڑپ نہیں ہوئی سی، کدی طعنے مہنیاں تکّ وی نہیں اپڑے سن، آپو وچ سدا ہسّ ہسّ کے گلاں کردے پر دلاں وچ دوویں دھراں اپنے آپ نوں اک دوسرے نال میچدے رہندے۔ اس مقابلے وچ چھاچھی دنوں دن ہولے ہندے جا رہے سن تے اس طرحاں لگدا سی کسے دن اوہ اپنے آپ نوں اپنے دیس وچ ہی گڑھوالیاں دے مقابلے دا ہی نہ سمجھنگے۔
نہر گوگیرا برانچ ایویں ناں دی ہی برانچ سی۔ اصل وچ اوہ اک بڑی وڈی نہر سی۔ جدوں اس دے گڈی والے پل توں گیلیاں تے پیر دھر دھر کے لنگھنا پیندا تاں اس دی شوکر سن کے کئیاں دے دل سہم جادے تے اوہ اگانھ پیر نہ پٹّ سکدے۔ کیہا جاندا سی کہ اس وچ ڈگے ٹانگیاں دا ناں نشان لبھنا اوکھا سی۔ فساداں دے دناں وچ ہور نہراں وانگ اس وچ وی بڑے مردے رڑہدے آئے سن۔ پھر ایہہ کجھ چر بند رہی۔ بندی ختم ہون پچھوں جدوں ایہہ نویں سرے چلی تاں مردیاں جاں لہو دا کوئی نشان نہیں۔ پانی اصلوں صاف تے نتریا ہویا آؤندا سی۔ جہڑے سپاہی ترنا جاندے سن اوہ اس وچ چوکھا چوکھا چر نہاؤندے رہندے۔
اک دن دوپہر ویلے اس وچ اک لوتھ تردی آئی۔ ایہہ لوتھ کئیاں ہفتیاں پچھوں آئی سی اس لئی بنگلے دے دوآلے وسدے لوکاں وچ اس دا بڑا چرچہ ہویا۔ جس نے سنیا اس نے اگلے نوں دسیا پر بہت حیرانی کسے نوں نہ ہوئی۔ آخر لوتھاں پچھلے دنیں پانی وچ رڑھدیاں ہی رہیاں سن۔ اک دو دن ہور لنگھے تے پھر اک دن سویرے تنّ لوتھاں تھوڑی تھوڑی وتھ تے تردیاں لنگھیاں۔ اس دن اسیں نہر دی پٹڑیؤ پٹڑی ننکانے صاحب جا رہے ساں۔ بنگلے توں کجھ میلاں تے سانوں ایہہ لوتھاں ملیاں، جد اسیں لوڈھے ویلے مڑ کے آئے تاں ایہہ ہولی ہولی تردیاں مساں اجے مانانوالے دی سیدھ تے ہی اپڑیاں سن۔ اساں ایہہ گویڑ لایا کہ ایہہ لاشاں کشمیر دی لڑائی وچ مارے گئے آدمیاں دیاں نے۔ جد اسیں واپس کیمپ وچ اپڑے تے اتھے وی ایہناں لوتھاں دا ہی رولا سی۔ ایہہ گلّ دھمی ہوئی سی کہ جہڑیاں لاشاں اج کلھ رڑھدیاں آؤندیاں نے اوہ کشمیر دی لڑائی وچ مارے لوکاں دیاں نے۔ بنگلے دے دوآلے ہن ایہہ خیال عامَ سی کہ ایہو جہیاں لوتھاں روز آیا کرنگیاں۔
کشمیر دی لڑائی بارے گڑھوالیاں تے چھاچھیاں دیاں کئی ویراں بحثاں ہوئیاں سن۔ چھاچھی کہندے سن کہ کشمیر وچ ہندوستانی فوجاں ہار رہیاں نے۔ ایہہ گلّ اوہ پاکستانی اخباراں توں پڑھدے سن۔ گڑھوالیاں دا سگنیلر وی اپنے وائرلیس سیٹ تے روز ہندوستانی خبراں سندا تے پھر ساریاں نوں دسدا کہ ہندوستانی فوجاں جت رہیاں نے۔ اوہ کہندا کہ میں ہندوستانی خبراں لگاوانگا جس دی مرضی ہووے آ کے سن لوے۔ ساڈا ریڈیو تھاواں دے ناں لے لے کے دسدا ہے کہ پاکستانی پچھاں ہٹّ رہے ہن۔ چھاچھی وی ہن کنو کنّ سن رہے سن کہ مڈھلیاں جت پچھوں پاکستانی جگہ چھڈّ رہے نے تے ہندوستانی کھوہیا ہویا علاقہ واپس لے رہے نے۔ بنگلے دی دھرتی تے ہن گڑھوالیاں دے پیر دنو دن جم رہے سن تے، چھاچھیاں دے دنو دن اکھڑ رہے سن۔ پہلاں اوہ کسے اکلے دکلے گڑھوالی دے ساہمنے اوہناں دی بولی دیاں سانگاں لا لیا کردے سن، ہن اوہ ایہہ کم وی چھڈّ گئے سن۔ گڑھوالیاں دیاں بھرر بھرر کردیاں موٹراں، اوہناں دے شکار کھیڈدے افسراں دیاں چلدیاں گولیاں، اوہناں لئی دوروں دوراڈیوں آؤندے اچیچے راشن دے ٹرکّ تے اوہناں دا وارلیس سیٹ بنگلے دے وایومنڈل تے چھائے رہندے۔ چھاچھیاں دیاں وردیاں عامَ کر کے میلیاں تے پرانیاں ہندیاں تے اوہناں دیاں بندوقاں گھٹیا جنہاں نوں اوہ دلوں نفرت کردے سن، کیونکہ اوہناں وی فوج وچ ودھیا بندوقاں چلائیاں ہوئیاں سن۔ ایہناں بندوقاں کر کے اوہ اپنے آپ نوں وی گھٹیا سمجھن لگ پئے سن۔ ہن تے اس طرحاں لگدا سی کہ جویں دھپّ اوہناں دے اندریں وڑ آئی ہے۔
اک دن اجے مساں دن ہی چڑھیا سی، نہ چھاچھی تے نہ گڑھوالی اجے کسے کم لگے سن۔ سگوں نہر دے کنڈھے ادھر ادھر جنگل پانی پھر رہے سن کہ اک ہور لوتھ دوروں آؤندی دسی۔ ایہہ لوتھ وی کشمیر توں ہی آئی سی جتھے لڑائی لگی ہوئی سی۔ اک موگھے تے کھلو کے چوکھے سارے سپاہی اس رڑھدی آؤندی لاش نوں ویکھن لگ پئے، اتھے کھلوتیاں اک چھاچھی دا من لوتھ توں پچھاں ٹردا ٹردا کشمیر اپڑ گیا، جتھوں ایہہ لوتھ آئی سی، جتھے بندے مر رہے سن، ہندو تے مسلمان۔ جس بندے دی ایہہ لاش سی اوہ بھلا ہندو سی کہ مسلمان؟ اس نے دل وچ سوچیا تے پھر اچی کیہا، ‘‘آؤ بھئی ویکھیئے، ہندو اے کہ مسلمان۔’’
اس دی ایہہ گلّ سن کے مینوں کجھ حیرانی جہی ہوئی، ایہہ رڑہدے آؤندے، پھلے ہوئے، پل پل کردے مردے وی ہندو مسلمان ہو سکدے ہن؟ ایہہ مینوں پہلے کدی خیال نہیں آیا سی۔ پر ہو کیوں نہیں سکدے سن۔ جے لڑن والے بندے ہندو جاں مسلمان سن تاں اوہناں دے نہراں وچ رڑہدے مردے وی ہندو سن جاں مسلمان۔ پلو پلی وچ اوہ چھاچھی کپڑے لاہ کے نہر دے وچ جا وڑیا تے اس مردے نوں ہتھاں نال دھکّ دھکّ کے کنڈھے ول لیاؤن لگ پیا۔ اسیں وی سارے ہولی ہولی ٹردے اتھے جا اپڑے جتھے مردہ کنڈھے لگنا سی۔ اس نوں دھرو کے اساں پٹڑی تے لٹا دتا۔ پھلّ کے اس دی ہر شے موٹی موٹی تے ڈراؤنی ہو گئی ہوئی سی۔ اس دی کھلّ پچھی پچھی تے پل پل کر رہی سی۔ اس کولوں بو وی آ رہی سی، پر اس ویلے کسے دا اس گلّ ول دھیان نہ گیا۔ ہر اک دے من تے ایہہ سوال سوار سی ‘‘ایہہ ہندو ہے کہ مسلمان۔’’ اک چھاچھی نے جھٹپٹ اس دی نکر دے بٹن کھولھنے شروع کیتے تے اساں ساریاں اس امتحان دے نتیجے ول اکھاں لا دتیاں۔ لو! مردہ تے صاف ہندو سی۔ اتھے کھڑے چھاچھیاں دے چہرے اک دم کھڑ گئے تے گڑھوالیاں دے ڈگّ گئے۔
‘‘ہندو سی وچارا!’’ اک چھاچھی نے جیتو ہمدردی نال کیہا۔
‘‘آہو’’ دو ہور چھاچھیاں نے سر ہلا کے تائید کیتی۔ کسے گڑھوالی نے اس گلّ نوں ٹوکیا نہ۔
چھاچھیاں نے مردے نوں پھر پانی وچ روڑھ دتا تے اوہ اسے طرحاں ہی پانی وچ ترن لگ پیا جویں اوہ کوئی جل جنتو ہی ہے۔ اس توں چھاچھیاں دا سارا سہم جاندا رہا۔ اوہناں دیاں بارکاں دا وایومنڈل وی بدل گیا۔ ہن اوہ ماگھے مار مار کے قوالیاں پڑھدے تے بولیاں پاندے۔ اس مردے نے اوہناں وچ بڑی جان پا دتی سی۔
