ناسور چندن نیگی
رات انتاں دی کالی ہے۔ کالے گھنگھور بدل گھرے ہن۔ ہوا بند ہے۔ تارے چھپے ہن۔ ہمس ہے۔ چپ-چپ کردا پسینہ ہے۔ سریراں دی گندھ ہے۔ رکھ، پودے، گھاہ وی آکاش ولّ نظراں ٹکائی مون کھلوتے ہن۔ نہ گھاہ دی سرسراہٹ ہے، نہ پتیاں دی کھہبڑ-کانافوسی۔ رات ادھی بیت گئی ہے۔
چترفیں پسری چپّ نوں پوش کالونی دے پچھواڑے اگڑ-دگڑ زمین ‘تے انگنت بنیاں جھونپڑیاں وچ مچے شور نے تروڑیا ہے۔
چپّ، اکانت، ٹھہرے ہوئے واتاورن دی وی اپنی ولکھن ہوند ہے۔ تھوڑھی جہی ہلجل دی آواز دور-دور تیک پہنچ جاندی ہے۔ جھگیاں وچ شور ودھ رہا ہے۔ آوازاں نال ہور آوازاں رلگڈّ ہو گئیاں ہن۔ کتیاں دے بھونکن دی آواز وی ہور اچی ہو گئی ہے۔ انیکاں سر گھاہ-پھوس دیاں چھتاں والیاں جھگیاں دے نیویں-نیویں، نکے-نکے بوہیاں وچوں باہر نکل آئے ہن۔ سارے حیران ہن۔ مونہاں دے وات کھلھے رہِ گئے ہن۔ اکھاں اڈیاں گئیاں ہن۔
سکھی رام دی عورت رامکلی جھگی وچوں دھنیا نوں والاں توں پھڑ کے گھڑیسدی باہر لے آئی ہے اتے اوہنوں پرانی لیر وانگ جھگی وچوں باہر سٹّ دتا ہے۔ دھنیا دھرتی دی ہکّ نال چمڑی، لوکاں دیاں آوازاں سن رہی ہے۔ اوہ اٹھنا چاہندی ہے، اپنے آپ نوں سنبھالنا چاہندی ہے، پر نہ اس دے تن اتلا کوئی کپڑا ثابت ہے، نہ ہڈیاں وچ اٹھن دا زور ہے۔ رامکلی نے تاں مار-مار اس دیاں ہڈیاں کڑکا دتیاں ہن۔ کپڑے لیرو-لیر کر دتے ہن۔ کوئی ہور ویلا ہندا تاں دھنیا اک نوں تاں کی، کئیاں نوں دھرتی اتے ڈیگ لیندی، پر ہن اوہ چپّ ہے۔ بھجے-ٹٹے ککھّ-کانے وانگ دھرتی دی ہکّ نال چمڑی لوکاں دیاں گلاں سن رہی ہے۔
کنا کوس رہے ہن اس بستی دے سارے مرد۔ کنا برا بھلا کہہ رہیاں ہن اس دیاں آنڈھناں-گوانڈھناں۔ اوہ چپّ ہے۔ لوکاں دیاں گلاں سن رہی ہے۔ ہر اک دی آواز پچھاندی ہے۔ ساریاں دیاں کرتوتاں جاندی ہے۔ اوہ سوچدی ہے، جے اس وچ ہمت ہوئے تاں اک-اک نوں ننگا کر دیوے۔ پھر سبھ دیاں زباناں نوں کاٹھ مار جائیگا، نظراں پتھرا جانگیاں، جسماں وچوں رتّ نچڑ جائیگی۔ ایہہ ساریاں عورتاں، ایہہ سارے مرد، آپو-اپنے ڈھڈّ ڈھکدے اندر وڑ دبک کے بیٹھ جانگے پر اوہ چپّ رہی، دھرتی دی ہکّ نالوں وچھڑن دی اس وچ سمرتھا نہیں سی۔
دھنیا تے رامکلی دیاں جھگیاں دی کندھ سانجھی ہے۔
جھگیاں جھوپڑیاں دی ایہہ بستی دھنیا دی جھوپڑی نال ہی وصی ہے۔ اتھے تاں اچے-اچے ابرق دے ٹلے، کھائیاں، اگڑ-دگڑ رستے اتے پتھر ہی پتھر سن۔ دودھ دھوتیاں چاننیاں راتاں وچ ہیریاں وانگ چمکدے سن پتھراں وچ جڑے ابرق دے ٹوٹے۔ اتھے ہی دھنیا تے اس دا مہانویر کئیری وچ کم کردے سن۔ مہانویر برود لا کے پتھراں دے سینے پاڑدا سی۔ پتھراں نوں کٹّ-کٹّ دھنیا اتے ساتھناں روڑی بناندیاں سن۔ ‘ٹک-ٹک-ٹک’، سارا دن ہتھوڑیاں چلدیاں، ڈھیر لگدے۔
اک دن مہانویر دے دور نسن توں پہلاں ہی بارود پاٹ گیا تے اوہ وی پتھر مٹی دی طرحاں ہوا وچ اچھل چور-چور دور جا ڈگیا سی۔ اس دی لتّ اتے بانہہ دے چیتھڑے لٹک گئے۔ مہینیاں بدھی اوہ ہسپتال پیا رہا۔ جدوں واپس پرتیا تاں ادھا مہانویر- اک لتّ، اک ہتھ۔ ادوں اس دا پہلا بچہ کجھ مہینیاں دا سی۔
کوٹھیاں دے پچھواڑے دھرتی ساویں-پدھری ہو گئی۔ ٹبے، ٹویاں وچ سما گئے۔ پتھر-روڑی کندھاں-سڑکاں وچ چنے گئے۔ دھنیا نے اک ٹوئے دی نقر وچ گھاہ-پھوس دی چھت بنا لئی۔ گارے مٹی دیاں کندھاں چن لئیاں۔ ادھ-ادھورا مہانویر جھگی دے باہر منجی اتے پیا بیڑیاں پھوکدا رہندا۔ کجھ ہی دناں وچ ہور جھگیاں وی بن گئیاں۔
ہن دھنیا دے چیتے دی اک گھڑی نوں کاٹھ مار گیا ہے کہ پہلی واری اس عورت نال ملاقات کنج ہوئی جہڑی اس دا بچہ لے گئی سی۔ اس ویلے دھنیا تے مہانویر کنے سکھی تے وہلے ہو گئے سن۔ تاریاں دی چھانویں اوہ عورت بچہ لے جاندی سی تے دن ڈبے تاریاں دی چھانویں کجھ پیسے تے بچہ واپس دے جاندی سی۔ اس عورت دا وی عجیب دھندا ہے۔ مزدوری کردیاں عورتاں دے بچے کرائے ‘تے لے جاندی ہے۔ جنا چھوٹا بچہ، عنہ ہی اس دا دہاڑی دا کرایہ ودھ دندی ہے۔ دھنیا نوں بڑا سکھ ملیا سی۔ بچے دا کھانا خوراک سبھے کجھ اس دے ہی ذمےّ ہندا سی۔ پھر پورے دناں اتے دھنیا ساری دہاڑی وی تاں نہیں سی لا سکدی۔ ہپھ جاندی۔ پسلیاں ترڑن لگّ پیندیاں۔ قمر ٹٹن لگدی سی۔ ادھی دہاڑی اتے بچے دے پیسیاں نال دوویں ویلے ٹھلھ جاندے۔
ہالی تاں مساں پہُ وی نہیں پھٹدی۔ چڑیاں، کاں، پنچھی، آپو-اپنے آلھنیاں توں باہر آ ‘شبھ سویر’ دا گیت وی نہیں الاپدے، اوہ عورت دھنیا دی جھگی دے باہر آ کے بیٹھ جاندی۔ میلے-کچیلے کپڑے، بیائیاں-فٹے پیر، گٹیوں اچی دھوتی، تے دھوتی دے ڈبّ وچ لٹکدی میلی جہی گتھی جس وچوں ٹین دی ڈبی دا تمباکو کڈھ تلی ‘تے مسلدی ہے تے پھر ہیٹھاں اک پاسے رکھ لیندی ہے۔ کاغذ دیاں پڑیاں کھولھدی ہے، کجھ حساب لاندی ہے تے پھر پڑی نوں گتھی وچ پا دندی ہے۔
دھنیا دا دوجا بچہ مساں کجھ دناں دا ہویا ہے۔ اوہ دوجے بچے نوں وی لے گئی ہے۔ دھنیا دا آدمی مہانویر ہڈیاں دی مٹھّ، سکا مریئل، جویں کھیتاں وچ کھلوتا اک ٹنگا ڈراوا جاں بانس دا پتلا، سارا دن بیٹھا رہندا ہے۔ دو واری تاں دھنیا نے دوجی بستی دے سرکاری سکول کول چھابا وی لا دتا ہے پر اس دی تاں ڈھانی ہی ہور بن گئی ہے۔ کم کرن، کماؤن توں اویسلا ہو گیا ہے۔ دو پیسے کما لئے تاں جوئے جنڈلی وچ جا بیٹھا۔ جت گیا تاں شراب پی لئی؛ ہار گیا تاں دھنیا دی خیر نہ ہندی۔ لڑائی-جھگڑا، مار-کٹائی۔ مار-مار دھنیا دی بوٹی-بوٹی اڈا دندا ایہہ سکا ماڑچو جیہا ادھا-ادھورا مرد۔ پہلے-پہلے تاں جھگیاں والے بچاندے رہے، دھنیا نوں چھڈاندے رہے؛ پھر روز دا ایہی کرم ہو گیا۔ اس عورت دے آندے ہی اوہ جھپٹا مار پیسے کھوہ لیندا اتے اس دی بساکھی دی ٹکّ-ٹکّ تیک سنیندی۔
کنے ورھیاں توں ایہو کرم چلیا آ رہا ہے۔ کئی واری دھنیا بچے لے کے جان والی عورت دے پچھے-پچھے وی جاندی سی۔ بچہ اس عورت دی جھولی وچ روندا-کرلاندا۔ دوروں ویکھدی دھنیا دے جسم وچوں ساری رتّ نچڑ جاندی سی۔ بچہ تڑفدا، جویں اس دی گودڑی وچ کنڈے، کاکروچ جاں نکیلے پتھر بچے نوں چبھدے ہون۔ بچہ جنا زور نال روندا-تڑپھدا، انے ہی عورت ترلے پاندی، دہائی دندی، پیسے منگدی، “میرا بچہ بھوکھ سے مرا رہا ہے، اس کے دودھ کے لیئے پیسے۔” اوہ متھے وی ٹیکدی۔ لوکاں دے پچھے وی دوڑدی۔ پیریں ہتھ لاندی۔ کدے اک چراہے وچ کھلوندی، کدے دوجے چراہے وچ۔ بچے نوں گودی وچ لے کے منگن نال اس دی دہاڑی چنگی بن جاندی۔ بچے دیاں اکھاں سجّ جاندیاں۔ آواز بھاری ہو جاندی، تے شام نوں اپنی ماں کول بچہ بیصورت جیہا پیا رہندا۔
اوہ عورت دھنیا دے بچے ہور منگتیاں نوں کرائے اتے دین لگّ پئی سی۔ دھنیا نے پتھر کٹنے چھڈّ دتے۔ نہ پوری دہاڑی لا سکدی سی، نہ پورے پیسے ملدے سن۔ ہن اس توں سارا دن ہتھوڑی نہیں سی وجدی۔ وہار جیہا شروع ہو گیا سی دوہاں عورتاں وچ۔ کیہو جیہا سمجھوتہ سی تے کیہی سانجھیداری! بچیاں دے جسماں دا وپار۔ دھنیاں دا پیر جدوں وی بھاری ہندا ہے، مہانویر اتے دھنیا دے چہرے کھڑ جاندے ہن۔ ہسوں-ہسوں کردے چہرے، گھر وچ اک ہور نویں جی دی آمد دے وادھے دی خوشی ہندی ہے۔ دھنیا ہن نہ شراب توں روس کردی ہے، نہ ماراں توں اپنے آپ نوں بچاؤندی ہے۔ اچی-لمی، بھرویں دھنیا تاں مہانویر جہے دو بندیاں نوں مٹھیاں وچ نپیڑ لئے۔ اس ادھے-ادھورے اک ٹنگ والے مہانویر دی پتلی گردن اکو مروڑی نال پرھاں وگاہ مارے، پر اوہ تھوڑھی دیر بعد ہی مہانویر کول لمی پے جاندی ہے۔ اس نوں پتہ ہے، پھر اوہ اس نوں انتاں دا پیار کردا ہے اتے اس دا پیر بھاری ہو جاندا ہے۔ بھری بھرائی دھنیا دی چال وچ مٹک آ جاندی ہے۔ قدماں ہیٹھلی دھرتی نوں کانبا چھڑ جاندا ہے۔ دھنیا ہر سال بچہ پیدا کرن لگّ پئی ہے۔ ایہی سی اس دا دھندا۔ اس دھندے توں روٹی چلدی سی، مہانویر دی شراب، جوآ۔ تے دھنیا جویں بچے پیدا کرن والی مشین بن گئی ہووے۔ ایہی اوہناں دی روزی سی، ایہی کمائی، ایہو کم، ایہو وہار۔
کی دندی سی اوہ عورت بچیاں نوں؟ رات نوں ادھ-بے ہوش جہے بچے گھر پرتدے۔ بانہواں لتاں اتے رسدے زخماں دی اوہناں نوں نہ پرواہ ہندی، نہ پیڑ۔ ادھ ننگے، ادھ کجے بچے جھگی وچ صرف رات کٹدے۔ ستے-ستے ننگے ڈھڈاں اتے ہتھ ماردے، “بھگوان کے نام کوئی پیسہ ہمارا ماں-باپ مر گیا۔” دھنیا دے جگر نوں چیساں پیندیاں تاں سن، پر روزی-روٹی دا وی بڑا وڈا سوال سی؛ ڈھڈّ دی بھکھ دا، ادھے آدمی دیاں لوڑاں دا۔ دھنیا نوں موہ وی تاں نہیں سی اپجدا، اپنی ککھّ دے جایاں نال۔ پیسے خاطر ہی اس بچے جمائے۔ اوہ اوہناں دے چہرے صرف رات دے ہنیرے وچ ہی دیکھدی جویں کوئی مہمان صرف رات کٹن آؤندے ہون۔ جھگیاں دے ہور بچے بے فکر کھیڈدے، نچدے-کددے ویکھ اوہدیاں آندراں وچ کڑولّ وی پیندے، پر اوہ آپے ہی منہ پھیر احساس دا گلا گھٹّ لیندی سی۔
جہڑے بچے تھوڑھے وڈے ہو گئے سن، اس عورت نے ہسپتالاں، مندراں، چراہیاں اتے اوہناں نوں تھانواں ملّ دتیاں سن۔ اوہ ٹھوکراں کھاندے، نشیلیاں گولیاں پھکدے، منگدے-منگدے، کھورے کتھے-کتھے دھکے کھاندے چلے گئے۔ کدے رات نوں وی گھر نہیں پرتدے۔ اوہناں دے چیتیاں توں ماں-پیو، جھگی، بستی، ککھاں-کانیاں دیاں چھتاں سبھ وسر گئیاں ہن۔ اوہناں دے اپنے ہی اڈے بن گئے ہن۔ اوہناں نوں اپنے ہی ساتھی مل گئے ہن۔
ہن دھنیا کول صرف دو ہی بچے رہِ گئے ہن۔ جنے پیسے اوہ عورت ایہناں بچیاں نوں دندی ہے، اس نال تاں اوہناں دے پیٹ دی بھٹھی نہیں جھلسدی۔ مہانویر تاں بیڑیاں پھوکدا، شراباں پیندا ساہست-ہین ہو گیا ہے۔ کدے اوہ روندا ہے، بچیاں نوں آوازاں ماردا ہے جنہاں دے ناں وی اس نوں بھلّ گئے ہن۔ دھنیا وی سوچدی ہے، جے اس دے سارے بچے گھر ہون تاں جھگی وچ بیٹھ وی نہ سکن۔ اس نوں اپنی ہی ککھّ دے جایاں دی گنتی بھلّ جاندی ہے۔ پوٹیاں اتے گنتی نوں کدے اک بچہ بھلّ جاندا ہے، کدے دوجا۔ تے اوہ دوہاں کڑیاں دے اگڑ-پچھڑ ہوئے منڈیاں نوں پوٹیاں اتے گندی ہے، منڈے جنہاں دیاں نہاراں وی ہن اس نوں یاد نہیں۔
دھنیا دا سبھ توں چھوٹا منڈا وی ہن تنّ ورھیاں دا ہو گیا ہے۔ اٹھاں کو ورھیاں دی بالڑی نوں کئیری پتھر ڈھون-کٹن بھیج دتا ہے۔ بچے دی سارے دن دی محنت دے پیسے تاں بہت گھٹّ ملدے ہن، تے تنّ ورھیاں دے منگتے بچے اتے نہ کوئی ترس کھاندا ہے، نہ اوہ خود منگ سکدا ہے۔ اس دا ریٹ بہت گھٹّ ہے۔
مہانویر نوں کنی واری مارن لئی اکسایا ہے۔ شراب دی بوتل توڑی، تاش اگّ وچ تے بیڑی دی ڈبی چکڑ وچ سٹی، پر اوہ تاں صرف گالھاں ہی بکدا، اس دے جندے پندا رہا سی۔ نہ مارن لئی الریا، نہ بساکھی چکّ ہوئی۔ اس دے تاں ہتھ وی کمبدے ہن، لتّ لڑکھڑاندی ہے، بساکھی ڈگمگاندی ہے، ہتھاں وچ مکا کسن دی وی طاقت نہیں رہی۔ جو ہتھ لگا، اس وگاہ ماریا۔ دھنیا دے متھے اتے پھٹّ پے گیا۔ لہو دی دھتیری وگ تری۔ ہن اوہ کی کرے؟ اس عورت توں کنا ڈر ہے۔ اوہ روز بوہا ملّ کے آ بیٹھدی ہے، “کام کا مندا پڑ گئی رے دھنیا۔” تے اوہ کنیاں ہی دھمکیاں دے گئی سی۔
متھے دی چوٹ وچوں اٹھدیاں چیساں اوہ ‘سی-سی’ کردی دباندی، چپّ پئی اس عورت دی صرف آواز سندی رہی، “دھنیا، کے موکؤ للنا، مندر کا بیلا بہائی جاوت۔”
پہلاں تاں دھنیا اس دی آواز نال ہی اٹھ بیٹھدی سی۔ ستے، جاگدے، ادھ-ستے، ادھ-جاگدے ریں-ریں روندے بچیاں نوں اس عورت دے ہتھ پھڑا دندی سی۔ تے اوہ دھریکدی-دھریکدی، ماردی، گالھاں کڈھدی بچیاں نوں لے کے جاندی سی۔ اج دھنیا دا جی کیتا کہ اس عورت دا گریوان پکڑے، تے مار-مار جھگیاں توں دور نالے دے پار دھریک کے لے جائے، تے پھر کدے اس دا منہ نہ ویکھے، پر اوہ کجھ وی نہیں کر سکی۔ اپنے تناں ورھیاں دے ستے بچے نوں اس دی انگلی لا دتا۔ روندا بچہ، پیروں ننگا، تیڑوں ننگا۔
اج دھنیا دے جسم وچ عجیب طرحاں دی اچویں مچی ہے۔ رگ-رگ وچ سوئیاں دی چوبھ ہے۔ ساہ گرم تے تیز ہے۔ بدن ٹٹدا ہے۔ ہوٹھاں اتے پیپڑی جہی جمی ہے۔ پاسے مار-مار ہمبھ گئی ہے۔ تناں ورھیاں دا بچہ بیصورت جیہا پیا ہے۔ کڑی تھکی-ٹٹی گھوک ستی ہے۔ مہانویر نے اپنی اکو-اک بانہہ نوں اکھاں اتے رکھیا ہویا ہے۔ اس دی دوجے بانہہ تے لتّ دا ٹنڈ کدے-کدے فرکدے ہن۔ ادھی رات ہو گئی ہے۔ دھنیا نے جھجری وچوں پانی پیتا، تے گلاس وچ کنی دیر ہونٹھ ڈبوئی رکھے۔ پھر اک سوچ اس دیاں انیندریاں اکھاں وچ ٹھہر گئی۔ اوہ اٹھ کے بیٹھ گئی۔ انی ساہ-ستہین تاں اوہ پتھر ڈھوندی وی نہیں سی ہوئی۔ انی نڈھال تاں اوہ دس بچے جم کے وی نہیں سی ہوئی۔ پہلی واری ادھی رات نوں جدوں دھنیا نے اپنی جھونپڑی دا تنگ جیہا بوہا اکڑوں ہو کے النگھیا، تاں اس دے سر دی گھسرن نال گھاہ، پھوس، تیلیاں دی چھت وچوں وی کجھ تڑاں ہیٹھاں دھرتی اتے ڈگیاں۔ اوہ ملکڑے جہے ٹٹے-بھجے پھٹیاں دے در نوں کھولھ باہر نکل گئی۔ تختے کمبے، کچیاں کندھاں نالوں مٹی بھری، دھرتی دی ہکّ کمبی۔ دھنیا نے ہیٹھلا ہونٹھ زور نال چتھیا، تے جھونپڑی دے ٹین نوں سرکا کے اندر وڑ گئی۔ کل ہی پارلی جھونپڑی والی عورت اپنے گھر پنڈ گئی سی۔
پھر اک کرم انج ہی ٹر پیا سی۔ در-در منگدی دھنیا وی اسے عورت وانگ جویں بھکھارن ہووے۔ جھگی-جھگی وچوں سوہاں لیندی، مرداں پچھے پیندی، اوہ ککھّ بھرن دی بھیکھ منگدی۔ اسے عورت دی طرحاں جہڑی بھکھے پیٹ لئی جھوٹھے اتھرو وگاندی، ترلے واسطے پاندی کئی واری آدمیاں دیاں بانہواں پھڑ لیندی ہے، کپڑے پھڑ لیندی ہے، واسطے پاندی دہائی دندی ہے۔
مہانویر نے وی ننگے ڈھڈّ اتے ہتھ پھیر سمجھوتہ کر لیا۔ اوہ نہ دھنیا نوں ماردا، نہ گالھاں کڈھدا۔ دوہاں وچالے ٹھنڈھی چپّ پسر گئی۔ دوہیں اک-دوجے توں اکھاں چراندے۔ دھنیا جدوں بوہے وچوں باہر نکلدی، مہانویر دی لتّ تے بانہہ دے ٹنڈ کمبن لگدے۔ اس دے سینے اتے جویں سپّ لیٹ جاندا ہے، تے اکھاں میچ مچلا بن جاندا ہے۔
بہہتیاں جھگیاں وچ اوہ بچہ منگدی جسم پھیلاندی رہی۔ در-در بھٹک کے وی اپنا-اپنا گوا کے وی، تن چنڈیا کے وی کجھ ہتھ نہ آیا۔
اج سکھی رام دی عورت رامکلی نے گتوں پھڑ دھریکیا ہے۔ مار-مار اس دیاں ہڈیاں کڑکا دتیاں ہن۔ کپڑے لیرو-لیر کر دتے ہن۔ اپنی سانجھی کندھ توں اس دھنیا دی جھگی دا کھپریل وی ہیٹھاں وگاہ ماریا ہے۔ اپنے آدمی نوں وی گھسیٹدی-گھسیٹدی باہر لے آئی ہے۔ چترفی رولا مچیا ہے۔ ہر کوئی دوجے نوں چور بناؤن دی کوشش کر رہا ہے۔ مرد موجو کسدے ہن، عورتاں لاہنتاں پاندیاں ہن، کڑیاں دبک کے اندر جھگیاں وچ وڑ گئیاں ہن، منڈے سکھی رام نال مشکریاں کردے ہن۔ اوہ گوڈیاں پرنے اکھاں نوائی چپّ بیٹھا ہے۔
دھنیا دھرتی دی ہکّ نال جڑی ہے۔ کسے اٹھایا نہ، کسے بٹھایا نہ۔ نہ کسے ہمدردی جتائی، نہ کسے اپنتّ وکھائی۔ دھنیا نوں ہر بندے، ہر عورت دا پتہ ہے کوئی کنا کو ننگا ہے۔ کنے کو کپڑیاں دیاں تہیاں ہیٹھاں اس اپنا-اپنا لکایا ہویا ہے۔ اہ اک-اک نوں شرھیام پردے پاڑ ننگا کر سکدی ہے، پر اس اکو وار چترفی اپنے ولّ گھوردیاں اکھاں ولّ ویکھیا۔ گھوردیاں، جویں بلیاں دیاں ہنیرے وچ لشکدیاں اکھاں۔ نظراں، جویں دو دھاریاں تکھیاں کٹاراں اس دے جسم دی بوٹی-بوٹی کرن لگیاں ہون؛ پر نہیں نہیں، اس دے سنّ دماغ وچوں اک چنگ نکلی، “ایہہ تاں الوآں دیاں اکھاں نے۔ عجیب قسم دے الو نے۔ ایہناں دی ایہہ نظر اپنیاں کرتوتاں واری پتھرا جاندی ہے۔”
اوہ اکو جھٹکے نال اٹھی۔ انگنت بھونڈاں دی بھنبھناہٹ اس دے کناں وچ پئی اتے اوہ دور کھائیاں-ٹوٹیاں ولّ نکل گئی، جتھے کدے اچے-اچے ٹلے سر چکّ آکاش دی نیلتن ماندے سن۔ چن تاریاں دی چاننی وچ دھر تیک نہاندے سن۔
ہن اوہ سارا دن بھٹکدی رہندی ہے۔ ہسپتال، دھارمک استھان، بھیڑ-بھڑکے، جتھے وی اوہ ادھ-ننگا، ادھ-کجیا، نیم بے ہوش بچہ منگدا ویکھدی ہے، اس ولّ دھانہدی ہے، جفی وچ لینا چاہندی ہے، سینے نال گھٹنا چاہندی ہے۔ اس نوں محسوس ہندا ہے- ایہہ ہزاراں بچے، ہزاراں ہی ننگے-بھکھے ڈھڈّ سارے اس دے جائے نے، اسے دیاں اپنیاں انگلاں دے ناکھون نے جنہاں دا درد اسیہہ ہے۔ ایہہ ناکھون اس دے سارے جسم اتے اگ پئے نے، تے ناکھوناں دے ناسور بن کے رسن لگّ پئے ہن۔ کنی پاگل جہی ہو گئی ہے۔ اک وی بچہ اپنا نہیں لگدا۔ سارے دے سارے ہی اپنے ہن۔ اوہ کی کرے؟ اوہ چوکاں ول دوڑ پیندی ہے۔ چوکاں وچ لال بتیاں کارن کھلوتیاں موٹراں، کاراں، سکوٹراں والیاں اگے بچے کردیاں، ترلے-واسطے پاندیاں، منگدیاں عورتاں دے کچھڑ چھوٹے-چھوٹے بچے دیکھ اس دا سینہ چریندا ہے۔ منگتیاں دے کچھڑوں بچے کھونہدی ہے، نسدی ہے، ڈگدی ہے، ماراں کھاندی ہے، “ایہہ بچے میرے نے، ایہہ بچے میرے نے !” تھکّ-ٹٹّ کے جھگی دی چھت ہیٹھاں لمی پے جاندی ہے۔ اپنے جھرڑاندے پیٹ اتے ہتھ فیردی صرف گھاہ-پھوس دی چھت نوں گھوردی ہے۔ ڈردی ہے، اس دے اندرلی اگّ نال ایہہ چھت وی نہ سڑ جائے۔ اوہ نہوآں نال دھرتی کھرچدی ہے۔ جھگی اندرلی دھرتی نوں کھرچ-کھرچ اس اویں بنا دتا ہے، جویں کسے نرسری دی کیاری دی نویں پھٹی پود ہنے وکی ہوئے تے دھرتی ٹوئے-ٹوئے، موریاں-موریاں، سکھنی خالی ہو گئی ہوئے۔
