نوں باراں دس وریام سنگھ سندھو
''چھنو! سنئیں سجن والا ساک 'بھکنیئیں' بھلی نوں کرن نوں مندے نے؟''
جسونت اپنے دوست ستنام ولّ ویکھ کے مسکرایا۔ اوہدے بولاں وچلی ٹیڈھ چھنو نے سمجھی نہ۔ ڈنگراں ہیٹھوں گوہا کھچدی دے ہتھ رک گئے۔
''وے کاہنوں ویرا! اسیں تاں بتھیرے ترلے منتاں کیتے۔ اوہ اگوں آکھدے نے.....تہاڈا منڈا کملا اے۔''
چھنو نے ہؤکا لیا۔ اوہنوں سجن دے بھر جوانی وچ گزر جان دا افسوس سی تے بھلی نوں ساک نیپرے نہ چڑھن دا وی۔
''انیاں! ساڈا وی تاں جی کردے ساڈی انس-بنس ہووے۔ ساڈے مرن پچھوں ساڈا وی کوئی ناں لین والا ہووے۔ اودھر کرماں ماری دھی دے گھر وی کوئی اولاد نہیں ہندی۔ میں آہنی آں.....اوہدے گھر ای بابا شاہ مدار، لکھاں دا داتا، کوئی نکا نیانا دے دیوے...''
اسنے اپنی اس منگ وچ آپ ہی تھوڑھی جہی چھوٹ دے دتی، ''اک وار دے کے بشکّ لے جاوے... پر دیوے تاں صحیح...''
اوہدی گلّ سنکے جسونت اتے ستنام دوویں ہسّ پئے۔
''چنگی سکھناں سکھدی پئی ایں، جسونت نے آکھیا تاں چھنو چھتھا جیہا ہاسہ ہسدی، ''وے ہور پھر'' آکھکے اپنے کم لگّ پئی۔
کجھ یاد آ جان 'تے کم کردی کردی اوہ اک وار پھیر رکی تے جسونت نوں آکھن لگی، ''انیاں! اسیں تاں اگلیاں نوں ایہہ وی آکھیا سی کہ جے بھلی نوں نہیں تاں چھوٹے نندر نوں ہی ساک کر دیو۔ منہ متھے لگدے... سوہنا جوان ایں۔... پر ایہہ اؤنترا پیر ای نہیں لاؤندا۔کہڑی کوئی ایہدی ماں ای... فلماں والی...! آنہدے-جے ویاہ کراؤنے تاں اوہدے نال ای کراؤنے۔ ایہنوں آکھ سو منّ جاوے۔ انیاں! ساڈی وی ریجھ آ...''
نندر اس ویلے ڈنگراں نوں واری واری کھولھ کے نلکے اتے لگی موٹر توں پانی پیا رہا سی۔ چھنو دی گلّ سنکے اک دم غصے وچ ابل پیا، ''تینوں دینداں پنگھوڑے 'چ پا کے ٹیٹو ہنیں کھیڈن نوں۔ کردی کی آ!... میں جٹّ سردار... ایڈا خاندانی! میں کراؤں مجبھیاں دی کڑی نال ویاہ؟... مینوں توں میرے اتے ہی چھڈّ تے اپنے سوہنے پتّ بھلی دا ہی کرا ویاہ اتھے۔ ... پر بھلی نوں کہڑا ساک دؤ شدائی نوں...۔''
مجھّ نوں کلے نال بنھ کے، اوہ خود سیانا بن کے بھلی دی سیانپ بارے دسن لگا، ''چاچا! جس دن 'گر سر' دا میلہ سی، میں پچھیا، ''بھلی اج کی وار ہے؟'' تاں اگوں مینوں آکھدا، ''ہے شدائی! اوئے اج وار نہیں! اج تاں میلہ ہے،'' ہور سن، میلے 'چ تکھاناں دے دیپ نال جھگڑ پیا۔ رات نوں گھر آ کے آکھے، ''میں دیپ دیاں چارے لتاں وڈھّ دینیاں۔'' اودھر بھین ساڈی ویکھ لو... جیہدے لئی ایہہ اولاد منگدی اے.. پراہنے نال میلے 'تے آئی سی۔ میں آکھیا، ''بھین! متھا ٹیکداں'' تاں اگوں اسیس دین دی تھاں آکھن لگی، ''ویرا! متھا ٹیکدی آں۔'' ... ایہہ تاں سارا ٹبر ہی شدائیاں دا۔''
نندر بڑا دانا بنکے پیش ہو رہا سی۔ چھنو ہرخ کے بولی، ''وے ویرا! ایہناں ساریاں رل مل کے مینوں تاں شدین کیتا ہویا۔ اودھر میرا جوان تے کماؤ پتّ دھوکھا دے گیا۔ بھلی اوں سدھرا اے۔ ایہہ وی گھراں توں ہلدا جاندے...''
بھرا دی موت دا بھلی اتے نندر نوں کوئی گھٹّ دکھ نہیں سی پر سجن دی موت پچھوں جدوں گھر وچ گلّ چلی کہ سجن والا ساک بھلی لئی منگ لیا جاوے تاں بھلی اندر وی چراگ جگ پئے۔ اوہدی روشنی نندر دے من تک وی پہنچ گئی۔ اوہ بھاویں اس ساک دا امیدوار نہیں سی تد وی اوہنوں اپنے گھر وچ اپنی بھابی دی اڈیک سی۔ گھر وچ ٹھمک ٹھمک تری پھردی بھابی دی کلپنا کرکے ہی اسنے جسونت کول وادھو پیا گاڈر منگ لیا سی تاں کہ پکی کوٹھڑی دے پچھے مینہاں وچ ڈھیہہ گئے کچے کوٹھے نوں چھت لیا جاوے۔ ویاہ توں پچھوں اک وکھرے کمرے دی لوڑ تاں پینی ہی سی۔ پر جدوں اگلیاں نے 'منڈا کملا ہے' آکھ کے ساک توں نانہہ کیتی تاں بھلی دا دل تاں بجھنا ہی سی نندر دے مونہوں وی سبھاوک ہی نکل گیا، ''سانوں بھرا مرن دا پھر کی فائدہ ہویا۔''
کم-دھندے توں وہلی ہوئی تاں نلکے توں منہ-ہتھ دھو کے چھنو پھیر ادھر پرتی تے میلی چنی نال اپنا جھرڑیاں والا سؤلا منہ پونجھدی ہوئی آکھن لگی، ''وے ویرا! ایہنوں آکھ سو منّ جاوے ...شدائی نوں۔ بھا جی! توں ہی آکھ سو... بھلا ایہدے ڈھڈّ 'چ کوئی متّ پوے۔''
اوہ جسونت اتے ستنام دوہاں نوں ہی اک طرحاں بینتی کر رہی سی۔
''چل! چل!! بڈھڑیئے گھر نوں۔ نالے خبردار! مینوں شدائی آکھیا تاں۔ ... میں تاں 'سو دائی آں۔''
نندر اپنی 'سیانپ' اتے مان نال مسکرایا۔
''بھکنے والیاں کول اجے ایہدی 'سیانپ' دی خبر پہنچی نہیں لگدی۔''
ستنام نے جسونت دیاں ہسدیاں اکھاں نال اکھاں ملائیاں۔
''چاچا جی! بھکنے والیاں نوں مارو گولی۔ تسیں ہن جہڑا وعدہ کیتٔے سرے چڑھا دیو۔ سری دیوی والا ساک ہو جائے... تہانوں لے کے دؤں لال مروتی تے چاچے جسونت نوں پھورڈ ٹریکٹر... وچولگری دا۔ ... چاچیاں دوہواں نوں شنیل دے لال رنگ دے سوٹ...''
نندر ستنام نوں لالچ دے رہا سی۔ راتیں جسونت نے اسنوں آس بنھوا دتی سی۔
''تیرا ایہہ چاچا ستنام سنہہ شہر رہندے۔ ایہہ 'اوہدے' ماپیاں نوں وی جاندے تے اوہ اکثر ایہناں دے شہر آؤندی رہندی ہے۔ ایہہ اوہدے گھردیاں نال تیرے ساک دی گلّ تور سکدے...''
جسدے ساک دی گلّ تورنی سی، اوہ سی فلم ایکٹریسّ سری دیوی۔ کجھ مہینے ہوئے جدوں نندر نے پہلی وار کسے نال شہر جا کے اس ایکٹریسّ دی کوئی فلم ویکھی سی، اوہ ادوں توں ہی چمکدار اکھاں تے گول گدرائے سریر والی اس مٹیار اتے قربان ہو گیا سی۔ فلم تاں اگے وی کدی کدی اوہ جسونت کے ٹی. وی. اتے ویکھ لیا کردا سی پر پورے سکرین اتے ویکھی فلم نے اسنوں پورا ہی ملّ لیا سی۔ پنڈ وچ اگے وی منڈے کھنڈے رل کے کرائے اتے وی. سی. آر. لے آؤاند سن پر ہن اوہ اچیچے طور اتے دھیان رکھدا تے سوہ کڈھکے اگلے دے گھر جا وڑدا۔ اکھاں ٹی. وی. دی سکرین اتے گڈّ کے اہ ساہ گھٹی فلم دے نال-نال اڈدا رہندا۔ کدی اچی اچی ہسّ پیندا تے کدی لمنے لمیں ہؤکے لیندا، اتھرو پونجھدا رہندا۔ پھر کئی کئی دن کھیتاں دے وٹاں بنھاں اتے گھمدا رہندا۔ خیالاں خیالاں وچ کسے فلم دا ہیرو بن جاندا۔ سری دیوی دی بانہہ کھچّ کے، اوہدے لکّ نوں ہتھ پا کے اپنے کلیجے نال گھٹن لگدا تاں اوہ کھڑ کھڑ کے ہسدی ہوئی، چھنن چھنن... چھنّ چھنّ... کرکے پاجیباں چھنکاؤندی اوہدی بکل وچوں اچھوپلے جہے نکل کے دوڑ جاندی تے کسے رکھ دے اوہلے جاں توڑی دے موسل پچھے لک جاندی۔
اوہ اکھاں جھمکدا، ڈور-بھور ہویا آسے پاسے ویکھدا۔ ایتھے تاں کجھ وی نہیں سی! کتھے گئی اوہ!
آسے-پاسے جھونے دے کھیتاں دی ہریاول۔ بمبی دا چاندی-رنگا پانی دھار بنھ کے چبچے وچ پے رہا۔ اوہ تاں اوہ سی... پانی دی دھار ہیٹھاں نہاؤندی ... مشہوری والے صابن نال منہ نوں جھگو جھگّ کردی۔ کپڑے بھجّ کے جسم دیاں گلائیاں نال چپکے ہوئے۔ نندر نوں اپنے ولّ آؤندے ویکھ اوہ چبچے دے بنے اتے لتاں لمکا کے بیٹھ گئی۔ باہواں چھاتیاں اتے گھٹّ لئیاں، کالے کیس موڈھیاں 'تے کھلرے ہوئے سن تے چہرے اتے پانی دیاں بونداں دے نال نال اوہدے نکّ وچ پیا چاندی-رنگا کوکا شیشے وانگ لشکدا پیا سی۔
لشک اسدیاں اکھاں وچ پئی تاں اوہ اکھاں بند کرکے انگلاں دے پوٹیاں نال ہولی ہولی اکھاں نوں سہلاؤن لگا۔
جسونت توں چھوٹے جسپال نے ویکھیا، نندر اکھاں-میٹی چبچے دے اتے لتاں لمکا کے بیٹھا سی تے پانی دی دھار ڈگن نال اڈدیاں چھٹاں کارن، اوہدے کپڑے بھجے پئے سن۔
''اوئے پٹھے نہیں وڈھے اجے تک۔ ''
جسپال نے پچھیا تاں ویروا دین لگا۔
''اوہ آئی سی نہ... ہنے ای ایتھے ... مینوں آکھدی سی... کھلو جاہ! میں گلے لیڑے بدل آواں...''
''ہن کتھے آ؟ '' جسپال مسکرایا۔
''اوہ ویکھ جاندی لال مروتی 'چ بیٹھی... '' نندر نے دور جی. ٹی. روڈ اتے جاندی کسے کار ول اشارہ کیتا۔
''اٹھ تانہ! پٹھے وڈھّ... ماما لال مروتی دا...'' جسپال نے لاڈ نال جھڑکیا۔
اگلے کجھ دناں وچ ایہہ گلّ چھوٹے جہے سارے پنڈ وچ پھیل گئی۔ ہٹی-بھٹھی 'تے، گلی دے موڑ اتے جاں وٹّ-بنے اتے، جہڑا وی اوہنوں ملدا، اوہ سریدیوی بارے ضرور پچھدا۔ اوہ اگوں بڑے اتشاہ نال دسدا۔
''مینوں آکھدی سی؛ تینوں اپنی اگلی فلم 'چ ہیرو لینا اپنے نال... میں آکھیا، آہ ذرا جھونے جھمب لئیے... کپڑا-لتا سوا لئیے چجّ-چار دا۔ ایہناں کپڑیاں 'چ سارے پنڈ دا مشک چکی میں اپنی بلو رانی کول کویں جاواں...''
اوہ کھڑ-کھڑ ہسدا۔
اک دن آٹے دی چکی اتے گھر لئی دو کلو آٹا لین گیا تاں مستری بچن سنگھ نے چھیڑیا:
''اوئے ایکٹرا! کل توں کتھے سیں۔ اوہ سارے پنڈ 'چ تینوں لبھّ لبھّ کملی ہوگی۔ ساڈی چکی 'تے آکے مینوں پچھن لگی۔ آکھے: اوہ پتہ نہیں کدھر چھپن ہو گیا میرا نینگر چند -میں اوہدے پچھے پچھے تے اوہ اگے اگے۔ لبھدا ای نہیں۔ میں تاں ویاہ کرنا اس دے نال ''
نندر نے اک پل لئی تاں انمنے من نال مستری دے منہ ولّ ویکھیا پر چھیتی ہی اوہدیاں اکھاں وچ لشک آ گئی:
'' ہاہو تایا! ویاہ دی تاں پکّ اے اپنی۔ میں ای اوہنوں آکھیئے... ذرا وہلے جہے دن آ جان...''
آٹے والا لفافہ لے کے تریا تاں اگے کھنڈھاں اتے اترا نہنگ تے کبہ فوجی بیٹھے سن۔ نندر توں خوثی پچائی نہ گئی، ''بابا فوجیا! بھائی بچن سنہہ دی چکی اتے کل آپ آئی سی ؤ۔ اوہنوں آکھ گئی اے... جنا آٹا ایہناں نوں چاہیدا ہووے... چکا دیا کر بوریاں بھر-بھر کے۔ پیسیاں دا میں جانا جاں توں...''
''چکی تاں کنجرا ہاء مومی جیہا لفافہ آؤندیں سیر ڈوڈھ سیر دا...''
فوجی دے جواب وچ اسنے نرنا دتا، '' لے ایہناں واسطے اپنا گھر تھوڑھا لٹا لینے''
'ایہناں' توں اوہدی مراد اپنے گھردیاں توں سی تے 'اپنے گھر' بارے اس دسیا،''میرا تے میری بلو دا اکو ہی گھر اے... میں اوہدے پیسے خرچاؤں تاں میرے ہی پیسے اجڑنگے ...''
اترا نہنگ پہلاں تاں ہسیا، پھر اسنوں کھاہ-م-کھاہ غصہ آ گیا، ''بھیں چو شدائی نہ ہووے تاں... چڑھتّ ! ... تیرے نال ویاہ کویں کروا لؤ اوہ؟ اوہ اچی جات دی، توں مذہبی ''
عطرے دے بھانے ویاہ ہون وچ کیول جات-پات دا اڑکا ہی سبھ توں وڈی گلّ سی باقی سبھ گناں-لچھناں ولوں تاں جویں جوڑی بڑی ڈھکویں سی!!
اگلے دنیں جسونت نال پٹھے کتراؤندیاں اوہنے عطرے نہنگ دا ناں لے کے گالھ کڈھی،
''ایہدے کچھے 'چ سو سو جوآں۔ سنگراند والے دن کڑاہ ورتاؤندا سی۔ میں آکھیا، پہلاں ہتھ دھو کے آ۔ چاچا ایہدا میرے جہے سردار نال بھلا کی مقابلہ۔ میں منٹو دؤل... جٹّ پاتشاہ...''
ٹوکری وچ پٹھے پاؤندیاں اسنے ہولی جہی رہسّ ادگھاٹن کیتا، ''چاچا! تینوں نہیں پتہ۔ ایہہ بڑیاں ڈونگھیاں گلاں نے۔ جہڑا فلم ایکٹر دھرمندر اے نہ... '' اسنے جسونت دیاں اکھاں وچ اکھاں گڈّ لئیاں، ''اصل وچ اوہ میرا پیو آ... ماں ہے میری ہیلا مالنی... ''
''ہیلا مالنی...نہیں....ہیما مالنی'' جسونت نے درستی کیتی۔ اصل وچ اوہدے خزانے وچ بہت ساریاں گلاں اسدی کلپنا دی اپج ہندیاں تے بہت ساریاں لوکاں توں سن-سنا کے اسنے اپنیاں بنا لئیاں سن۔
''ہاہو ہیما مالنی! اوہ میری ماں ای... ''اوہنے بڑے ڈونگھے راز دی گلّ دسی تے جسونت دیاں اکھاں ولّ ویکھدا ہویا اوہدا پرتیکرم اڈیکن لگا۔
جسونت مچھاں وچ ہسیا، ''مینوں پتے... جاہ توں پہلاں ڈنگراں نوں پٹھے پا...منہ-ہتھ دھو کے وہلا ہو... پھیر تیری ساری کہانی سندے آں...''
شام نوں جدوں جسونت دی پتنی نے باٹی 'چ دال پا کے روٹیاں نندر دے ہتھ اتے رکھیاں تاں جسنوت نے ہاسے نال آکھیا، ''ہولی جہی پیار نال روٹی پھڑا دؤل جٹّ نوں... ہیما مالنی دے لاڈلے نوں..''
اگلے کجھ دناں وچ اسنے اپنے بیان وچ سودھ کر لئی۔ اسنوں کسے نے دسّ دتا سی کہ جدوں دا اوہ پیدا ہویا ہے ادوں تاں اجے دھرمندر دا ہیما مالنی نال ویاہ وی نہیں سی ہویا!
ہن اوہ دھرمندر دے دو پتراں سنی دؤل تے بوبی دؤل ہراں دا تیجا تے وچکارلا بھرا سی تے اوہناں دی ماں اوہدی ماں سی۔
اک دن آکھن لگا، ''سنی بھرا آیا سی اج۔ ریلوے لائن اتے ملیا سی۔ آکھدا سی، توں فکر کیوں کردا ایں۔ سجن نوں یاد کر کے روندا رہندیں۔ اسیں ویکھ خاں تیرے سکے بھرا... تیریاں باہواں۔''
اوہدا چیتن-اوچیتن اک دوجے وچ گھلدا-ملدا رہندا۔ روز لوکاں نال گلاں-باتاں کردا تے اوہناں توں ملی جانکاری انوسار اپنی کہانی وچ وکھ-وکھ رنگ بھردا رہندا۔ شام نوں کم توں وہلا ہندا تاں جسونت ہراں دے ٹی.وی. اگے جا بیٹھدا۔ کھیتاں وچ کم کر رہا ہندا تاں کھیتاں نیڑیوں لنگھدی ریلوے لائن اتے جاندی گڈی اتے جاندے راہیاں ولّ نیجھ لا کے ویکھدا رہندا۔ کدی خوش ہو جاندا تے کدی اداس۔
ہنے سجن دیاں گلاں ہو کے ہٹیاں سن۔ اسنوں یاد کردیاں نندر نے اداسی وچ بھجّ کے آکھیا، ''سریدیوی کل میرے پچھوں ساڈے گھر بھاپے کول آئی سی۔''
''کی کرن آئی سی؟''
ایتکیں ستنام نے پچھیا۔ اکثر اسنے وچولگری کرنی سی۔
''سجن دا ہرخ کرن...''
''کی آنہدی سی؟''
''آکھدی سی، بھاپا جی وڈے بھا جی ولوں تاں بڑا ماڑا ہویا۔ اوہ تاں گھر دا بنھ سی۔ کماؤ پتّ...۔ حوصلہ رکھو۔ ہن بھانا مننا ہی پینیں۔''
اوہ اینی گمبھیرتا نال دسّ رہا سی کہ نہ چاہندیاں وی جسونت اتے ستنام دا ہاسہ نکل گیا۔ اوہناں نوں ہسدا ویکھکے نندر آپ وی ہسّ پیا۔
''اچھا ! جسونت سیاں! یار ایہہ تاں دسو کہ ایہہ کنا کو پڑھیا لکھئ، کتھے پڑھئ تے زمین-جائداد کنی آں اسدی؟ اکثر اگلیاں نال ایہدے رشتے دی گلّ تورنی آں تاں اگلے منڈے بارے ساری پچھ-گچھ تاں کرنگے ہی...''
ستنام 'گمبھیر' ہو کے جسونت توں ہور وستھار جاننا چاہندا سی۔
''اپنا پتر نندر سنہہ بہت پڑھیا-لکھیا تے سیانا منڈا اے...''
اونی ہی گمبھیرتا نال جسونت جواب دے رہا سی، ''پچھلے دنیں ڈنگراں والے کوٹھے 'چ بلب لاؤن لگیاں ایہنوں ماڑا جیہا کرنٹ لگا۔ ایہہ جھٹکا لگن نال زمین اتے ڈگ پیا۔ اسیں پھڑ کے اٹھایا تاں اہنے لکھ روپئے دی گلّ آکھی۔ آکھن لگا، ''چاچا ! میں ہی گھر 'چوں پڑھیا-لکھیا تے سیانا بندہ ساں۔ میں ہی مر جاندا تاں گھر تباہ ہو جانا سی...''
مسکڑیاں وچ ہسدیاں ہویاں اسنے ہور جوڑیا،''ایہو جہے پڑھے لکھے تے سیانے منڈے کتے گھر-گھر لبھدے نے..."
جنا چر جسونت اس بارے جانکاری دندا رہا تے اسنوں پڑھیا-لکھیا سدھ کردا رہا اونا چر اوہ اپنے بچپن دے اوہناں پلاں وچ گواچا رہا جدوں اوہ چھ-ستّ سال دی عمر وچ نمبرداراں دے ڈنگراں نوں چارن باہر وٹاں-بنیاں اتے لجایا کردا سی۔ جدوں ڈنگر چھپڑ وچ وڑ جاندے تاں اوہ سدا چھپڑ کنڈھے بنے پنڈ دے پرائمری سکول دے گیٹ نال موڈھا لاکے ٹیڈھا ہو کے کھڑو جاندا۔ نلکے اتے پانی پیندے تے پھٹیاں پوچدے منڈیاں نوں نیجھ نال ویکھدا۔ ککراں ہیٹھاں ماسٹر تے ماسٹرانی جماعتاں لے کے بیٹھے ہندے۔ اوہ ہولی-ہولی کھسکدا ہویا نلکے کول چلا جاندا تے پھر لمی گتّ تے بلیاں اکھاں والی 'بھین جی' گرمیت ولّ اک ٹکّ نگاہ ٹکا کے ویکھدا رہندا۔ اک دن گرمیت 'بھین جی' ولّ ویکھدا-ویکھدا اوہ کھچیندا گیا تے اسنوں پتہ وی نہ لگا کہ اوہ کدوں ککراں دی چھاویں چلا گیا۔
''بھین جی! منڈا تاں تہاڈے توں اکھاں ہی نہیں چکدا''.... ماسٹر نے شرارت نال آکھیا۔
گرمیت 'بھین جی' نے اس ولّ ویکھیا تے اشارے نال اسنوں اپنے کول سدیا۔ اوہ ڈھکّ کے اسدی کرسی دی باہی نال لگّ گیا۔
''کاکا! تیرا پڑھن نوں جی کردے؟'' گرمیت نے اوہدیاں دوہواں گلھاں نوں اپنے ہتھاں نال گھٹدیاں پچھیا۔
کنھی موہ لین والی خوشبو آ رہی سی گرمیت 'بھین جی' کولوں۔ نندر نے اوہدیاں موٹیاں بلیاں اکھاں 'چ بڑی آس نال ویکھدیاں 'ہاں'، وچ سر ہلایا۔
گرمیت دے نکّ وچ چاندی-رنگا کوکا لشک رہا سی۔ اوہ خوشبو خوشبو ہویا سپنے وچ گواچا ہویا سی جدوں اوہنوں دوروں گھینٹ دی آواز سنائی دتی۔
''اوئے کھوتے دیا کھرا! اپنی ماں نوں سانبھ ایدھر آ کے...'' اوہ مجھّ نوں اپنی فصل وچوں موڑ رہا سی، ''لاؤنداں تیرے کناں مڈھ دو...''
تربھک کے سپنے وچوں جاگدیاں اوہ مجھّ موڑن دوڑ اٹھیا سی۔ تارے گھینٹ نے اک نکی جہی چپیڑ اوہدے ماری وی۔ چپیڑ زوردار نہیں سی تے اوہدے وچ تھوڑھا لاڈ وی سی پر پھر وی تارے گھینٹ دے ہتھاں دی چھوہ ہیٹھاں گرمیت دے کولے ہتھاں دی چھوہ دبی گئی۔
... دوروں نیڑے پرتدیاں نندر نے ستنام نوں اپنی پڑھائی بارے سوچت کیتا، ''پڑھیا تاں میں چاچا... بی. اے. پاس آں۔ تیراں پڑھیاں سکولا 'چوں تے دس پڑھیاں کالج 'چوں''
اوہ دوویں اسدے اس جواب اتے ہسن ہی والے سن کہ اوہنے اپنی زمین، جائداد دا وی ویروا دینا شروع کر دتا، ''زمین تاں جہڑی تنّ چار سو کلا پنڈ والی آ... اوہ تاں ڈیڈی دھرمندر نے آکھ دتی کہ ایہہ تیرے ناں ای ایں... توں ہی ویچ-وٹّ توں ہی کھاہ-خرچ۔ دوجے منڈیاں تاں پنڈ آ کے رہنا نہیں۔ اوہ تاں ہن بمبئی ہی ٹکنگے۔ وڈی بیبی پرکاش کور نے آکھیئے... پتّ گہنیاں کپڑیاں دا گھاٹا نہیں۔ ٹرنکاں دے ٹرنک تے سندوکھاں دے صندوکھ بھرے پئے نے۔ ہور تاں ہور چھوٹی بیبی ہیما مالنی نے وی آکھیئے، تیریاں دو بھیناں نے... ایہناں لئی چنگے ساک لبھّ۔ ایہناں نوں منگ-ویاہ۔ گھرو-گھری تور۔ پچھوں سارا کجھ تیرا ای آ۔ عیش کریں، پتّ! میں کتے ساری عمر بہہ رہنے ایتھے؟''
اگلے دناں وچ اسنے آپ ہی سارے پنڈ وچ سوچنا دے دتی کہ سریدیوی دے گھر والیاں نے اچیچا بندہ ایتھے مینوں ویکھن اتے پسند کرن لئی بھیجیا سی۔ اوہنوں تاں مینوں ویکھکے چاء چڑھ گیا۔ اوہ آکھدا سی: ایڈا سوہنا، بندا-تندا ہیرے ورگا جوان کتے کرماں والیاں نوں ہی لبھدا ہے۔
ایہناں سپنیاں وچ گواچا نندر موڈھے اتے کہی رکھی کھالے کھال تریا جا رہا سی۔ اگوں پنڈ ولوں آؤندی اوہناں دی نال دی گلی وچ رہندی اوہدی برادری دی تے اوہ دی ہم-عمر کڑی دھنتو اوہنوں نیڑے آیا ویکھکے کھلو گئی۔
''وے نندرا! سنئیں تیرا کسے فلماں 'چ نچن-گون والی نال ویاہ ہون والے؟''
''ایہہ کہڑی لکی-چھپی گلّ اے۔ سارے جگّ-جہان نوں پتے...''
''وے کتے ملی-گلی وی ؤ؟ کدھرے ویکھی-چاکھی ؤ؟ کہ انج ای 'وا 'چ تلواراں چلاؤندے؟''
''ملی گلی چھڈّ کے نکے ہندیاں 'کٹھے کھیڈدے رہے آں... پلّ-گولی تے نکا-پور ''
اوہ سہون ہی کہہ گیا۔ نکے ہندیاں آنڈھ-گوانڈھ دے منڈے-کڑیاں رل کے کھیڈیا کردے سن۔ دھنتو تے نندر وی اوہناں وچ ہندے سن۔ دھنتو تکڑی تے دھکڑ سی۔ ہاردی دسدی تاں ساری کھیڈ وگاڑ دندی۔ نندر نوں اسدا ایہہ وطیرہ پسند نہیں سی ہندا۔ اوہ اس نال کھیڈن توں جھجکدا۔
''وے ساڈے نال تاں کھیڈدا نہیں سیں ہندا!''
''توں روندل ایں۔ روند ماردی ہندی سیں...''
اوہدی گلّ سن کے دھنتو کپاہ دے فٹاں وانگ کھڑ گئی تے آسے-پاسے ویکھ کے نندر دی ہکّ اتے پولا جیہا دھپھا ماریا۔
''گلاں کنیاں آؤندیئیں ٹٹّ پینے نوں...'' ہکّ 'تے ہتھ لگدیاں نندر نوں جاپیا اوہدا دل بڑھک کے اوہدی چھاتی وچوں باہر آ ڈگیگا۔ دھنتو دا ہاسہ وی اک پل لئی اوہنوں سریدیوی ورگا لگا۔
''وے ویر بن کے تھوڑھا جیہا ساگ توڑ لین دے...'' دھنتو کنک وچ اگی سرہوں دیاں کولیاں گندلاں ویکھکے للچا گئی سی۔ اک چھن تاں نندر نے سوچیا کہ اسنوں آکھے، ''توں وٹّ 'تے بیٹھ۔ میں آپ تیرے لئی ساگ توڑ کے لیاؤنداں۔'' پر دوجے ہی چھن اوہنوں خیال آیا:
''جے چاچا آ گیا تاں۔''
''چاچا میں سکوٹر اتے بساں دے اڈے ولّ جاندا ویکھئ...''
''توڑ لے پھیر ''
اسنے سارا کھیت اسدے حوالے کر دتا اتے آپ پانی دا کیارا چھیتی چھیتی موڑ کے واپس دھنتو کول پرط آؤن لئی اگے ودھیا۔ کیارا موڑ کے کاہلے قدمیں پرط ہی رہا سی کہ اسنے پنڈ ولوں آؤندے سکوٹر دی آواز سنی۔ جسونت نوں آؤندا ویکھکے ساگ دے توڑے دو رگ وٹّ اتے ہی رکھکے دھنتو چپکے جہے اگلے کھیتاں نوں تر گئی۔
جسونت نے ویکھ لیا سی۔
''اوہ کڑی کی کردی سی پیلیاں 'چ؟''
''کجھ نہیں... اوں ایں...''
جسونت نے وٹّ اتے پیا ساگ ویکھیا۔
''آہ کی اے؟''
''ایہہ تاں میں رکھائی اوہدے کولوں۔ میں اسنوں آکھیا، وگ جاہ ایتھوں۔ تینوں کیہنے ساگ توڑن لئی آکھیئے؟ تینوں کی پتے جٹّ کویں اوکھا ہو کے... دن راتاں بھنّ کے فصلاں نوں پالدے...''
ہور موقع ہندا تاں شاید جسونت اوہدے ولوں انج پینتڑا بدلن اتے مسکرا پیندا پر ہن اسنے کوڑا جیہا منہ بنا کے آکھیا، ''جے اس طرحاں توں کڑیاں نال ہور ٹھرک بھوردا رہوں، ایداں ای فصل نوں اجاڑا پاؤندا رہوں تاں میں ستنام نوں آکھ دینیں کہ تینوں ساک نہ کروائے۔ کنجرا! وفادری وی کوئی چیز ہندی آ۔ توں اوہدے نال وی دھوکھا کردیں تے ساڈے نال وی ...''
دھنتو دا ہتھ لگن 'تے جہڑا دل تیزی نال بڑھک کے باہر ڈگن نوں پھردا سی اوہ جھگّ وانگ اندر ہی اندر بیٹھ گیا۔ اسنوں تاں سریدیوی چاہیدی سی۔ اسنے دھنتو توں کی لینا سی!
اگلے دنیں جدوں دھنتو اوہدے ولّ آؤندی دسی تاں اوہ نظراں چرا کے دوجی وٹے پے گیا۔ اوہدی نظر تاں جتھے ملی سی بسّ اتھے ہی ملی ہوئی سی۔ ہن تاں اوہ روز ستنام نوں اڈیکدا سی۔ کدوں اوہ رشتے دے پکے ہون دا سنیہا لے کے آوے۔
ستنام آیا تاں اسنوں چاء چڑھ گیا۔ اس نال اوہدے کجھ لیکھک تے پروفیسر دوست وی سن۔ ستنام اپنے دوستاں نوں نندر نال ملاؤنا چاہندا سی۔ چاہ-پانی توں وہلے ہو کے اوہناں نے اسنوں اپنے کول ہی بلا لیا۔ نمائش دی وستو وانگ۔ گلّ شروع کرن لئی ستنام نے آکھیا، ''او یار! سریدیوی دے گھر والیاں نال تاں میرا اجے میل نہیں ہو سکیا۔ انج اوہ آپ مینوں ملی سی۔ تیرے بارے دسیا تاں بڑی خوش ہوئی۔ اوہ کہندی، میں تاں تیار ہاں، پر میرے ماپیاں نال تاں گلّ کرنی ضروری ہے۔''
نندر دے وچار جانن توں پہلاں ہی کسے ہور نے پیش کش کر دتی، ''جے سریدیوی نال گلّ سرے نہیں لگدی تاں چھڈّ اوہنوں۔ تیرے لئی تاں مادھری دیکشت ترلے لیندی پھردی ہے۔ اوہ آکھدی ہے، نندر اج 'ہاں' کرے میں کل ویاہ کراؤن نوں تیار ہاں۔ تیار انج جوہی چاولا وی اے۔ ایہہ کوئی گھٹّ سوہنیاں تاں نہیں... بسّ توں اک وار 'ہاں' کر...''
نندر نے کوئی جواب نہیں دتا۔ چپ چاپ سندا رہا۔ آکھن والے نے اپنی پیش کش دررائی، ''مادھری تے جوہی تیرے نال 'کٹھیاں ویاہ کراؤن نوں راضی نے ۔ اوہ آکھدیاں نے ایہو جیہا منڈا ملدا ہووے تاں سونکن دا سلھ وی جھلیا جا سکدا ہے...''
شغل وجوں دوسرے ساتھیاں نے وی جدوں ایہہ پیش کش منّ جان لئی اسنوں آکھیا تاں اوہ کہن لگا، ''جے دوہاں نال ہی ویاہ کراؤنیں تاں تناں نال کرا دیو خاں۔ مادھری تے جوہی جے ضد کردیاں نے تاں اوہناں نال وی کروا لینے آں۔ ایہہ گھر دا روٹی-ٹکّ تے سانبھ-سمبھائی کر دیا کرنگیاں تے سری دیوی رہو میری کار وچ میرے نال...''
''پٹرانی بن کے...'' کسے نے آکھیا اتے محفل وچ ٹھہاکا گونجیا۔
نندر نے اکھاں سکوڑیاں۔ گہر-گمبھیر مدرا وچ سجے ہتھ دی پہلی انگل نال متھا ٹھکوریا تے فیصلہ کن انداز وچ آکھیا، ''نہیں جی، ایہہ نہیں ہو سکنا کدی وی...'' اسنے پھیر متھے نوں انگلی نال ٹھکوریا تے گلّ جاری رکھی، '' اوہ ایتھے، ہر ویلے لال چوڑا تے جھانجراں پا کے نچدی رہندی آ تے اوہدیاں اڈیاں دی دھمک ایتھے پیندی آ۔''
اوہنے دل اتے رکھ رکھیا۔
''... تے ایہہ انجن وانگو دھک-دھک کردا رہندے ہر ویلے جدوں اوہدیاں اڈیاں وجدیاں نے... اوں کدی تاں جی کردے تکھی چنجھ والے کاچو نال متھا چیر سٹاں... خربوزے دی پھاڑی وانگ... تے اوہنوں بیء وانگوں کڈھکے باہر سٹّ دیاں، کلیجے دا رگّ بھر کے باہر ڈھیری کر دیاں۔''
اوہ پل دی پل چپّ کیتا تے ڈونگھا ہؤکا لیا، ''پھیر پہلاں رجّ کے روواں .. پھیر رجّ کے سوواں۔ چاچا بادام 'چوں گری نکل گئی تاں پچھے بچوگا کی؟''
گلّ مکا کے اوہ کھڑ-کھڑا کے ہسیا۔ اوہدے اندر تاں کوئی شاعر بولدا پیا سی۔
کسے نے چنگی صلاحَ دتی، ''بئی اودھر گلّ چلاؤن توں پہلاں ایہدے گھردیاں نال وی گلّ کر لینی سی۔ ہو سکدے ایہدے گھردے ہی نہ منن۔ انتر-ذاتی ویاہ دا مصلیٰ جو ہویا!''
''کون؟ چھنو تے بابا نیتا؟ '' جسونت نے پچھیا تاں نندر وچوں ہی بول پیا، ''چھنو تے نیتا میرے ماں پیو تھوڑھے نے! نرے بوء دیاں پنڈاں! ... میرے ماں پیو تاں نے دھرمندر تے بیبی پرکاش کور...''
''ایتھے کویں آ گؤں توں؟''
اوہ سوال دا جواب دینوں رک گیا کیونکہ جسونت توں چھوٹا جسپال گلاساں وچ شراب پا رہا سی تے سبھ دا دھیان آپو-اپنے گلاساں ولّ سی۔ بوتل میز اتے رکھدیاں ہی جسپال نے دسیا،''اک دن چھنو مینوں آکھن لگی، وے جسپال ایہنوں آکھو ویاہ کروا لوے... میں تے آکھنی آں ، اوہ جانے-چل اتھے ہی کر لوے جتھے ایہہ آنہدے... پر ویاہ ہن کروا ای لوے...''
''ویاہ تاں اپنا دھروں ہویا پئی... چھنو شدین نے کی کراؤنا...اچھا چاچا مینوں اک گلّ دسّ ... جدوں تینوں ملی سی تاں اوہنے میرے نال چھوٹے ہندیاں دی کوئی اپنی گلّ نہیں سنائی... '' نندر نے ستنام کولوں جاننا چاہیا۔
''چھوٹے ہندیاں کویں؟
''لے چھوٹے ہندیاں 'کٹھے ہی رہے آں...''
''کویں، یار۔ توں ساری گلّ سنا۔''
سارے گلاساں وچوں چسکیاں بھرن لگے تے اسنے اپنا برتانت شروع کر لیا۔
''میرے کول کالی کار ہندی سی-لمی جہی-ہن وی ہیگی کول۔ چھوٹے ہندیاں میں اوہدے 'چ بہہ کے سکول پڑھن جانا۔ چھیاں-ستاں سالاں دا... نیلی نکر، چٹی قمیض، لال ٹائی تے زنجیری والے بوٹ-جراباں پاکے۔ کار روز سری دیوی دے گھر اگوں لنگھدی سی۔ اہنے روز ہی دروازے 'چ کھڑھوتی ہونا، دروازہ ایں واہوا اپنے دروازے وانگو وڈا سی۔ لدی لدائی ٹرالی جیہدے وچوں دی لنگھ-جے۔ اہنے کالی فراق پائی ہونی۔ بڑا گول جیہا منہ سی؛ ایہدا گورا-گورا تے گلابی ۔ بلیاں-بلیاں اکھاں...''
''.... اک دن ہار کے میں ڈریور نوں آکھیا: کار روک لے۔ ایہہ مینوں ویکھ کے کرن لگی، ''اک دو تنّ... چار پنج چھ... نوں باراں دس ''
''... میں کار 'چوں باہر نکل آیا تے میں وی آکھیا، چار پنج چھ... نوں باراں دس...''
''... واہوا دن ای ایہہ چلدا رہا۔ ایہدی بیبی آکھن لگی ایہہ گھانی کی آ! ساڈی کڑی وی 'نوں باراں دس ' آکھن لگّ پئی آ تے ایہہ منڈا وی 'نوں باراں دس' کرن لگّ پئی۔...
''... جدوں ایہدی بیبی نے ہار کے بھاپے دھرمندر نال گلّ کیتی تاں بھاپے دا متھا ٹھنکیا۔ اوہ سوچاں 'چ پے گیا! سوچ-ساچ کے اوہ ایہدی بیبی نوں آکھن لگا،
''بھین جی! گلّ تاں ایہہ خطرناک ہو گی! ایہہ تاں نیانیاں نے دکھ لا لئ اپنے آپ نوں۔ ایہناں نوں 'نوں باراں دس' ہو گیئے! ... پر تسیں فکر نہ کرو۔ ہن توں ایہہ گڈی ساڈی ہو گئی۔ تسیں ایہہ سانوں ہی دے دیو، بڑی سوکھی رکھانگے ایہنوں۔ ایہہ منڈا وی میرا روز تہاڈے گھر نوں بھجدے، اکھے: میں سریدیوی توں دوجی دی پنجابی دی کتاب لین چلیاں...۔ اتھے آپے کتاباں لیندے دیندے رہنگے... نالے 'کٹھے پڑھنگے...''
جسونت تے ستنام ہریں بڑے گہہ نال اسنوں سن رہے سن۔ اوہناں چل رہا ٹی. وی. بند کروا دتا۔ نندر دیاں گلاں ہی اوہناں لئی منورجن پروگرام سی۔
نندر تویاں والے واجے وانگ وجی جا رہا سی۔
''... بھاپا اوہنوں گھر لے آیا۔ اسیں 'کٹھے سکول جاندے۔ بانہہ 'چ بانہہ پا کے کار دی پچھلی سیٹ اتے بہندے۔... اتھے سکول 'چ ای گرمیت 'بھین جی ' نے ساڈا ویاہ کر دتا۔ رات نوں بیبی دے اک پاسے اوہ سوں جاندی، اک پاسے میں۔ بیبی سوں جاندی تاں میں بیبی دے اتوں دی پولی جہی لتّ لنگھا کے اوہدے پیر دے انگوٹھے نوں اپنے پیر دے انگوٹھے نال نپّ لیندا...''
''... لؤ جی! اتھوں ہی میں ہوائی سکولے پڑھنے پے گیا۔ اڈا وی ہوائی جہازاں والا لاگے سی۔ آہ جویں ایتھوں مال گڈی لنگھن ڈہی اے... اینج ای روز ہوائی جہاز اڈنے۔ میں آکھنا، ''ڈیڈی مینوں ہوائی جہاز لے کے دیہہ... '' ڈیڈی آنہدا '' او یار! تینوں کڑی تاں میں لیا دتی آ، ہن تینوں میں ہوائی جہاز کتھوں لے دیاں؟''
''... میں آکھیا، ''کڑی آوے تاں پچھوں ہوائی جہاز آؤنا ہی آؤنا ہندے... اوہنوں ہوٹے نہیں دواؤنے ہندے۔ ... میں تاں جہاز لینا بھاویں پیلی ویچ کے لے دیو تے بھاویں کتراں لے دیو۔ لینا جہاز ای آ... ہور کجھ نہیں...''
''.... اوہ آنہدا، ''پتّ! چل ایں کردے آں تینوں میلے 'چوں لے دینے آں ... ہٹی 'تے وکدا...''
''... میں آکھیا ، ''بھاپا! آپاں دنیاں دا میلہ ویکھن آئے آں، پنڈ دا نہیں ۔ جہاز لینا میں تاں۔ تے لیناں وی اوہو جہدے وچ مینوں باہرلے ملکاں 'چ پھرا-ترا کے لیایا سیں لنڈن تے کینیڈا۔ جنا چر جہاز نہیں لے کے دیندا .....سکولے میں وی نہیں جاندا....۔''
''...اوہ گھر آ کے بیبی نوں آنہدا، ''بھلیئے لوکے! پے گیا رٹا ہن تاں ... منڈا ضد ای بڑی کردے۔ کی کریئے؟''
''...اوہنے آکھیا،''جہڑا چار سو کروڑ روپیہ بینک 'چ جمع کروایا جے اوہ کڈھاؤ ہن۔ دھیاں پتاں نالوں کی چنگے...''
''... لؤ جی جہاز لے لیا۔ پیو نے چلاؤنا تے میں تے سریدیوی نے نال بہنا۔ پھر میں آپ ای جہاز اڈاؤن لگّ پیا۔ اودھروں سواریاں اینیاں پین ڈہِ پئیاں کہ کوئی سر سھاب ہی نہ رہا۔ پنجاہ-پنجاہ... چالی چالی ہزار دی ٹکٹ۔ میں راجیسانسی توں چلاؤنا لنڈن تے لنڈن توں سدھا بمبئی اپنے گھر۔ اینی کھٹی ہوئی کہ میں تناں-چونہ مہینیاں وچ ہی بھاپے دے پیسے موڑ 'تے تے اوہنوں آکھیا-لے پئی ہن جہاز میرا...اوہ جہاز ہن میرے ناں اتے ای آ...''
گلّ کیونکہ ہور دی ہور پاسے ہو تری سی اس لئی کسے نے اوہنوں ٹکانے سر آؤن لئی کیہا، ''یار ! توں سریدیوی دی گلّ سنا...''
''اتھے ہی آؤن لگاں میں ۔ میں اس نوں آکھیا، ہن تاں تیرے لئی جہاز وی لے 'تا کپتّ پا کے۔ ہن آپاں 'کٹھے رہا کریئے۔''
''کٹھے تاں اگے ہی رہندے سی تسیں؟'' کسے نے ننواں لیا۔ ''اگے تاں بیبی دے کمرے 'چ سوئیندا سی۔ ہن میں آکھیا، آپاں اپنے کمرے 'چ سونیاں کریئے۔ پلنگھ 'تے چڑھ کے... پر سردار جی اتھوں ہی پنگا پے گیا ... بھاپے نوں پتہ لگا تاں اوہنوں چڑھ لالیاں گئیاں۔ میں تاں جی ڈردا ڈنگراں والے اندر لک گیا۔ بھاپا شوٹنگ 'تے چلا گیا تاں بیبی نے فون کرکے گرمیت بھین جی نوں سدّ لیا۔ مینوں گرمیت بھین جی اپنے گھر لے گئی۔ اوہنے اتھے بڑا پیار کرناں۔ پتاں وانگ نہاؤنا۔ کرسی کول بٹھا کے پڑھاؤنا... دودھ پیاؤنا۔ سبق سننا تاں میں کری جاناں 'نوں باراں دس'۔ ہار کے اوہ مینوں گھر چھڈّ گئی...''
''...بھاپے اگے پیشی ہوئی تاں اوہنے لاہ لیا چھتر۔ تاڑ-تاڑ میرے سر 'چ ماری جاوے تے آکھے،''جم مکیا نہیں تے آنہدے وکھرے کمرے 'چ سونا ۔ تینوں سواؤں ہن میں اسے کچے کوٹھے 'چ ... جہڑا بابے نینتے دا مینہہ 'چ ڈھیہہ گیئے...''
''... بھجّ کے بیبی نے چھڈایا۔ غصے 'چ گھرکدا ہویا آکھن لگا، ''توں اینے دن رہا کتھے ایں اوئے؟ اوہ تیری ماں لگدی سی جیہدے کول بیٹھا رہیں جا کے...''
''... غصہ مینوں وی بڑا سی۔ میں آکھ دتا، '' ہاہو! ماں ای لگدی آ...''
''اوہنے پھیر مینوں والاں توں پھڑ کے کٹنا شروع کر دتا۔ آکھے، ''جے توں ماواں نویاں بنائی پھردیں تاں پیو وی ہن نواں ہی بناویں...''
''بیبی نے گھٹّ کے مینوں ہکّ نال لا لیا تے غصے وچ اوہنوں آکھن لگی، ''ہے ہائِ! منڈے نوں مار ای سٹناں جے...جے کتے تھاں-کتھاں 'تے سٹّ لگّ گئی ...''
''بھاپا غصے وچ بولی گیا، ''ایہہ نیانی تیرے پچھے تینوں لبھّ-لبھّ کے روندی-روندی کملی ہوئی پھردی رہی تے توں جا کے اس ماں کول بیٹھا رہوں۔ ہن دسّ کتراں کرنیں اوں؟ کوٹھے ولّ تانہ اڈدے گڈیاں ولّ نہ ویکھ پئی میں وی کوٹھے 'تے چڑھ کے گڈے اڈاؤنے نے۔ تیرے گڈے کٹے گئے تے ڈور لٹی گئی سمجھ۔ جہڑی روٹی کھانی اوں کھا لے اج دی دہاڑی۔ جنا رجنا ایں رجّ لے۔ سویرے توں پچھوں توں میرے متھے نہیں لگنا۔ ایہناں دوجے دوہواں منڈیاں ولّ تاں ویکھ... سنی تے بوبی ولّ... ایہناں چوں کسے نے ایکٹر بن جانا تے کسے نے ڈریکٹر۔ توں ہن کتے ہور ای ڈریکٹر بنینگا۔ تیرے توں پٹھے وڈھاؤں جٹاں دے... تینوں بریڈ نہیں پچدی، نہ ای دودھ پچدا...''
''... اگلے دن جدوں بابا بولیا اسے ویلے مینوں سکیورٹی والیاں جگا لیا تے لیا کے مینوں ریل دے ڈبے 'چ سٹّ دتا۔ ریل اتھوں چلی تے امبرسر آ لگی۔ میں امبرسر اتر گیا۔ ایتھے دودھ پیتا، روٹی کھادھی، رات رہا۔ اگلے دن میں اٹاری والی گڈی 'چ بہہ گیا۔ ایتھے اتریا تاں بچن لوہار نے مینوں ویکھ لیا۔ بابا نینتا ادوں ریلوائیاں 'چ کم کردا سی۔ بچن نے نینتے نوں آکھیا، ''بابا! منڈا واہوا ای کسے چنگے گھر دا۔ ایہنوں رکھ لے۔ ہن ڈنگر چروا جٹاں دے۔ وڈا ہوؤُ تاں آتھڑی کروائیں۔'' بابا مینوں گھر لے آیا۔ جہڑا میرے کول تیہہ پینہٹھ ہزار روپیہ سی اوہ وی کڈھ لیا۔ سونے دی گھڑی، کڑا تے چھاپ وی لاہ لئے۔ کتاباں میریاں ہولی-ہولی پاٹ گئیاں، بستا میرا کلی اتے ہی ٹنگیا رہِ گیا تے میں نمبرداراں دے ڈنگر چارن 'تے لگّ گیا...''
اسنے ساری کہانی ختم کرکے لما ہؤکا لیا۔
سارے اس ولّ ترس، ہمدردی تے پرشنسا دے رلے-ملے بھاواں نال تکّ رہے سن۔ اک جنے نے اس ولوں کمال دے سپنے سرجن تے اوہناں نوں دلچسپ ترتیب وچ پیش کرن دی وڈیائی کیتی تاں پہلاں ہی کھپیا-کھجھیا بیٹھا کامریڈ گرنام بول پیا،
''کاہدے سپنے تے کاہدی ترتیب! وچارا کھنڈت تے بے ترتیبا منکھ... تسیں تماشبین بنکے اوہنوں مذاق بنا دھرئ۔ تہاڈی ایہو جہی پرشنسا نے اوہنوں ہور کملا کر دینیں۔ ایہہ ہسن دی تھاں نہیں... سمجھن دی تھاں ہے۔ پر ایہنوں تسیں تاں ہی سمجھوگے جے اپنے آپ نوں سمجھو۔ آپاں وی سارے سپنے لیندے آں... آپاں وی سارے اندروں بے ترتیبے ہاں... آپاں وی سارے پاگل آں۔ فرق صرف اینا ہے کہ ساڈے پاگلپن تے سیانپ وچ اسیں اک نکا جیہا پردہ تان لین دے سمرتھّ ہاں تے ایہدا اوہ پردہ پاٹ گیئے... ایہدا اوہ پاٹا پردہ سین دی کوشش کرو اکلمندو...''
اوہ گلاس وچ بچی باقی شراب غصے وچ اکو ساہے پی گیا۔
گرنام دی جھڑک سن کے سارے جنے چپّ کر گئے پر نندر نوں اسدیاں گلاں سمجھ نہیں آئیاں۔
''ایتھے آ کے پھر ایں ای لنگھی زندگی۔ پہلاں ڈنگر چارے۔ پھر آتھڑی کیتی۔ پہلے پنج-چار سال نمبرداراں نال لائے، ہن کئی سالاں توں چاچے ہراں نال آں۔ نمبرداراں نال ساں جدوں مے پہلی فلم ویکھی...''
جسپال نے نواں ہاڑا پاؤندیا آکھیا، ''بسّ اوسے فلم توں ہی بیڑا غرق ہویا۔ پہلاں چنگا-بھلا ہندا سی، استوں بعد ہی گھراں توں چلئ۔... دسّ اوئے فلم 'چوں کی-کی ویکھیا پھر؟''
''میں؟ میں فلماں ویکھ کے سوچیا کہ غریب کویں امیر ہو جاندے آ تے امیر غریب کنج ہندے نے۔ بچپن 'چ وچھڑے ہوئے وڈے ہو کے کویں مل جاندے نے۔ زنانی تے بندہ آپس وچ پیار کویں کردے نے۔ سوہنیاں تے وڈیاں-وڈیاں کوٹھیاں کیہو جہیاں ہندیاں ۔ کڑیاں نچدیاں کویں نے۔ بچے ماں-پیو نوں تے ماں-پیو بچیاں نوں کویں پیار کردے نے۔ انج ہی مینوں وی پیار ہو گیا...بسّ ہن .....''
اوہدی گلّ ستنام نے مونہوں بوچ لئی ،''بسّ ہن توں فکر نہ کر ۔ اسیں تینوں پہلاں جان کے نہیں سی دسیا،'' ستنام نے گرنام نوں چڑاؤن لئی کیہا، ''سریدیوی دے انکل آئے ہوئے نے ساڈے نال ....'' اسنے سبھ توں وڈی عمر دے مہمان ولّ اشارہ کیتا۔
مٹھے-مٹھے نشے دے صرور وچ جدو اوہ کار اتے سوار ہون لگے تاں سری دیوی دے نوے بنے انکل نے ویہہ دا نوٹ پرس وچوں کڈھدیاں دوجے ساتھیاں توں اک روپے دا نوٹ منگ پورے اکی روپے نندر دے ہتھ اتے شگن وجوں رکھے تے اوہدے سر اتے پیار دتا۔
نندر نے جھک کے اوہدے گوڈیاں نوں ہتھ لایا تاں بڑبڑاؤندا ہویا کامریڈ گرنام ایہناں سیانیاں دی عقل نوں کوسن لگا۔
گلّ تاں ہن لگبھگ پکی ہو گئی سی۔ جدوں کڑی دا چاچا آ کے روپیہ تلی اتے دھر گیا تاں پچھے کی رہِ گیا۔ اگلے دن اس نے جسونت توں اپنی ماسک 'تنخواہ' دے جمع پیسے لے کے نویں پینٹ قمیض بنوائی۔ انابھی پگّ خرید لئی۔ پیراں لئی بوٹ اتے جراباں۔ سویرے گھروں کم اتے آؤن لگا اوہ ایہہ کپڑے پا کے گلیاں وچوں لنگھدا۔ پورا سردار سائب بن کے۔ کم ویلے کپڑے بدل لیندا۔ شامیں پٹھے دتھے توں وہلا ہو کے پھر کپڑے پہندا تے پنڈ دا چکر لاؤندا۔ اوہدی چاء وچ اڈی بھنجے نہ لگدی۔ چھیتی ہی سریدیوی اوہدی بکل وچ آؤن والی سی۔
پر نس دھنتو دا اوہ کی کردا۔ کجھ دناں بعد اوہنوں اکلا پٹھے وڈھدیاں ویکھ اوہ اپنی داتری تے پلی وٹّ اتے رکھ کے اہنں پچھن لگی، ''وے سنئیں، روڑی-روپیہ دے گئے نے تینوں .....؟''
نندر نے وڈھیا ہویا پٹھیاں دا رگّ ڈھیری اتے رکھیا تے اوہدے ولّ ویکھ کے مسکرایا،
''تینوں کیہنے دسئ؟''
''لے! سارے پنڈ تے علاقے 'چ دہائی مچی پئی اے۔'' پھر اوہ لاچڑ کے بولی،
''ساڈا تاں نمبر کٹیا گیا نہ پھیر؟''
اوہدے سؤلے چہرے صدقہ اوہدے ہسدے دند ہور وی چٹے ہو گئے۔
نندر نوں اگوں کوئی گلّ نہ سجھی۔ اوہدے ولّ بٹ-بٹ ویکھدا رہا۔
''ہن اپنے ویاہ اتے تاں سدینگا نہ؟ '' دھنتو دے بولے دو واکاں نے اس اندر چابی بھر دتی تے اوہ کھڈونے وانگ اچھل کے کھڑو گیا۔ پچھنا چاہیا، ''توں سچیں ویاہ کرواؤنا سی میرے نال؟'' پر اوہدے مونہوں نکل گیا، ''لے سدنا کیوں نہیں۔ میرے ویاہ اتے توں ہی تاں گھوڑیاں گاؤنیاں نے۔''
اوہ کھڑ-کھڑا کے ہسی تے داتری چکّ کے ٹکّ 'چ بیٹھ گئی، ''گاں لئی ڈھیری کو پٹھے وڈھّ لاں....''
''آہ ویکھ وڈھے پئے۔ تیرے ای آ۔''
اوہ آپ اوہدی پلی وچھاؤن لگّ پیا ۔ جسونت ہریں دوویں بھرا اج شہر گئے ہوئے سن تے چارے-چکّ جاگیر اسے دی سی۔
جدوں اوہ پٹھے چکّ کے تر گئی تاں ٹکّ وچ بیٹھا اوہ سوچن لگا۔ اوہنوں دھنتو تے سری دیوی اکٹھیاں فلم وچ نچدیاں دسیاں۔ فلماں دے درش وانگ ہی کدی دھنتو سریدیوی بن جاندی تے کدی سریدیوی دھنتو۔ اوہنے من ہی من آکھیا،''دھنتو ہسدی تاں نری سریدیوی وانگ ای اے۔ اسے طرحاں چٹے لش-لش کردے دند۔ قد-کاٹھ وی اوہدے وانگ .... پوری جوان۔ رنگ تھوڑھا جیہا کالا ہے تاں کی ہویا! فلماں 'چ آپے پوڈر-شوڈر لاکے گورا کر لیندے نے۔ اکھاں بھاویں بلیاں نہیں پر ہین گرمیت بھین جی ورگیاں...''
اوہدا دل کیتا تری جاندی دھنتو نوں اٹھ کے ویکھے۔ اس نے اٹھ کے پنڈ ولّ نوں جاندے راہ 'تے نظر ماری تاں ویکھیا، دھنتو پٹھے رکھکے گوانڈھی کھیتاں والے کالج پڑھدے منڈے سرجیت نال ہسّ-ہسّ کے گلاں کرن لگی ہوئی سی۔ اوہنوں ایہہ درش چنگا نہیں لگا۔ اوہ اونا چر ڈور-بھور ہویا اوہناں دوہواں ولّ ویکھدا رہا جنا چر پٹھے سر اتے رکھکے دھنتو پنڈ نہ تر گئی۔
اگلے دن اوہ پھیر دھنتو نوں اڈیک رہا سی۔ اسنوں آؤندی ویکھیا تاں اوہدا دل دھڑکن لگا۔ اوہ تھوڑھا جیہا ول پا کے اس دے راہ ولّ اگلوانڈھی ملن لئی اہلیا پر اوہ پاسہ وٹّ کے دوجی وٹے پرے سرجیت ہراں دے توڑی دے موسلاں ولّ نکل گئی۔ اوہنوں اک وار سرجیت دا جھاؤلا جیہا پیا پر پھیر اوہ اسنوں دسیا نہ۔
نندر گھبرایا تے پریشان اونا چر وٹّ اتے ادھر-ادھر گھمدا رہا جنا چر اوہ پندراں-ویہاں منٹاں پچھوں توڑی دا مگرا لے لنگھدی ہوئی اوہنوں ایہہ نہ کہہ گئی، ''بیبا ویر بنکے کسے نوں دسیں نہ۔''
اوہ تر گئی تاں اوہنے دکھ، نراشا تے غصے وچ ہنگار کے اپنے آپ نوں آکھیا، ''توڑی کہڑا میری گئی آ!''
شام نوں روٹی کھان توں بعد وہلا ہو کے اوہنے جسونت نوں آکھیا، ''چاچا جی! آپاں نوں اک فلم 'چ کم مل گیئے...''
''کویں؟ '' جسونت مسکرایا۔
''بھاپے دھرمندر نے دوائی...''
''اوہدے نال کدوں دی صلاح-سپھائی ہو گئی؟''
''سنی بھا جی نے اوہنوں جا کے دسیا سی کہ ساڈا بھرا عرباں کھرباں دا مالک ہو کے اتھے جٹاں دے ڈنگراں نوں پٹھے پاؤندے۔ اج بوبی ویر وی آیا سی۔ اوہ آکھدا، بھاپا روز رات نوں شراب پیکے تیری تصویر ویکھکے تے تینوں یاد کرکے رون لگّ پیندا...۔ فلم دے رول بارے مینوں بھاپے نے آکھیا کہ اس فلم 'چ توں جاں ہیرو بن سکدا ایں جاں چھتر کھا سکدیں۔ دسّ کی بننا ایں؟ میں آکھیا حالَ دی گھڑی چھتر کھان والا رول ای کروں۔ ایہدی واہوا پریٹس آ۔''
پریوار دے سبھ وڈے-چھوٹے اوہدی گلّ سنکے ہسّ پئے۔
''رول ایہہ آ پئی میری بھین نوں اک بدمعاش لے کے توڑی دے موسل وچ وڑ جاندا۔ میں اوہدے پچھے جا کے اوہنوں للکار کے آکھداں :
''ارے کتے! سالے باہر نکل...میری بھین کو لے کے موسل وچ وڑ گئیں حرامدیا!.... توں پنڈ دی دھی-بھین کو پنڈ دی دھی-بھین نہیں سمجھدا۔ ویکھ! میرے چاچے جسونت سنہہ ہریں میری بھین شیرو کو سر 'تے پیار دندے آ...تے توں بھیں چو.. امریش پوری... اس کو ساگ توڑکے نہیں دے سکدا۔''
فلمی مدرا وچ اپنا پورا ڈائلاگ سنا کے اوہ سہج ہویا، ''پھیر نہ چاچا موسل 'چوں سرجیت نکل آیا تے تاڑ-تاڑ میرے سر 'چ چھتر ماردا آکھن لگا، ''کجاتے۔ ساڈے موسلاں 'چ جھاتیاں ماردیں۔'' میں آکھیا، ''خبردار! جے مینوں کجات آکھیا۔''... میں نہ پھیر چاچا گرنیڈ سٹّ کے ساری توڑی نوں ہی اگّ لا دتی۔ مچدیاں لاٹاں ویکھ کے میں ٹی.وی. اتے ریکاڈ کرایا اپنا گون گاؤن لگّ پیا....''
نندر نٹھّ کے زمین اتے بیٹھ گیا تے ٹی. وی. اتے درد-وچھوڑے دے گیت گاؤن والے دکھاں-مارے گائکاں وانگ دکھی جہی ہیک لاکے اپنا گیت چھیڑ لیا۔
''ہسدی ہسدی جاندی کڑی
چمک چمک کے بجلی بن گئی
ساڈے اتے ڈگّ کے سانوں ساڑدی ایں
دوہاں ہتھاں نال کھچّ کے ساڈے دل نوں،
کپڑے وانگوں پاڑدی ایں۔
اےداں کردی رہی تاں اک دن پچھوتاوینگی
منٹو دؤل اجے وی روندا
کدی نہ کدی تاں آوینگی...''
اوہدی آواز وچ رس وی سی تے درد وی۔ آپے جوڑے گیت دا ٹٹدا وزن اوہنے لوڑ انوسار ہیک لمی-چھوٹی کرکے آپ ہی ٹھیک کر لیا۔ پھر اوہنے گلّ-بات نوں اچنچیت پلٹا ماریا:
''چاچا جی! چاچے ستنام نوں آکھکے اک وار ٹی.وی. اتے ٹیم دوا دیو۔ پھیر ویکھیو میرے ہتھ۔ میں دو مہینیاں 'چ ای دلیر مہندی دا چولا جیہا نہ پاڑ چھڈیا تاں آکھؤ۔ گھر-گھر کیسٹاں وجنگیاں منٹو دؤل دیاں۔ اتھوں ٹی.وی. توں ہی مینوں فلماں والیاں بوچ لینے۔ ...پھر ویکھیو! چل سو چل۔ سو سو فلماں 'چ ہیرو آؤں کٹھا ایے۔ سارے توڑی دے موسل گرنیڈ چلا چلا ساڑ دؤں....''
جسونت دا سجھاؤ سی کہ جدوں اوہدا پیو تے دو بھرا ایڈے وڈے ایکٹر سی، اوہدی چھوٹی بیبی تے ہون والی پتنی فلم جگت دیاں پرسدھ ہیروئناں سن تاں اسنوں صرف ٹی. وی. اتے جان لئی ہی کسے دی سفارش دی کی لوڑ سی۔
''توں سدھا سریدیوی نوں آکھ...کدی کدی آکے تینوں ملدی تاں رہندی آ...سدھا ہیرو لین بارے اوہنے تینوں آکھیا تاں سی...''
''اج کل نہیں نہ ملدی...انج گلّ اوہدی سیانی ایں...''
''کویں؟''
''اوہ آکھدی اے کچے کوارے ساکاں 'چ ملدیاں بندہ کتے چنگا لگدے!!''
سریدیوی نوں نہ مل سکن دا تاں اس کول کوئی ترک سی پر دھنتو بھلا کیوں نہیں سی آؤندی۔ اس نوں اوہ بلاوے جاں نہ بلاوے پر اوہنوں ویکھ کے اوہدے من وچ اک ٹھنڈھ جہی پے جاندی سی۔ اج کلھ اسدی ماں ہی گاں لئی ککھّ-پٹھا لین لئی کھیتاں ولّ آؤندی-جاندی دسدی۔ اک دن موقع پا کے اوہدے گھر دے اگوں وی لنگھیا۔ ویہڑے وچ دھنتو دا ادھ رنگ دا ماریا پیو لیٹیا ہویا سی۔
آخرکار نندر نے سوہ کڈھ ہی لئی۔ دھنتو بیمار سی تے اج-کلّ اپنی ماسی کول علاج کراؤن گای ہوئی سی۔ کئی دناں بعد اس نے ویکھیا دھنتو پولے اکھڑدے قدمیں گلی وچوں لنگھ رہی سی۔ پیلا-بھوک رنگ، مایوس تے اداس چہرہ۔ اسنے نندر نال اکھ ہی نہ ملائی تے نظراں نیویاں کرکے کول دی لنگھ گئی۔
ہن اوہ باہر کھیتاں وچ وی نہیں سی جاندی تے گھروں باہر وی گھٹّ ودھ ہی نکلدی۔ نندر دا من اسنوں ویکھن تے ملن لئی لوچدا رہندا۔
واڈھیاں لئی چاہ دھری ہوئی سی پر کھنڈ تھڑ گای۔ جسونت نے نندر نوں پیسے پھڑائے تے دو گھر چھڈّ کے جنگی دی دوکان اتوں چھیتی چھیتی کھنڈ لیاؤن لئی کیہا۔ نندر جنگی دی دوکان اتے نہ رکیا۔ اوہ سدھا دھنتو دی گلی وچوں لنگھکے اوہدے ویہڑے وچ اوہنوں لبھدیاں نظراں نال ویکھدا اوہناں دی گلی دے سرے اتے بنسی دی دوکان اتے جا پجا۔
چاہ رجھّ-رجھّ کملی ہوئی گئی۔ اوہ واپس پرتیا تاں پہلاں ہی لااے انومان انوسار اوہنوں بکاؤن لئی جسونت نے غصے نال آکھیا، ''تینوں تاں جنگی دی ہٹی اتے گھلیا سی تے توں کھنڈ لین بنسی دی دوکان اتے جا اپڑیوں۔''
اوہ مکریا نہیں، ''او نہ، او نہ...اتھوں جا کے کھنڈ تاں لیایاں پئی جنگی ہریں کھنڈ 'چ مٹھا گھٹّ پاؤندے نے...''
اوہدی وزندار دلیل سنکے جسونت نے آکھیا،''آہو بنسی دی دوکان اتے کھنڈ وچ مٹھا دھنتو جو پا جاندی آ...''
'چوری' پھڑی جان 'تے اوہ آپ ہی سپشٹیکرن دین لگا، ''کی کراں چاچا، جویں ڈنگر تہایا ہووے تاں پانی ولّ رسے تڑا کے بھجّ اٹھدے، ایں ای، جدوں مینوں چیتا آوے، میں اوں نوں بھجّ اٹھداں...''
کنکاں وڈھیدیاں رہیاں۔ بھریاں کھلواڑے اتے لگّ پئیاں۔ اوہ اڈیکدا رہندا جے دھنتو آ جاوے تاں اوہ ساریاں توں چوری اوہنوں سبھ توں وڈی بھری چکوا دیوے۔ جھونیاں دی جھمبائی ویلے اسنے انج ہی کیتا سی۔ جسونت ہریں آخری ٹرالی لدّ کے شہر تر گئے سن تاں اس نے ٹوئی دھنتو نوں ہنجھوا دتی سی۔ چھنو نے پچھوں آکے بڑا کلیش پایا۔
کلیش پیندا تاں پوے پر اوہ آوے تاں صحیح۔ پر اوہ آئی نہیں سگوں چلی گئی۔ دور...بہت دور...سدا لئی نہ آؤن واسطے۔ اوہدی موت اتے لوکاں نے طرحاں طرحاں دیاں گلاں بنائیاں۔ اوہ سندا تاں اوہدا جی کردا گرنیڈ چلا کے ساری دنیاں نوں بھسم کر سٹے۔
دو دن اوہ کم اتے نہ گیا۔ جسونت اوہدا پتہ کرن اوہدے گھر گیا۔ اوہ اداس تے نموجھونا بیٹھا ہویا سی، چونترے دی کندھ نال ڈھوء لا کے۔ چھنو روٹیاں پکا رہی سی تے اوہدے لاگے چونترے وچ بیٹھا بھلی امب دے اچار نال برکیاں ولھیٹ-ولھیٹ کے اندر سٹّ رہا سی۔ چھنو کھجھ کے بولی، ''وے بسّ وی کر۔ تیرا ڈھڈّ آ کہ کھوہ؟ توں رجدا ای نہیں۔ باقیاں نے وی تاں روٹی کھانی آں۔.... اک آہ بیٹھا ای گھر۔ دسّ ایہدے وہلے دے کتھوں توسا متھے ماریئے۔ پیسہ دھیلا دینا کوئی نہیں۔ جو ملنا اوہدا گند-مند کھا چھڈنا...شوکینیاں لا چھڈنیاں...''
اوہدا بھاشن پتہ نہیں کنا کو چر چلدا جے نیتا جسونت نوں نہ ویکھ لیندا۔ اوہنے نندر نوں سچیت کیتا،''جاہ اوئے اٹھ کے۔ اوہ آ گئے ای سائیں تیرے۔ میں ایہنوں آکھیئے، کنجردیا! اگے تیرھواں مہینہ۔ اسیں سٹے کٹّ کے روٹی دا ڈنگ توردے آں، تینوں کتھوں ٹکّ دیئیے؟ ایہہ پرسوں دا اٹھدا ای نہیں۔ گھوناں جیہا بنیاں بیٹھے۔''
''بابا ! ایہدا ویاہ کر دیو۔ سبھ ٹھیک-ٹھاک ہو جاؤ...'' جسونت نے سجھاؤ دتا۔
''او میں تاں جی ویاہ کردا ساں ایہدا جدوں شیرو دا کیتا۔ ایہہ ماں چو آکھے میں تاں بمبئی 'چ ڈھکنیں۔ میں پھیر تہاڈے ساہمنے کڑی دا ویاہ کر دتا۔ سردار جی دھیاں دا بڑا گالھ-الھاما ہندا...توں مینوں پچھ...میں جی ویاہ کے کڑی اپنے گھر گھلائی، اج کل جی زمانہ بڑا خراب آ۔ کڑیاں-منڈے تاں اکھاں نال گلاں کردے نے...ساری گلّ توں مینوں پچھ...ساڈے آہ گوانڈھ ویکھ لا...اوہ گجن دی کڑی...''
''چل چھڈّ!'' چھنو نے نیتے نوں ٹوکیا، ''بھا جی! دھیاں بھیناں والے آں! سچا پا 'شاہ سبھ دیاں عزتاں رکھے...'' پھر اوہ نندر ولّ ہوئی،''چل وے! اٹھ کے تر پو بھا جی نال...بندے دا پتّ بن کے۔ دیندا توں سانوں دوانی نہیں۔ روٹیاں ساڈیاں توڑدیں! ... اسیں ایہنوں آکھیا جہڑے ایس مہینے بھا جی توں پیسے لینے آں... سانوں دیہہ...اک منجا ای بنا لئیے۔ چار جی آں تے دو منجے۔ بھنجے سوں جاندا جے تے جے آکھیئے منجے لئی تاں اگوں آکھو، 'میں تاں ہور مہینے نوں پلنگھاں 'تے سونیا کرنا۔ تہاڈے منجے لئی پیسے کیؤ خرچاں۔ لے سن لا ایہدیاں! سانوں تاں اہنے پاگل کیتا ہویا۔...تسیں اوہ گاڈر دتا سی نہ، پچھلی کوٹھڑی چھتن نوں...اوہ آپے ہی چکّ کے لے گیا۔ اکھے....چاچے نے گاڈر دے پیسے کٹّ لینے نے...۔''
چھنو پتہ نہی کنا کو چر بولدی رہندی۔ پر اوہ چپ چاپ اٹھیا تے جسونت نال تر آیا۔
جسونت دی پتنی روٹی لے کے آئی تاں آکھن لگا، ''چاچی! اج روٹی رہن ای دئیے۔ بھکھ ای نہیں لگدی۔''
''وے پھڑ 'گانہ۔ روٹی بناں گزارا ہندے کتے! سیانے آنہدے: پیٹ نہ پئیاں روٹیاں تے سبھے گلاں کھوٹیاں...''
جسونت دی پتنی دی مٹھی جہی جھڑک سنکے اوہ گہر-گمبھیر ہو گیا، ''چاچی! جے سچ-مچّ کتے روٹی بناں گوزارا ہون لگّ پوے تاں کیا کہنے! ساڈے سجن نوں روٹی ہی مار گئی....''
گلّ اسدی کجھ حد تک ٹھیک ہی سی۔ مہینہ بھر معیادی بخار دا بھنیا سجن راضی ہو کے جدوں سکھنا لاہن 'گورو سر' دی مسیا گیا تاں ساہمنے لنگر ورتدا ویکھکے اس توں رہا نہ گیا۔ چمکدی بھکھ نوں شانت کرن لئی آکھن لگا، ''آئے آں تاں گورو کے لنگر وچ وی حاضری لوا ہی چلیئے۔''
پھر مانہہ دی دال نال لیڑھ کے روٹیاں کھادھیاں۔ مہینے دی بھکھ جویں اج ہی مٹا لینی ہووے۔ واپسی 'تے آؤندیاں راہ وچ ہی ایسا سول اٹھیا کہ جان ہی لے کے گیا۔ اس معصوم چڑی دی موت اتے کسے نے ہسّ کے آکھیا سی،''گورو کے لنگر 'چ حاضری لواؤندا لواؤندا سجن گورو-گھر ہی پہنچ گیا۔''
روٹی ہتھ اتے رکھوا کے نندر کجھ سہج ہویا، ''ہن ساڈے بھلی ولّ ویکھو۔ روٹیاں نال رجدا ای نہیں۔ چوداں روٹیاں توں گھٹّ مروڑدا ای نہیں۔''
روٹی ولوں وہلا ہویا تاں جسونت نال صلاحیں پے گیا۔
''اپنے ہسپتال نواں ڈاکٹر آئٔے۔ سنیٔے بڑا سیانا۔ آنہدے پریشن کرکے مہدے وی بدل دیندا اے۔ میری صلاحَ آ پئی بھلی نال اپنا مہدا بدل لواں۔ اپنا چہوں روٹیاں والا اوہنوں پوا دیاں تے اوہدا چوداں روٹیاں والا آپ پوا لواں۔ نالے مینوں بھکھ لگن لگّ پؤُ نالے اودھر چھنو دا آٹا بچو...اینوے چیکدی رہندی آ میں دیندا کجھ نہیں۔ جہڑا آٹا اس طرحاں بھلی دا بچیا کرو اوہ اک طرحاں میں ہی دتا ہویا۔ ...میرا کی اے..میں تاں تہاڈے ولوں ہی روٹی کھا لینی ایں۔ چاچی کول آٹا بتھیرا...''
جسونت اسدی اجیہی 'سمجھداری' اتے مسکرایا، ''کنجرا،ایوے تینوں لوک شدائی آکھدے نے، توں شدائی کتھے ایں۔ توں تے واقعہ ہی 'سو دائی' ایں''
نندر دے چہرے اتے لالی پھر گئی تے اسنے بڑے اتشاہ نال آکھیا، ''شدائی والا گیت سناواں۔ اجے راتیں ہی ٹی.وی. اتے سنا کے آیاں۔''
اسنے گیت چھوہ لیا۔
''سانوں لوک شدائی آنہدے
ساڈے دکھ دے ولّ نہیں جاندے
کاہدا دنیا اتے جینا
ساڈا لنگھدا نہیں مہینہ
توں ساڈے کول نہیں رہنا
سدا منٹو نے روندے رہنا
تیرے وچھوڑے وچ دسّ سوہنیئے نیں
میں کی کراں...ہائِ! میں کی کراں
پٹھے وڈھاں جاں داتری ڈھڈّ وچ کھوبھ کے مراں...''
اوہنے ہؤکیاں بھری دردمند آواز وچ گیت گایا تے اوہدیاں اکھاں سلھیاں ہو گئیاں۔
جسونت نے اسنوں حوصلہ دتا، ''پترا! ساری عمر کیوں روندے رہنا ہویا۔ سکھ نال تیرے رشتے دی ساری گلّ طے ہو چکی اے۔ ہن تاں ستنام آیا تاں تیرے ماں-پیو نال مل کے ویاہ دا صاحا پکا کرنا ہی باقی رہِ گیئے۔....اٹھ کم-دھندا کریئے۔ رونا کوئی مرداں دا کم اے...''
جسونت دی ہلا شیریل نال اوہدا من سگوں ہور پگھل گیا، ''چاچا! میں تینوں سچی دساں۔ میں تیرے ساہمنے نہیں روندا۔ ماں پیو اگے وی نہیں روندا۔ پر کی کراں! جدوں اکلا ہوواں تاں پٹھے وڈھدیاں میرے گلیڈو ٹکّ 'چ ڈگدے رہندے نے...۔''
اوہنے ڈونگھا ہؤکا لیا تے پھر اچنچیت اوہدے منہ نکل گیا، ''چاچا! اوہ دھنتو سی نہ روندل جہی...۔''
اوہ دھون کھرکن لگّ پیا۔ جسونت نے اگے گلّ سنن لئی ہنگارا بھریا، ''آہو،''
''روند مار گئی ؤ...'' گلّ کرکے اسنے جسونت توں نظراں چرا لئیاں تے ہور پاسے ویکھن لگا۔
کھیتاں نوں ترے جاندیاں جسونت اسنوں سمجھا رہا سی کہ ہن کم دے دن ہن تے اوہ کوئی ناغہ نہ پاوے۔ ایہناں دناں وچ ہی شاید ستنام 'ساہے-چٹھی' لے کے آ جاوے؟ کنکاں کڈھن توں پچھوں اوہدا ویاہ ہونا نسچت ہے۔ اس لئی اوہ ایہناں دناں وچ ٹک کے کم کراوے۔
لوڈھے ویلے تھریشر چالو ہو گیا سی پر اچنچیت ٹرانسفارمر توں بتی 'چ کوئی نقص پے گیا سی۔ ہن بتی رات نوں کسے وی ویلے آ سکدی سی۔ اس لئی نندر رات نوں گھر نہیں گیا، اتھے کھلواڑے کول ہی پے گیا۔ اوہدے نال ہی دوسری منجی اتے تلسا کھنگھ لیٹیا ہویا سی۔ کم دا زور ہون کرکے جسونت نے اسنوں پندراں ویہاں دناں لئی پکا ہی دہاڑی اتے لایا ہویا سی۔
اسمان دے تاریاں ولّ چپ چاپ نظراں گڈی پئے نندر نال اسنے گلّ چھیڑنی چاہی :
''نندرا! اوئے نندرا !!''
''ہوء'' نندر جویں نیند وچوں جاگیا۔
''سنئیں تینوں ویکھن والے آئے سی؟''
''آئے ہونے نے...میں تاں ویکھے نہیں...'' نندر گلّ کرن دے رؤں وچ نہیں سی۔
''اوئے تیری وی دھنتو نال کوئی گلّ-بات ہیگی سی؟''
''مکّ گئی گلّ-بات'' اوہ جویں کھوہ وچوں بولیا۔ پھر اسنوں جسونت دی 'ساہے-چٹھی' والی گلّ چیتے آئی۔ اسنے تلسے نوں دعوت دتی، ''توں کپڑے سنوا چھڈّ... تینوں اگلے مہینے جنجھے لے کے جاوانگے۔ ویاہ اے اپنا۔...''
''آہو، مینوں پتے...تیرا ویاہ چالھیویں ہاڑ دا اے...'' تلسے نے وینگ کیتا۔
''تینوں کویں پتے؟'' نندر اٹھکے منجی اتے بیٹھ گیا۔
''کھوتیاں دے سراں 'تے کتے سنگ ہندے نے۔...جٹاں نے کیا ایہنوں ہتھاں اتے پایا ہوئٔے۔ تینوں ہیما مالنی دا ساک کر دانگے... فلانی دا کرا دیانگے۔ ایہہ کھوتے دا کھر خیالاں دے گھوڑے بھجائی پھردا رہندے۔ کدی فلم دا ہیرو بن گیا... کدی ٹی. وی. دا کلاکار بن گیا۔ اپنے ہی سفنیاں 'چ گواچا رہندا اے الو کسے تھاں دا، '' تلسی کھجھ کے اپنے آپ نال ہی گلیں لگّ گیا۔ پھر حقارت نال آکھیا۔
''آکھو، مینوں تنخواہ ملدی اے، کڈا نیب صوبیدار لگا ہندا۔ تنخواہ تینوں دیندے آ مہینے دی چار-پنج سو۔ تے میں سو رپیا دہاڑی لیندا ای ٹنکا کے۔ ویہاں دناں دے پرے دو ہزار... اوہناں نوں مفت دا بندہ لبھا ہوئییے۔ تیریاں یھاویاں سن چھڈدے آ۔ تینوں پھلا چھڈدے آ... توں جھوٹھی-موٹھی سپنیاں دے محلّ بنائی جایا کر...''
اوہدی جھڑک سنکے نندر چھابل گیا تے کنا چر اسنوں کوئی گلّ نہ اہڑی۔ تلسے دی سپنیاں والی گلّ اسنوں چنگی نہ لگی۔ اسنے تلسے دے 'الپ-گیان' نوں نشانہ بنایا، ''تینوں ایہناں گلاں دا کی پتے۔ ہن توں ہیتھے بیٹھیں نہ؟'' اسنے سوال کیتا۔
جواب اڈیکن توں بناں ہی اسنے گلّ جاری رکھی، ''ایویں سفنے... سفنے آکھی جاندیں۔ توں ہیتھے بیٹھا ایں نہ تے تینوں کجھ وی پتہ نہیں۔ ایس ویلے میری بیبی میری منجی اتے میرے کول بیٹھی ہوئی آ...''
تلسے نے ہسّ کے اسنوں سوچنا دتی، ''پتہ کیوں نہیں... میری منجی اتوں اٹھ کے ہی تاں تیرے کول گئی آ...''
نندر نوں اسدا ایہہ مذاق پسند نہیں آیا۔ اوہ پاسہ موڑکے لما پے گیا۔
دنے جسونت چاہ لے کے پجا۔ بتی تاں ساری رات آئی نہیں سی تے جاگ کے کرن والا کوئی کم ہی نہیں سی پر نندر دیاں اکھاں اننیدرے نال بھاری اتے لال سن۔ مل-مل کے سجیاں ہوئیاں۔ جسونت نے کارن پچھیا تاں دسن لگا، ''اک وار نیند اکھڑ گئی... پھر آئی ہی نہیں۔ اوہنے کم ہی خراب کر 'تا۔''
''کیہنے؟''
''چنگا-بھلا بیبی دی ہکّ 'تے سر رکھکے ستا ساں۔''
''چھنو دے؟''
''کیوں مخول کردے او! اپنی بیبی پرکاش کور دے۔ اوہ میرے والاں 'چ ہتھ پھیرن ڈہی سی۔ آکھے : 'سوں جا میرا لال! میرا سوہنا پتّ! کم کرکے تھکّ گیا ہووینگا'۔ مینوں ہولی ہولی گوڑھی نیند آ گئی۔ تانہیئیں کھورے... اک لالے نے 'واج مار کے جگا دتا۔ آکھے : تیری جہڑی سو کلے دی توڑی پئی آ، اوہ کنڈا لگوا کے سانوں چکوا دے... کل ٹرکّ لگّ جانگے تے آہ پھڑ پنج لکھ روپیہ۔ کسے ہور نوں ہاں نہ کریں۔ میں آکھیا، ''میں ساری توڑی نہیں ویچنی۔... پنج ستّ سو پنڈاں آپ وی رکھنیاں۔ کسے بھین-بھرا نوں لوڑ پے جاندی آ۔ اوہ اگوں آکھے، ''سردار جی! تینوں کسے نے ہتھاں 'تے پایا لگدا... جہڑا توں مندا نہیں۔ جہڑا بھاء اسیں لاؤن ڈہے آں اوہ پھیر نہیں لگنا... '' میرے نانہہ نانہہ کردیاں پیسے سٹکے اوہ گیا... اوہ گیا...۔ میں بتھیرا آکھیا، ''او! میری گلّ تاں سن...''
اس نے اپنے لاگے پئی لکڑ نوں چھوہیا۔ ''ایہو لکڑ میرے اتے پوے جے جھوٹھ بولاں تاں...پھر نیند پئی ہی نہیں۔ اک تاں ایہو ڈر کہ جے کتے کالے کچھیاں والے آ گئے تاں جان وی گئی تے پیسے وی۔ انج بیبی نے بتھیرا حوصلہ دتا، ''کوئی نہیں پتّ! توں پیسے میرے سرھانے رکھ دیہہ تے 'رام نال سوں جاہ۔ فکر نہ کر... باہر گورکھا بندوق لے کے بیٹھا... بھاپے تیرے کول وی 'مریکن پستول آ...''
اگلے دناں وچ تھریشر اتے کنک کڈھیدی رہی۔ بندے کم اتے لگے رہے۔ نندر نال چھیڑ-چھاڑ ہندی رہی۔ اوہدا ویاہ دا صاحا 'چالی ہاڑھ' دا ہون کرکے ہاسہ مچدا رہا۔ اک دن کسے نے پچھیا، ''ویاہ کروا کے اوہنوں رکھینگا کتھے اوئے؟ کوٹھا تہاڈا اکو۔ منجے تہاڈے گھر دو۔ اوہنوں سنوائینگا کتھے!''
''اوہنوں؟'' اسنے چھیتی ہی سوچ لیا، ''اپنی کوٹھی آ شہر! پنجاں کلیاں 'چ بنی ہوئی۔ پنج ٹیلیفون لگے۔ پنج گنّ-مین... پنج ہی وڈے وڈے کتے...۔ تنّ کوٹھیاں ہور وی نے... کرائے اتے دتیاں۔ اک وڈی حویلی آ حالَ بازار 'چ۔ سو ڈنگر بجھے آ اوہدے 'چ۔....رہا کروں اتھے وڈی کوٹھی 'چ ہی۔ اتھے ہی رہنا پیناں ہن تاں! نکے-نیانے وی تاں کل-کلوتر نوں شہر 'چ ای انگریزی سکول 'چ پاؤنے پینے آں۔ اج کل پنڈاں 'چ اوہ پڑھائیاں تاں رہِ نہیں گئیاں، جہڑیاں اپنے ویلیاں 'چ ہندیاں سن...''
سارے اسدیاں گلاں سنکے ہسدے رہندے، خوش ہندے رہندے۔ کسے نے جاننا چاہیا کہ جے اوہ شہر رہن لگّ پیا تاں پچھوں نیتے اتے چھنو ہراں دا کی بنینگا!
اوہ کھجھیا تے آکھن لگا، ''ایہہ بھگتن اپنی جون۔''
اسنوں اعتراز سی کہ جدوں دھرمندر نے اوہنوں کٹّ کے گھروں کڈھیا سی تاں نیتے نے اوہدے کڑے-چھاپاں لاہ لئے تے پیسے نپّ لئے سن۔ اوہنے آکھیا، ''ہور تے ہور... چلو میں تاں اننجانا ساں۔ میرے پیو نے میری غلطی توں مینوں کٹیا تے گھروں کڈھ دتا۔ ایہدا سیانے-بیانے دا فرض سی کہ مینوں اوہدے کول چھڈّ آؤاندا۔ پر اہنے اگوں جٹاں دے ڈنگر چارن 'تے رکھ لیا...''
پھر آپ ہی اسنے اپنے فیصلے اتے پنر-وچار کیتا تاں اسنوں اوہناں اتے رحم آ گیا۔
''ایہناں دا ایں کراںگے... ایہناں نوں دس-باراں بساں پوا دیانگے۔ دو وی. ڈی. او. کوچاں لے دیانگے۔ آپ میں سویرے آ جایا کروں۔ چاچے دا پٹھا دتھا پوا گیا۔ اوہناں نوں مل گل گیا۔ بساں دے ٹیراں دی ہوا ہوا ویکھ گیا۔ ڈریوراں-کنڈکٹراں نوں تنخواہ دے گیا... دبکا-شبکا چلا گیا۔ رات نوں جان لگا دودھ دا ڈولو لے گیا، چاہ بناؤن لئی...''
اوہنے ساری یوجنابندی دا وستھار دے دتا۔
ہاڑھ وی لنگھ گیا تے پھر ساؤن وی۔ انجھ ہور مہینے لنگھدے گئے۔ اج کل نندر نوں ڈونگھی اداسی تے بھکھ نہ لگن دا دورہ پیا ہویا سی۔ جدوں وی ایہو جیہا دورہ پیندا تاں اوہ کم اتوں ہٹ جاندا۔ کم توں تاں اوہ ادوں وی کدی-کدی ہٹ جاندا سی جدوں بھارا کم کرنا پوے۔ اک وار مہینہ بھر چھڈن توں پچھوں اوہ آپ ہی کم اتے آ گیا۔ کارن پچھن 'تے اسنے دسیا، ''تہاڈی چرھی بڑی کرڑی سی۔ ٹوکے 'تے کتردیاں چانگراں نکلن نوں کردیاں سن۔ کل میں ویکھ آیاں پیلی 'چ جا کے۔ چرھی مکّ گئی آ تے آپاں وی آ گئے آں...''
اپنی ایہو جہی 'چستی' اتے ہی اوہ اپنے آپ نوں 'سو دائی' آکھ کے وڈیاؤاندا ہندا سی۔
پچھلے دناں توں کم اتے آؤن دی تھاں اوہ پہن-پچر کے جی. ٹی. روڈ 'تے جا کھلوندا سی۔ آؤندیاں-جاندیاں بساں تے کاراں ولّ الر کے جھاتیاں ماردا، جویں کسے نوں لبھّ رہا ہووے۔ پہلاں-پہلاں تاں اوہدے بندے پھبدے کپڑے اتے ڈیل-ڈول ویکھ کے بسّ والے اوہنوں سواری سمجھ کے بسّ وی روک لیندے پر چھیتی ہی اوہناں نوں پتہ لگا کہ اوہ اپنی 'منگیتر' تے وچھڑے ہوئے 'ماں-پیو' نوں لبھّ رہا ہے۔
اک دن اوہ سڑک دے کنارے اپنے پنڈ دے اڈے اتے کھڑوتا بساں گڈیاں نوں ویکھ رہا سی کہ اوہدے کول اک ریہڑا آ کے رکیا۔ ریہڑے والے نے اگے جانا سی تے اوہدے کول ہور سامان وی سی، پر ریہڑے اتے پئیاں صورتی میمبر دیاں دس بوریاں سیمنٹ لاہ کے اسنے لچھمن چاہ والے دی دوکان اتے رکھنیاں سن۔ ریہڑے والے نے 'جینٹلمین' بنے نندر نوں آکھیا، ''سردار جی! آہ ذرا سیمنٹ دی بوری نوں ہتھ پوائیو...''
اوہنوں جھجک وی سی کہ سوہنے کپڑیاں والا بندا-تندا جوان کتے کپڑے لبڑن دے ڈروں اسنوں نانہہ نہ کر دیوے۔ نندر نے اسنوں بڑے اتشاہ نال سیمنٹ دی بوری چکوائی تے اوہدے سر اتے رکھ دتی۔
لچھمن دی دوکان اتے ریہڑے والا بوری رکھ کے پرتیا تاں اسنے پھیر ہتھ جوڑے، ''سردار جی کروائیو کھیچل!...''
نندر نے بوری اوہدے سر اتے رکھدیاں گلّ چھیڑ لئی، ''مینوں بھاپے دھرمندر نے آکھیئے کہ میں تیرے لئی دس ٹرکّ سیمنٹ دے لدا دتے نے۔ اوہدے نال اک تاں چھنو ہراں دا ڈھٹھا ہویا کچا کوٹھا دوبارا چھت دے تے اک وچارے مجبھیاں دا گرودوارہ بنوا دیہہ۔ آپاں جہڑے جٹّ آں نہ، مجبھیاں دے کیتے دا ملّ نہیں پاؤاندے۔ اوہناں دے سر اتے بھاری پنڈ ای چکاؤندے آں...''
ریہڑے والے نے حیرانی نال اس ولّ دیکھیا۔ اوہنوں گلاں دی کوئی سمجھ نہ پئی۔ اوہ بوری رکھکے مڑیا تاں اوہنوں اپنے ولّ آؤاندا دیکھ کے نندر نے دوروں ہی گلّ شروع کر لئی، ''بھاپے دھرمندر نے فون 'تے آکھیئے ہیتھے پٹھے ای نہ وڈھدا رہِ... امبرسر والی اپنی کوٹھی نوں وی پلستر کرا لے۔ میں آکھیئے پہلاں اج والے دس ٹرکّ تاں لھوا جاواں۔ میں وی سیمنٹ ہی اڈیکن ڈہاں...''
اوہدیاں گلاں سن کے ریہڑے والا اوہدے بارے 'سبھ کجھ' سمجھ گیا۔ اگلی بوری چکن لگے تاں ریہڑے والے نے اپنے سر اتے رکھن دی تھاں نندر دے سر اتے ٹکا دتی تے ہسّ کے آکھیا، ''جاہ دوکان 'تے رکھ آ۔ ایہہ تہاڈا ای سیمنٹ آ۔ دساں ٹرکاں 'چوں جہڑا ودھ گیا سی، اوہنے ریہڑے 'تے لدا تا''
اگلیاں بوریاں اسنے آپ ہی بھجّ بھجّ کے لچھمن دی دوکان 'تے رکھیاں تے ریہڑے والا مچھاں 'چ ہسدا ریہڑے کول کھلوتا رہا۔
ریہڑے والا تر گیا تاں نندر نے سر اتوں سیمنٹ نال لبڑی پگّ لاہ کے سیمنٹ جھاڑدیاں لچھمن نوں آکھیا، ''لچھمن سئھاں! آہ بوریاں پئیاں اپنیاں سیمنٹ دیاں۔ دھیان رکھیں۔ ٹرکّ آؤاندے آ تاں اوہناں 'تے رکھ لانگے۔''
''پگّ دا سیمنٹ آپ کیوں جھاڑن ڈہا ایں۔ ہنے سرتی ممبر نے آ جانا... اوہنے ہی چار چھتر مار کے جھاڑ دینیں۔... آ گیئے وڈا سیمنٹ دا مالک...'' لچھمن نے چاہ پن کے پونی وچلا پتی دا پھوگ اک پاسے رکھ سٹیا تاں نندر نے روسے نال آکھیا، ''سانوں تاں تسیں یار پھوگ ہی سمجھدے جے۔ بھار لدی جو ساڈے سر 'تے... دیو کجھ نہ سانوں...''
اوہ بڑ-بڑ کردا پرھاں نوں تر گیا۔ ''اک تاں اوہ پنڈ سر اتے رکھ گئی توڑی دی۔ اک سیمنٹ دا بھار...اودھر چاچا ستنام وی بھار پا گیئے... مڑدا ہی نہیں...''
سر اتے من اتے کنے ہی بھار چکی اوہ دکھی تے پریشان ہویا گھمدا رہندا۔ اوہدے ماں-پیو نوں وکھرا دکھ سی۔ اک پتّ مر گیا سی۔ دوجا سدھڑ سی تے تیجا ایہہ کملا ہویا پھردا سی۔ کم نہ کرن کرکے پریوار اتے بوجھ سی۔
''ساڈیاں کہڑیاں ملاں چلدیاں نے۔ اوہو کماؤنا تے اوہو کھانا...'' چھنو آکھدی، ''اوہ دوویں پیو-پتّ دہاڑیاں کردے نے تے ایہہ کپڑے پا کے گلیاں تے سڑکاں دے گیڑے کڈھدا رہندا۔ چنگا-بھلا ہندا سی... ایہنوں ضرور کسے نے کجھ کھوا 'تا...''
اوہدا ہؤکا نکل جاندا، ''انیاں! جے سجن وی جیوندا ہندا تے ایہہ تنے بھرا ویاہے ہندے تے گھٹو گھٹّ نوں-دس نیانے ہن تک ساڈے گھر کھیڈدے ہندے۔ ہور دونہ سالاں نوں ہتھ-پڑتھی پواؤاندے۔اس بڈھے دی ہن کتے کم کرن دی عمر آ...''
اگلے دنیں پتہ چلیا کہ چھنو بھلی اتے نندر نوں لے کے نال دے پنڈ پچھاں دے اتر دین تے جادو-تویت کڈھن والے اک سیانے کول گئی ہے۔
''بھا جی! اوہ تاں بہت.... بہت ای سیانیں۔ اتھے کوئی ملکھ ڈھکدا! مار سو-سو کوہ توں لوک آؤندے۔ من دیاں بجھّ لیندا... لوبھی وی نہیں بہتا...'' جسونت ہراں دا گوہا-کوڑا کردی اوہ 'سیانے' دی شوبھا کر رہی سی۔ نندر بارے اس دسیا، ''ایہنوں کسے نے ڈھائی تویت پائے آ۔ چھایا وی آ ایہنوں۔ اوہنے آکھیا چھ مہینے ایتوار دے ایتوار چوکی بھرن آیا کرے... ایں نوں-بر-نوں ہو جو...۔ اوہنے ایہہ وی آکھیئے، چھ مہینے کسے دے گھر دا کجھ نہیں کھانا... اتھے ایویں جوٹھا-میٹھا کھادھا جاندا...۔ اینے مہینے جوٹھ نہیں کھانی کسے دی...۔''
کہنا تاں اوہ ایہہ وی چاہندی سی کہ کھوآیا اوہنوں کسے نے اس کرکے ہے کہ 'اپنے ہتھاں 'تے پائی رکھے،' پر اوہ ایہہ گلّ جان-بجھّ کے گھٹّ گئی۔
اک دن گلی وچ ترے آؤندیاں نندر جسونت نوں ٹکر گیا۔ جسونت نوں اندرو-اندر غصہ سی کہ ہتھاں اتے پاؤن تے کجھ کھاؤن دا کجھ-کجھ اشارہ اوہناں ولّ سی۔ اوہدا تاں سگوں ایہہ خیال سی کہ ایہو جہے 'شدائی' نوں اس توں بناں کم اتے ہور رکھدا کون ہے! اس لئی اوہ نندر نوں بناں بلائے لنگھ گیا۔
پر نندر اس دے پچھے-پچھے تر پیا۔ اک طرحاں سپشٹیکرن دین لگا، '' ایہہ آنہدے آ، تیرا ویاہ کرنیں پر تیرے 'چ کوئی نقص آ... تیرے 'چ کوئی بابا وڑئ... ایسے پجّ میں وی جتی پالش کروا کے تریا پھرداں...۔''
جسونت نے کوئی ہنگارا نہ بھریا پر نندر اوہدے پچھے-پچھے تردا اوہناں دے گھر آ گیا، ''انج ہے میرے وچ کجھ نہیں....۔ ویاہ جہڑا آنہدے آ، کوئی ٹوپ دی کڑی لبھے تاں ہی کراواں۔ کسے ماڑی-موٹی نال کویں کروا لواں! ایویں کوئی اوہو جہی واڑ دینگے میرے گھر... اک چھتر آپ کھاواں تے اک اوہدے سر 'چ...۔''
اوہنوں گھر آیا ویکھ جسونت تھوڑھا نرم پے گیا تے 'سیانے' ولوں کیتے جاندے اوہدے 'علاج' دی تفصیل پچھی۔ اسنے سچو سچ دسدیاں کیہا، ''علاج کاہدا جی! میں تاں اتھے سوہنیاں کڑیاں ویکھن جانداں۔ سنگت بتھیری آؤاندی آ۔ چاہ پانی دی سیوا چلدی رہندی آ۔ آپاں وی بالٹی پھڑکے سنگتاں نوں جل چھکا چھڈدے آں۔ جدوں کڑیاں تر جاندیاں نے... آپاں وی گھر نوں مڑ پیندے آں...۔ اپنا تاں چنگا داء پھبئ....۔''
پھر اسنے بھید-بھرے ڈھنگ نال ہولی جہی آکھیا، ''اک نہ... کڑی آؤندی آ اتھے...۔''
کڑی دا ذکر کردیاں ہی درش اوہدیاں اکھاں اگے ساکار ہو گیا۔
کڑی اپنی ماں نال آؤاندی سی۔ اوہنوں کسے پیر-فقیر دی چھایا سی۔ اکلی چنگی بھلی بیٹھی-بیٹھی نوں اوہنوں دندن پیکے بوہوش ہو جان دی بیماری سی۔
اک دن چاہ دا جگّ پھڑی کھلوتے اک سیوادار نے بیبیاں دی بھیڑ وچ وڑ کے چاہ ورتاؤن دی تھاں کسے بیبی نوں ہی ایہہ سیوا کرن لئی آکھیا تاں کڑی دی ماں نے آکھیا، ''سیتو! دھیے! اٹھ کے سنگت وچ چاہ ورتا دے...۔''
اس دن توں پچھوں کڑی رسوئی وچ وی چلی جاندی۔ چاہ بناؤندی، ورتاؤندی۔پانی دی سیوا کردا نندر جدوں اوہدے چہرے نوں نظر بھرکے تکدا تاں اوہدے نکّ وچ پیا کوکا لشکدا۔ اوہنوں 'گرمیت بھین جی' یاد آ گئی۔ پھر اوہ بار-بار اس ولّ ویکھن لگا۔ کی سی اوہدے چہرے وچ جہڑا اسنوں کھچّ رہا سی۔ کی اوہدا کجھ کجھ سریدیوی نال ملدا سی، دھنتو نال ملدا سی جاں 'گرمیت بھین جی' نال! اسنوں سمجھ نہیں سی پیندی۔ 'سمجھ پے ہی جاوے' اس لئی اوہ اسنوں آؤندی جاندی نوں نظراں ٹکا کے تاں ویکھدا ہی رہندا سی پر جدوں اک وار اوہدیاں نظراں سیتو نال ملیاں تاں اوہ اوہناں ولّ ویکھدا ہی رہا۔ سیتو حیران سی کہ اوہ اسدے چہرے وچوں کی لبھدا پیا ہے۔ ہار کے سیتو نے ہی نظراں چرا لئیاں پر اک مسکنی بدو-بدی اوہدیاں ہوٹھاں 'تے پھیل گئی۔
پھر اوہ سیوا کردے اک-دوجے دے نیڑے-نیڑے رہن لگے۔ گلاں وچ اک دوجے دا ہنگارا وی بھرن لگے۔ اک دن سنگت دے چاہ دے جوٹھے گلاس دھو کے اوہ رسوئی وچ چھڈن گیا تاں اوہ اکلی سی۔ گلاس رکھ کے وی جدوں اوہ اتھے ہی کھڑوتا رہا تاں سیتو نے جگّ وچوں دو گلاساں وچ چاہ پائی تے اک گلاس نندر ولّ ودھا دتا۔ نندر کہنا چاہندا سی کہ اوہ چاہ پی بیٹھا ہے پر اس توں نانہہ نہ ہوئی۔ کوسی چاہ دے وڈے-وڈے گھٹّ بھردیاں اوہ سیتو دے چہرے ولّ ویکھی گیا۔ سیتو دا چاہ دا گلاس بنی 'تے رکھیا پیا سی پر اسدا دھیان ادھر نہیں سی۔ اوہ پتہ نہیں کہڑیاں سوچاں وچ ڈبی ہوئی سے۔ بے دھیانی وچ ہی اسدا ہتھ گلاس نوں وجا تے ساری چاہ شیلف اتے ڈلھ گئی۔
''ہن؟'' کپڑا لے کے شیلف صاف کردی سیتو ولّ ویکھ کے نندر دے مونہوں اینا ہی نکلیا۔
سیتو اسدا بھاوَ سمجھ کے مسکرائی تے اوہدیاں اکھاں 'چ اکھاں پا دتیاں، ''ہن ہیسے نوں ونڈ-ورت کے پی لیندے آں! ''
اسنے نندر دے ہتھ وچ پھڑے گلاس ولّ اشارہ کیتا۔ اوہ گھبرا گیا تے اسنوں سجھی نہ کہ اگوں اس نوں کی آکھے! سیتو نے ہتھ ودھا کے اسدے ہتھوں گلاس پھڑ لیا۔ گلاس وی اسنے انج پھڑیا جویں چھیتی-چھیتی اوہدے ہتھوں کھوہ لینا چاہندی ہووے۔
گلاس وچ مساں دو کو گھٹّ ہی چاہ باقی سی۔ اسنے وڈے وڈے گھٹّ چھیتی-چھیتی بھرے تے گلاس خالی کرکے بناں نندر نال نظر ملائے رسوئی وچوں باہر نکل گئی۔ اوہنوں جاندی نوں حیران ہویا نندر ویکھدا رہا۔ اوہدی پٹھّ اتے ہلدی گتّ وانگ اس نوں اپنے پیراں ہیٹھوں دھرتی ہلدی جاپی۔
''چاچا! اوہنے میری جوٹھی چاہ پی لئی!!'' جسونت نوں ساری گلّ سنا کے اوہ اجے وی حیرانی وچوں نہیں سی نکل رہا۔
''پھر کی اے؟ تیری ہی جوٹھی سی... کہڑی کسے کتے دی جوٹھی سی۔...''
جسونت نے انج ہی چھیڑیا۔
نندر دی اس گلّ نال تسلی نہ ہوئی۔ اوہدے من دی پریشانی اجے وی بولدی پئی سی، ''نہیں چاچا!... اج ایویں ہاسے 'چ گلّ نہ گوا۔ مینوں تاں ایں لگدے... جویں اوہ جٹاں دی کڑی ہووے...تے میں...پھر وی اوہ چاہ پی گئی!... نالے بابا وی آنہدا... کسے دا جوٹھا نہیں کھانا...''
اس دن توں پچھوں اوہدا دل کردا سارے 'وار' ہی ایتوار ہو جان تے اوہ اڈّ کے سیتو کول پہنچ جاوے۔ ایتوار والے دن اوہ آپ سویرے سوختے اٹھ پیندا۔ نہا-دھو کے، دھوتے کپڑے پاکے پوچ کے پگّ بنھدا تے بھلی نوں چھیتی گھروں نکلن لئی للکارے ماردا۔ چھنو اج-کلّ اوہناں دے نال نہیں سی جاندی۔ دوویں بھرا ہی بڑی ذمہ واری نال جان لگّ پئے سن۔ گھر دے خوش سن کہ اوہ راضی ہو رہا سی۔
''جس دن دی میں تیرے گلاس 'چوں چاہ پیتی اے... مینوں کدی دندن نہیں پئی...''
اک دن موقع پا کے سیتو نے نندر نوں دسیا تاں نندر دے انگ-انگ وچ جھرناہٹاں چھڑ پئیاں۔ بھجیاں ہوئیاں مست اکھاں نال اوہ سیتو ولّ ویکھدا ہویا آکھن لگا، ''میں تینوں اک سفنہ سناواں۔''
''سنا'' سیتو دی مسکراہٹ کہہ رہی سی۔
''سفنے 'چ نہ آپاں دوویں ہتھ 'چ ہتھ پاکے ریل دی لائن دے نال ترے جاندے آں! توں ضد کرکے آکھدی ایں... میں لائن دے گاڈر 'تے ترنیں۔ میں آکھداں ڈگّ پوینگی۔ توں آکھدی ایں... توں جو میرے نال ایں... پھر وی ڈگّ پؤں!... توں ہٹدی نہیں... توں سمبھل سمبھل کے لائن 'تے پیر رکھدی ایں۔ میں تیرے نال نال آں۔ توں کدی اک پاسے الردی ایں... کدی دوجے پاسے... میں تینوں ہر وار سنبھال لینداں۔ توں پھر ترن لگدی ایں۔ اودھروں ساہمنیو گڈی دی چیک سندی ہے تاں توں تلک کے ڈگدی-ڈگدی چیک ماردی ایں۔ میں تینوں ڈگدی نوں بوچ کے باہواں 'چ چکّ لینداں تے گل نال گھٹّ لینداں۔ توں آکھیا، آپاں نوں ایں ہی گڈی ہیٹھاں آ جان دینا سی۔... میں تینوں پھیر ہکّ نال گھٹّ لینداں تے... تے ... '' اگوں اوہ کہندا کہندا شرما گیا۔
اوہ مسکرا کے، ادھ-میٹیاں اکھاں نال نندر ولّ ویکھی جا رہی سی تے منہ وچ پولے-پولے کسے چیز نوں پپول رہی سی۔
''تینوں تاں بڑا ودھیا سپنا آئٔے...''
نندر نے ترنت اوہدے لفظاں وچ سودھ کیتی، ''آیا نہیں... میں آپ لئ...''
اوہ اگوں کجھ نہیں بولی۔ انج ہی مسکراؤندی رہی تے سپنائیاں اکھاں نال اس ولّ ویکھدی منہ وچ پایا کجھ ہولی ہولی چتھدی رہی۔
''کی کھاندی ایں؟''
''الاچی... بابا جی نے پرشاد دتا سی... کھانی اوں؟'' اسنے موہ وچ بھجّ کے نندر نوں آکھیا۔ نندر دے ہونٹھ ہلے نہیں۔ پلکاں مند کے 'ہاں' وچ سر ہلایا۔
سیتو نے اپنے منہ وچ چتھی ہوئی الاچی دے پھوگ نوں جیبھ دی نوک اتے اکٹھا کیتا تے سجے ہتھ دی پہلی انگل نال اوہ پھوگ چکّ کے نندر دی تلی اتے رکھ دتا۔ نندر نے تلی نوں چہرے ساہمنے کیتا تے اپنی جیبھ دی نوک نال تلی توں اوہ پھوگ چکّ لیا تے دنداں وچ لے کے چتھدا ہویا سیتو دے سلھے بلھاں ولّ ویکھن لگا۔
اسے شام نوں اوہ بڑا خوشی -خوشی جسونت ولّ گیا۔ جسونت نوں اوہ اپنی گلّ 'دل دے بھیتی' وانگ سنا سکدا سے۔ اگے جاندیاں نوں ستنام آیا بیٹھا سی۔ اوہ جسونت کولوں نندر وچ آ رہی تبدیلی بارے سن چکا سی۔ اسنے شرارت نال پچھیا، ''لے بئی نندر سئھاں! میں تاں ساہے-چٹھے لے کے آ گیاں۔ ویاہ دیاں تیاریاں کرو۔ اوہدے گھر دے تاں اجے وی مہینہ ہور اڈیکن نوں آکھدے سن پر سریدیوی نے آپ ہی گھردیاں نوں زور دے کے آکھیا کہ مینوں بڈھی کر کے ویاہنا جے... اودھروں جے منڈا ہتھ 'چوں نکل گیا...۔''
نندر نے اس دی گلّ دا کوئی جواب نہیں دتا۔ ستنام نے دوبارا زور پا کے پچھیا، ''بولدا کیوں نہیں اوئے؟''
''چاچا! منڈا توں ہتھاں 'چوں نکل گیا ای سمجھ...'' اوہنے ہتھ 'تے ہتھ مار کے تاڑی وجائی۔
ستنام نے بناؤٹی غصہ کیتا، ''ویکھ لے بھئی۔ تیرے لئی ماڑی گلّ اے۔ اینے چر دا توں مینوں وچولگری لئی آکھیا ہوئٔے... ہن مینوں جھوٹھا نہ پوا۔ اوہدے نال تاں تینوں ویاہ کرواؤنا ہی پینا...۔''
نندر نے بڑی سہجتا نال آکھیا، ''کوئی نہیں اوہدے نال وی ویاہ کروا لوانگے...۔ اوہ روٹی-ٹکّ تے گھر دا کم کر چھڈیا کرو...۔''
ایتکیں نندر دے بولاں وچوں شرارت صاف جھلکدی دس رہی سی۔
چوکی بھرن جان دے نسچت کیتے چھ مہینیاں وچوں اجے چار مہینے ہی گزرے سن کہ اوہ اپنے آپ جسونت ہراں دے گھر کم اتے آ گیا۔
''ماں پیو توں پچھ لینا سی... بیگانے گھروں کھادھا تیرے اندر بھوت نہ بن جاوے۔''
جسونت دے غلے دے جواب وچ اس نے آکھیا، ''چاچا! نکے ہندیاں توں اس گھر دی روٹی کھادھی آ۔ چاچی ٹھیک آکھدی اے، روٹی بناں گزارا نہیں۔.... چھنو پھیر چیکن لگّ پئی ؤ۔ ہن آکھدی اے، وے توں وی بھلی جنیاں روٹیاں کھان لگّ پئیں۔ میں وی سوچئ... ویاہ اس کڑی نال ہو جاناں میرا...۔ ویاہ اتے خرچہ وی آؤنیں۔ پھر پچھوں روٹی وی تاں اوہنوں کھواؤنی آں۔ کمائی کروں تد ہی کجھ بنوں... پر چاچا اک شرط ای...''
جسونت نے اکھاں نال شرط جانن لئی ہنگارا بھریا۔
''جنا چر ویاہ دی گلّ سرے نہیں چڑھدی مینوں ایتوار دی چھٹی چاہیدی آ... بابے کول جان واسطے... اگوں-پچھوں بے شکّ کم کروا لئیں۔''
''بابے کول جان واسطے کہ بیبی کول جان واسطے؟'' جسونت نے چھیڑیا۔
''چل انج ہی صحیح'' اسنوں کوئی عذر نہیں سی۔ شام نوں گھر جان لگا کندھ نال اک پاسے لگا چھوٹا گاڈر ویکھکے آکھن لگا، ''آہ گاڈر میں پھیر لے جاناں... پچھلا کوٹھا چھتانگے...''
شنچروار نوں اوہ اپنی دھوتی ہوئی پینٹ-قمیض ہتھ وچ پھڑی آیا تے جسونت دی گھر والی نوں کہن لگا، ''چاچی! اپنی پریس لا دے... میں لیڑے پریس کر لواں۔''
''سویرے ایتوار ہے نہ!'' جسونت دی پتنی مسکرائی۔
''نہیں چاچی... سویرے 'وار' نہیں سویرے تاں 'میلہ' ہے۔'' اوہ دے ٹھہاکے وچ شرارت سی۔
سوموار کم اتے آیا تاں اوہ بجھیا-بجھیا سی۔ کل والی پریس کیتی پینٹ-قمیض اس نے کم اتے وی پائی ہوئی سی۔ کپڑیاں نوں وٹّ پین جاں میلے ہون دا اس نوں کوئی فکر نہیں سی۔ جسونت ہراں نے بار-بار اوہ دی اداسی دا کارن پچھیا پر اوہ اپنے دھیان کم کرن وچ لگا رہا۔
کل سیتو دی ماں نے اسنوں روک کے اک پاسے لجا کے اکلے نوں بڑے موہ نال پچھیا سی، ''پتّ نندر سئھاں۔ تہاڈی جات-برادری بھلا کہڑی اے؟''
نندر اوہدے چہرے ولّ پچھدیاں نظراں تے دھڑکدے دل نال ویکھدا رہا۔
'میرا مطلب اے تسیں جٹّ ای او نہ؟''
سیتو پرھے سنگت وچ بیٹھی ایدھر ہی ویکھ رہی سی۔ نندر دے من اتے سارا کجھ لکھیا ہویا اک ہی پونجھے نال مٹ گیا سی۔ اسنے جواب نہ دتا تاں سیتو دی ماں نے اپنا سوال پھیر دہرایا۔
سیتو ولّ ویکھ کے اسنے ٹٹویں بولاں نال ایتکیں کہہ ہی دتا، ''جٹّ آں اسیں۔ تے گوت ہے ساڈا دیو... میں مں... مں...''
اوہدی زبان کمبن لگّ پئی تے 'میں منٹو دؤل ہاں' کہن توں عاقی ہوئی زبان خشک ہو کے اسدے تالو نال جا لگی۔
''کی رونا جیہا منہ بنائی اوئے توں؟'' ایتکیں جسونت نے اس نوں لاڈ نال جھڑکیا تاں اوہ جویں ڈونگھے کھوہ وچوں بولیا،
''چاچا روند وجع گیئے!''
''کویں؟ کیہنے مارئ روند؟''
''ربّ نے مارئ جہڑے نیتے تے چھنو دے گھر جم پئے!''
اینی آکھ کے اوہ فٹّ-فٹّ کے رون لگّ پیا۔
اگلے ایتوار اسنے چھٹی نہیں کیتی۔ سدھا کم اتے ہی گیا۔
