نمسکار کلونت سنگھ ورک
جدوں دوجی وڈی جنگ لگی تاں اسیں بہت سارے کالجاں وچ پڑھدے جاں پڑھ ہٹے منڈے فوج وچ بھرتی ہو گئے۔ جس کسے نوں دوہاں اکھاں توں دسدا سی تے دس جماعتاں پاس سی، اوہ لفٹین بنن لئی درخاست دے سکدا سی۔ درخاستاں دین پچھوں منڈے انگریزی بولنی سکھدے کیونکہ بھرتی لئی ملاقات ویلے گل بات انگریزی وچ ہی ہندی۔ نال نال بننا پھبنا وی سکھدے تاں جو اوہ وڈے-وڈے خانداناں راہیں ہی اس دنیاں وچ آئے دسن۔ سٹالن اتے ہٹلر جہڑے موچی چھیمبے قسم دے آدمی سن، دے سنسار وچ پرگٹ ہون توں پچھوں وی اجے ایہہ خیال عامَ سی کہ انگریز کیول کھاندے-پیندے ہندوستانیاں نوں ہی افسری دے یوگ سمجھدے ہن۔ اس بپتا ویلے انگریزاں نوں ایہو جہے بھلیکھے کڈھن دی وہل نہیں سی۔ خاص کر جدوں ہندوستانیاں وچ بھرتی ولوں اوہناں دا کم ٹھیک چل رہا سی۔ جہڑے ہزاراں ہندوستانیاں نوں اوہناں لفٹین بنایا، اوہناں وچوں میں وی ساں۔ ایہہ کوئی اچیچی گلّ نہیں جاپدی سی کیونکہ سجے کھبے سبھ منڈے لفٹین بن رہے سن۔ پنڈ-پنڈ وچوں لفٹین گئے لگدے سن۔ سکھلائی والی تھاں (جس نوں آفیسر ٹریننگ سکول آکھدے سن) جا کے تے اس طرحاں لگا جویں ساری فوج لپھٹیناں دی ہی ہوویگی، سپاہی کوئی نہیں ہونگے۔
پر سکھلائی پچھوں یونٹاں وچ جا کے پتہ لگا کہ ہندوستانی فوج وچ وی ہندوستانی افسر آٹے وچ لون برابر ہی ہن۔ عامَ یونٹاں وچ تیہہ پینتی افسراں وچوں دو تنّ ہی ہندوستانی ہندے تے باقی انگریز۔ وڈا افسر تے کوئی ہندوستانی ہے ای نہیں سی۔ بھاویں ساڈیاں تنخواہاں، اکھتیاراں تے سرداری وچ کوئی فرق نہیں، کھان پین تے سونا بہنا وی اکٹھا ہی سی، پھر وی نہ انگریز سانوں اپنے برابر دا سمجھدے سن تے نہ اسیں اپنے-اپنے نوں اوہناں دے برابر دا۔ کسے گورے سپاہی دا نمرتا نال سلام کرنا جاں کسے انگریز نرس دا پیار نال گلّ کرنا ساڈے لئی سرگ دا جھوٹا سی۔ اس نہ-برابری دی حالت لئی نہ اوہ پورے قصوروار سن تے نہ اسیں۔ سو ڈیڈھ سو سال توں حالات ہی ایسے سن۔ اس قدرتی فرق دا اس ویلے اک سنکیت ایہہ سی کہ اسیں تے اپنی فوج نوکری نوں پرماتما تے سرکار دی وڈی بخشش سمجھدے ساں تے اس دا کسے طرحاں پکی ہو جانا ساڈا سندر سفنہ سی، پر انگریز جبری بھرتی ہیٹھ آئے ہوئے سن تے اڈیکدے سن کہ جدوں لڑائی ختم ہووے تے کدوں فوجی نوکری توں خلاصی ملے۔ بھاویں اوہناں وچوں کئی بہت چنگے آدمی سن، پر ساڈی تے اوہناں دی کوئی دلی سانجھ نہ بندی۔ اسیں اکٹھے شراب پیندے، زنانیاں دیاں، اپنے دیس دے رواجاں دیاں، دھرماں دیاں اتے بولی دیاں جھوٹھیاں سچیاں گلاں کردے تے پھر ہسدے-ہسدے آ کے سوں جاندے۔ کدی کسے انگریز نے ایہہ نہیں کیہا سی کہ جے توں چھٹی چلیا ہیں تاں میں وی چھٹی لے کے تیرے نال پنڈ چلدا ہاں۔
ہاں، اک انگریز افسر سی جہڑا ساڈے وچ دوجیاں نالوں بہتا بھجدا سی۔ اس دا ناں ملنگٹن سی۔
ملنگٹن کیمبرج یونیورسٹی وچ پڑھدا آیا سی۔ دھرم تے درشن دا ودیارتھی سی۔ بڑا ملوک جیہا دسدا سی۔ اس دیاں اکھاں وچ سدا پیار، ترلا جیہا ہندا سی جس کر کے اس دے کول بیٹھن نوں بڑا جی کردا سی۔ انگریز افسراں وچوں اوہ بہتا سر کڈھواں نہیں گنیا جاندا سی۔ میس وچ بہتا بولدا نہیں سی۔ پریڈ تے بہتی چستی دا پربھاو نہیں سی دندا، پر اس نوں گھٹیا وی نہیں گنیا جاندا سی! اصل وچ جہڑا انگریز افسر سویرے وقت سر اٹھ کے داڑھی منّ کے پریڈ ‘تے آ جاوے تے اوکھا-سوکھا ڈنگ سار لوے، اس نوں گھٹیا نہیں گنیا جاندا سی، پر ہور انگریز افسر اس طرحاں ٹردے-پھردے سن جویں سو-سو میل تک اوہناں دے میچ دا بندہ نہ ہووے۔
ڈیوٹی توں وہلا ہو کے اوہ ہندوستانی کپڑے پا لیندا۔ پٹھاناں والی سلوار-قمیض تے سر اتے کلے والی پگّ۔ اپنے بیرے نال ہندوستانی وچ گل بات کردا، اس نوں انگریزی سکھان دی تھاں آپ اس کولوں ہندوستانی سکھدا رہندا۔ بھارتی سبھیتا اتے اس کئی کتاباں رکھیاں ہوئیاں سن۔ میں اس نوں کدی کوئی نویں گلّ نہ دس سکدا۔ اس نوں پہلاں ہی پتہ ہندا۔ میرے مونہوں گلاں سنن دی تھاں اوہ میرا اندر ٹونہدا رہندا۔ اسیں بغیر گلّ کرن دے ہی کنا-کنا چر بیٹھے رہندے۔ چھٹی والے دن شکار کھیڈن دے پجّ اسیں پنڈاں وچ جا وڑدے تے اوہ میرے راہیں لوکاں نال گلاں کردا رہندا تے اوہناں دے گھر-گھاٹ ویکھدا پھردا۔ عامَ کپڑے پا کے اسیں شاہجہانپر دے بازاراں وچ گھمدے پھردے۔ لکھنؤ دیاں کنجریاں توں گون سندے تے اوہناں دے ناچ ویکھدے رہندے۔ جس طرحاں فوجی افسراں دیاں کوٹھیاں اس دی دنیاں سی تے میں کیول اک سدیا ہویا جاں انسدیا پروہنا ساں، اس طرحاں ایہہ بازار میری دنیاں سن، پر اتھے وی اوہ میرے توں بہتا سواد لے سکدا سی۔ اس نوں ہندوستانی ناچ تے گون دی چوکھی سمجھ آ گئی ہوئی سی تے اعلان ہون توں بناں ایہہ وی دسّ سکدا کہ ٹھمری گویں جا رہی اے جاں دادرا۔ بریلی وچ اسیں ‘پرائیویٹ’ کنجریاں دے گھراں وچ جاندے۔ اوہناں دے بستریاں اتے بہہ کے اوہ بچے وانگ اوہناں نال گلاں کردا رہندا۔ اٹھ کے آ کے اوہ اوہناں دے گھراں دے باہر بیٹھا جاں ٹہلدا رہندا، ویکھن لئی کہ ہور کون لوک آؤندے ہن؟ کی گلاں کردے ہن؟
اس طرحاں لگدا سی جویں انگریزی راج لئی اس دیش نوں بچان آئے نوں اس نوں اس نال سنیہ ہو گیا ہووے۔ اپنی نوکری وجان دی تھاں اوہ بہتا بھارت دی آتما دی ٹوہ وچ سی۔ اک وار موٹر وچ الموڑے جاندیاں راہ وچ بہت سندر پہاڑی درش آئے۔ اوہ مست ہویا ویکھدا رہا تے پھر اس ہتھ جوڑ کے متھا ٹیک دتا۔
“توں کس نوں نمسکار کر رہا ایں؟” میں پچھیا۔
“پتہ نہیں کس نوں؛ پر میرا جی کیتا سی۔” اس نے کیہا۔
اسے یونٹ وچوں ہی مینوں فوج توں چھٹی ہو گئی۔
جدوں میں نوکری چھڈّ کے آؤن لگا تاں ملنگٹن توں وی وداع ہونا سی۔
“ایتھوں وہلا ہو کے میں اپنے دیس مڑ جاواںگا”، اس نے کیہا، “جے توں کدی ادھر آئیوں تاں مینوں چٹھی لکھیں۔ میں تینوں ملانگا۔ میرا ہمیشہ واسطے دا پتہ گرنڈلے بینک، لنڈن ہے۔ میرا اوہناں نال حساب ہے۔ میں جتھے وی ہوواں، اوہناں نوں پتہ ہندا ہے، ہر چٹھی اوہ مینوں اتھے بھیج دندے نے۔ ایہہ بڑا سدھا تے سوکھا پتہ ہے۔ ہن تیرے کول مینوں پتہ نہ دین دا کوئی بہانہ نہیں ہو سکدا!”
“مینوں اگلے کجھ سالاں وچ انگلینڈ جا سکن دی امید نہیں۔” میں دسیا۔ “اس توں مگروں شاید میرا کدی جان نوں جی نہ کرے۔ اس لئی اس پتے دی کوئی ورتوں نہیں کر سکانگا۔ اس ملاقات نوں توں آخری ہی سمجھ۔”
“نہیں نہیں۔ خبرے، آخری نہ ہووے۔ دنیاں بہت چھوٹی ہو رہی اے۔ شاید میں ہی کدی پھر ایدھر آ جاواں۔ توں مینوں اپنا ہمیش واسطے دا پتہ لکھ دے۔”
اک کاغذ اتے میں اپنا ناں، پنڈ، ڈاک خانا تے ضلع لکھ کے اس دے ہتھ پھڑا دتا۔
اس نے اوہ سرناواں پڑھ کے ویکھیا، ایہہ پکّ کرن لئی کہ اوہ سارے اکھر اٹھال سکدا ہے۔
“ایہہ تیرا سدا واسطے دا پتہ ہے؟” اس نے پچھیا۔ اوہ میرے پنڈ نوں انگلینڈ دے اک وڈے بینک نالوں گھٹ ستھر سمجھدا سی۔
“ہاں، انگنت صدیاں توں میرے وڈکیاں دا ایہو پتہ رہا ہے، تیری عمر تے اجے بھگتا ہی جائیگا۔” میں مان نال کیہا۔
اس نے میری گلّ سنی تے کھلوتے-کھلوتے نے متھا ٹیکیا۔
“توں کس نوں نمسکار کیتی ہے؟”
“پتہ نہیں، میرا جی کیتا سی۔”
“نہیں، تینوں پتہ ہے۔ توں مینوں نمسکار کیتی ہے۔”
“نہیں بالکل نہیں۔ میں پرانیاں نوں ایہو جہی نمسکار نہیں کردا۔ تینوں میں جان لگے نوں وڈے افسر دا سیلوٹ کراں گا۔” میں اس توں کجھ چر پہلاں بھرتی ہویا ساں۔
اس دے کجھ چر پچھوں انگریزی راج ختم ہو گیا۔ ہندوستان آزاد ہو گیا۔ بدیساں وچ بھانت-بھانت دیاں گلاں ہوئیاں۔ کسے نے کیہا ڈبّ جائیگا، ٹوٹے ہو کے ختم ہو جائیگا۔ کسے ہور نے کیہا اجے آزاد ہویا ہی نہیں بھلیکھا ہے، چھل ہے۔ کئی کہندے گلّ اس دے کجھ وچکار-وچکار ہے۔ نواں جمیا بھارت ہولی ہولی رڑھن لگّ پیا ہے۔ ایہہ آس بنن لگی ہے کہ کسے دن ایہہ اٹھ کے کھلو جائیگا تے پھر ٹر کے جاں بھجّ کے دوجے وڈے دیساں دے نال جا رلیگا۔ کویں کم ہو رہا ہے؟ عینی کروڑاں دی وسوں نال کویں بیت رہی اے؟ ایہہ کجھ ویکھن لئی کئی لوک بدیشاں توں آؤندے۔ کجھ ایہہ ویکھن آؤندے کہ دنیاں دے دو وڈے دھڑیاں وچوں ایہہ کس نال رلیگا جویں جٹاں دے دو دھڑے کسے زنانی توں بیان کروان لئی کرپاناں کھچی کچہری دے باہر پھردے رہندے ہن۔
کجھ ورھے ہور لنگھ گئے۔ اک دن میری ماں نے کیہا، ایہہ اوپری جہی ٹکٹ والی چٹھی آئی ہے۔ میں چٹھی ویکھی، اتے انگریزاں دی ملکہ دی مورت سی۔ ٹکٹ اتے اس دے پیو دی مورت نوں میری ماں اوپری نہیں سمجھدی سی، پر اس دی مورت اس نوں اوپری لگی۔ چلو کجھ تے فرق ہے نہ، میں سوچیا۔ چٹھی کھولھی۔ ملنگٹن دی سی۔ اوہ بھارت آ رہا سی۔ اتھے بیٹھے بٹھائے نے دلی دے ہوٹل وچ کمرہ لے لیا سی، تے مینوں اس ہوٹل وچ ملن لئی لکھیا سی۔
میں دلی گیا۔ ملنگٹن نوں پچھاننا بہت اوکھا نہیں سی۔ اس نے پہلے وانگ ہی چھوٹیاں چھوٹیاں مچھاں رکھیاں سن، جہڑیاں اسے طرحاں ہی بھوریاں سن۔
“چل تیرے پنجاب چلیئے”، اس نے کیہا۔
“کیوں دلی پسند نہیں آئی۔” میں پچھیا۔
“پسند ن-پسند دا سوال نہیں۔ ایہہ میری پکڑ وچ ہی نہیں آ رہی۔ کوئی دانہ ہتھ وچ نہیں آؤندا جس نوں ویکھ کے ایس دال دا پتہ لگے۔ میں نویں بھارت دی نبض ویکھنی چاہندا ہاں۔” اس نے اخباری بولی وچ کیہا۔
“پنجاب وچ دو تھاواں ہی بہہتیاں نویاں گندے نے، اک بھاکھڑا ننگل تے دوجی چنڈی گڑھ۔” میں ٹورسٹ گائیڈ وانگ بولیا۔
“ایہناں دوہاں بارے میں سنیا ہے، پر میں ایہہ ویکھن ایتھے نہیں آیا۔ ایہہ تے اس طرحاں وی بن سکدے سن۔”
“پھر میں تینوں وکھاواں کی؟”
“بسّ توں مینوں بھنوائیں پھر، شاید میرے پلے کجھ پے جائے۔”
میں اس نوں پنجاب لے آیا تے اسیں تھاں-تھاں پھرن لگے۔
اک دن جرنیلی سڑک اتے ٹردے آ رہے ساں۔ دو سڑکاں دے مدھانی-جٹ وچ بنے چکر اتے ایہہ اکلی کھلوتی سی۔ جے کسے نے کدی کوئی شہزادی چوک وچ کھلوتی ویکھی ہے، اوہ اس طرحاں دی لگدی ہوویگی۔ جے شہزادی اینی سندر تے لمی نہ ہوویگی تاں ہور کون ہوویگی؟ اس نے بڑے پھبویں کپڑے پائے ہوئے سن۔ شوخ وی آکھے جا سکدے سن۔ ہر لنگھدے آؤندے دا دھیان اوہ کھچّ رہی سی، پر اس دا اپنا دھیان اس گلّ ول نہیں سی۔ اوہ بڑے گہہ نال سڑک اتے آؤندے کسے نوں لبھّ رہی سی۔ اس طرحاں لگدا سی جویں اکھاں راہیں ہی ساہ لے رہی ہووے۔ جدوں اسیں اس دی نظر دی مار ہیٹھ آئے، تاں مینوں پچھان کے اوہ مسکرائی۔ میرا خیال ہے ملنگٹن وی میرے وانگ پہلاں ہی اس ولّ ویکھ رہا سی، بھاویں اساں اجے اس بارے کوئی گلّ نہیں کیتی سی۔
“توں اس نوں جاننا ایں؟” ملنگٹن نے اک دم کنّ چکّ کے کیہا۔
“ہاں، ایہہ تے دسدا ای پئی۔”
“کون اے؟”
“ڈاکٹر اے۔ اس نے میرے بچے دا علاج کیتا سی۔ ادوں دی واقف اے۔”
“میں اس نال گلاں کرنیاں چاہناں۔”
“میں وی۔ کیونکہ جدوں میں پہلاں ویکھی سی، ادوں نالوں ہن اس دے منہ اتے بڑی رونق اے جاں شوخی اے۔”
اس دے کول اپڑ کے اسیں دوویں وی چکر اتے چڑھ گئے۔ آلے-دوآلے ٹریفک گھم رہا سی، لوک آ-جا رہے سن۔ ملنگٹن نال واقفیت کران پچھوں میں پچھیا، “ایتھے کی کردی ایں؟”
“کجھ خاص نہیں۔ کسے نوں آؤندا ویکھ رہی ساں، پر ہن اوہ نہیں آؤندا لگدا۔”
“چل پھر کافی پیئے۔”
“چلو۔”
اسیں اک ہوٹل اندر چلے گئے۔
“سنا تیری ڈاکٹری دا کی حالَ اے؟” میں ملنگٹن ولوں اس نوں انگریزی وچ کھروچنا شروع کیتا۔
“ڈاکٹری؟ ٹھیک اے، پر اک گلّ ہوئی اے۔ شہر چھڈّ کے ایہہ پنڈاں وچ جا وڑی اے۔” پھر اس نے سپشٹ کیتا۔ “میں ہن بسّ اپنے علاقے وچ ہی پھردی ہاں جنہاں دی میں دھی ہاں۔”
“کیوں؟ شہر نوں کیوں مندا جانن لگ پئی؟”
“ایتھے کجھ مشینی جیہا کم لگدا سی۔ ڈاکٹر بسّ روگ ہٹان دی اک مشین ہے۔ پیسے دیو، روگ ہٹوا لوو۔ فرق سمجھدے ہو نہ؟ ایویں بریک جیہا اے۔ اس طرحاں لگدا سی کسے دا میرے اپنے نال واہ نہیں پیندا، میرے کسب نال ہی پیندا اے۔”
“پر بیمار نوں تے ڈاکٹر دی لوڑ ہے، تیری نہیں۔”
“منّ لیا، پر اوتھے گلّ ہور ای اے۔” پھر اس نے کجھ نمرتا نال تے کجھ مخول نال ملنگٹن نوں کیہا، “میں اک پھڑھ مار لواں؟”
ملنگٹن پیار نال اس ولّ ویکھ کے مسکرایا، جویں کہہ رہا ہووے توں جو کجھ کہینگی، تول کے ہی کہینگی، پھڑھ نہیں مارینگی۔
“کدی کدی تاں مینوں اس طرحاں لگدا اے جویں میں اپنے پنڈاں وچ اپنے طریقے نال پھر کے اتھوں دیاں عورتاں وچ جان پا رہی ہوواں۔ جویں اوہناں لئی جیون دا راہ کھولھ رہی ہوواں۔”
مینوں اس دی گلّ دھندلی جہی لگی۔ اوہ اپنی ہستی نال ہی عورتاں نوں آزادی دواندی انوبھوَ کر رہی سی۔ ایہہ بھلیکھا ہٹان لئی میں کیہا، “پتہ نہیں میں تیرے والے پہے ‘تے پیا ہویا ہاں کہ نہیں، پر جے سیالاں دی دھی ہیر اپنا قصہ لکھوا کے تے بندے بندے دے مونہوں گوا کے عورتاں دا راہ نہ کھولھ سکی تاں توں پھر ٹر کے ہی کویں کھولھ دیوینگی۔”
“نہیں اوہ گلّ ہور اے”، اس نے جھٹپٹ گھنڈی پھڑ کے کیہا۔ “آدر مری ہوئی ہیر دا ہی ہویا ہے۔ جیوندی ہیر دا کدھرے کوئی آدر نہیں سی۔ مرن پچھوں آدر ملن کر کے، کسے جیوندی استری دا کوئی آدر نہیں ہو سکدا۔ میری پدوی کر کے تے میرے کسب توں لابھ ہون کر کے میرا جیوندی دا آدر ہے۔ ہور استریاں جیوندیاں ہی اس وچ حصیدار ہو سکدیاں نے۔”
“پر ساریاں تے ڈاکٹر نہیں۔ اوہ کس طرحاں حصیدار ہو سکدیاں نے؟” ملنگٹن نے دلیل دا اک سرا اپنے ہتھ وچ پھڑ لیا۔
“تہاڈے انگریزاں لئی ایہہ گلّ اچرج ہوویگی، پر ایتھے صحیح اے۔ جدوں اک استری جتھے چاہے پھردی ہے، جس طرحاں دے چاہے کپڑے پاندی ہے، جو کجھ چاہے کردی ہے تے پھر آدریوگ رہندی ہے تاں ایہہ گلّ لوکاں دے من وچ بہہ جاندی ہے۔ اوہناں دی اک دھی کول اچی ودیا ہے، جس نوں لے کے اوہ اوہناں دے بھلے لئی پنڈ پنڈ پھر رہی ہے تاں پھر اس نالوں ودھ ستکار یوگ کون ہے؟ میری شکل علاقے دے ہر بندے تے ہر زنانی دے ساہمنے ہے۔ ہور زنانیاں نوں کیہو جیہا جیون ملنا چاہیدا ہے، ایہہ سکھن وچ، میں کہندی ہاں، میری اس مورت دا حصہ ہے۔”
ملنگٹن چپّ ہو گیا تے سدھا ہوٹل دی ساہمنی کندھ ول ویکھی گیا۔ اوہ شاید اس نوں اپنے پنڈاں وچ وچردی نوں ویکھ رہا سی، کدی سائیکل اتے، کدی ٹانگے اتے۔ کس طرحاں پنڈ دے بڈھے کرساناں لئی اوہ اک آدرشک استری دی مورت سی۔
“اوہ! میں کنے گپوڑ چھڈے نے! کوئی سنگ شرم ساڈے ہندوستانیاں دے نیڑیوں نہیں لنگھی۔” اس نے ملنگٹن نوں اپنے نال رجھیاں انوبھوَ کر کے کیہا۔ “چنگا، ہن مینوں آگیا دیو۔ اج تساں میتھوں کیہو جہیاں گلاں کروائیاں نے!” اس نے اٹھ کے کھلوندی ہوئی مینوں کیہا۔
ہوٹل دے برانڈے وچ آ کے اساں اس نوں وداع کیتا۔
جدوں اوہ کجھ دور چلی گئی تاں ملنگٹن نے پھر پہلے وانگ ہتھ جوڑ کے متھا ٹیکیا۔
“توں کس نوں نمسکار کیتی ہے؟” میں پچھیا۔
“اس استری نوں۔”
“توں کہندا سیں، میں کسے پرانی نوں اس طرحاں دی نمسکار نہیں کردا۔”
“نہیں، ایہہ کوئی اکلا پرانی نہیں ہے۔ ایہہ تے اک لہر وانگ ہے، اک ہوا ہے، اک رنگ ہے؛ اصل وچ ایہہ تہاڈا نواں بھارت ہے۔”
