Over Time Charanjit Singh Pannu

اوور-ٹائم چرنجیت سنگھ پنو

کئی بساں نوں ہتھ دین تے لمبے روٹ والی کوئی بسّ لوڈھووال اڈے تے نہیں رکی۔ اس لئی لوکل بسّ لین توں بنا ہور کوئی وکلپ نہیں سی۔ میرے باس نیگی دی ٹیری مکری جہی ویکھنی میرے ساہمنے آ کے منہ چڑاؤن لگی۔ ریل گڈی والے اک بھؤ توں مسیں مکتی ملی پر اس توں ہور وڈیرا اگے کھڑھا وہُ-وکھالی دین لگا۔ اس نے مونہوں کجھ نہیں بکنا، اس دیاں اکھاں ہی بہت کجھ کہہ جاندیاں ہن۔
لوکل بسّ لے کے بائی پاس، بائی پاس توں ریلوے سٹیشن آٹو تے اتھوں تھریویلر لے کے دفتر پہنچے۔ من اندر لیٹ ہون دا احساس چوہے وانگ کتروں کتروں کر رہا سی۔ پچھلے دن صاحبَ نے باہرلے گیٹ تے کھڑو کے گھڑی ولّ جھاتی ماردے مسکراؤندے مینوں 'ویلکم رندھاوا صاحب’ کہہ کے شرمندہ کر دتا سی۔ میری حیثیت دفتر وچ دوسرے نمبر تے سی تے اس دا اینا کہنا میرے لئی بھاری نموشی والی گلّ سی۔
'اجے کل ایہنوں چھتراں توں بچایا، ہن پھیر گھرکیاں دین لگّ پیا... ایہہ اکرتگھن احسان-پھرموش۔ ٹھیک ہی کہندے نے پہاڑی متّ کس دے، خایا بھتّ اور کھسکے۔’ میرے اندر ودروہ جیہا بھڑک پیا۔ اج پھیر اوہ گیٹ اگے کھڑھا مینوں اوہی مہارنی بول رہا نظر آیا... پر اج بچاء ہو گیا، اوہ باہر گیٹ تے نہیں سی۔
میں دھکّ دھکّ کردے دل نال اپنی سیٹ تے پہنچا تے بیٹھ کے چارے سیکشناں دے حاضری رجسٹر پھڑے جو پہلاں ہی میری انتظار کر رہے سن۔ سٹاف میمبراں دی حاضری والے اج دی طریق دے بھرے ہوئے خانے سرسری نظر ماری۔ اک توں بغیر سارے قایم سن۔
'جانکی راج دی حاضری تاں ہے پر اوہ ہے کتھے؟’ میں رجسٹر تے اوہدے خانے مہرے سوالیا نشان لگاؤندے چپڑاسی نوں پچھیا۔
'صاحب نے اس نوں 'جھگا-چنی’ لین بھیجیا ہے۔’ اس دے ہنگارے تے میں اکھاں چکیاں تاں اوہ مشکڑیاں وچ ہسّ پیا۔
'گھر دا سودا سوت کٹھا کرن گیا جناب! تہانوں پتہ ہی ہے۔ حیران کیوں ہو گئے! اوہناں اج سملے جانا ہے اپنی ٹبری کول۔’ چپڑاسی دیاں اکھاں وچ شرارت ہسّ رہی سی۔
میں گھگی ماری تے رجسٹر صاحب دے اندر بھیج دتے۔ لیٹ آؤن کارن اپنی وی ادھے دن دی اتفاقیہ چھٹی واسطے عرضی بھیج دتی۔
میرا دھیان میز تے پئیاں فائیلاں دے ڈھیر ولّ گیا۔ ہیڈّ کلرک نمسکار کردا آ کے ساہمنے بیٹھ گیا۔ انھے واری واری پرتھمتا دے حساب فائیلاں اگے رکھنیاں شروع کر دتیاں تے میں گھگی مارنی شروع کر دتی۔ اس نے کی لکھیا ہے، کاہدی فائیل ہے مینوں پڑھن دا موقع نہیں سی کیونکہ چار وجے دی واپسی گڈی پھڑن دا توکھلا وی میرے سر تے قایم سی۔ فائیلاں دے ڈھیر تے میں اوہناں پنیاں تے لگیاں چیپیاں انوسار دسخط کردا رہا۔ ایہہ سارے چیکّ کرن دی میرے کول پھرشت نہیں سی۔ ایہناں فائیلاں وچ سٹاف دے ٹی. اے. بلّ، میڈیکل بلّ، اگاؤں بھتے، تنخواہاں دے بلّ تے ہور فٹکل خرچیاں دے اندراج ہن۔ مینوں پتہ ہے ایہناں وچوں بہتے جعلی ہن، پر میں کجھ عذر اعتراز نہیں کر سکیا۔
'میاں بیبی راضی تے کی کرو کانجی۔’
سارا سٹاف وڈے بابو نال بہت خوش ہے تے وڈے بابو دیاں وڈے صاحب نال رلیاں چگدیاں ہن۔ سئیاں بھئے کتوال تاں ڈر کاہے کا۔ میں وچ وچالے برا کیوں بناں! اصل وچ لیٹ آؤنا تے پہلاں جانا میری کمزوری سی تے مجبوری سی، جس دا اوہ ودھ توں ودھ لاہا لیندے سن۔ سر تے نہیں کنڈا ہاتھی پھرے لنڈا.. اوہ دوویں میرے پچھے میرے سٹاف نوں پتیا کے اوہناں کولوں چاہ پانی دا پربندھ وی کر لیندے تے میرے سر احسان وی چڑھائی رکھدے۔ کلرک پاتشاہ نوں بھگتا کے میں ہور پربندھکی تے تکنیکی معاملیاں وچ سر تنّ دتا۔
آسے پاسے حالَ دیاں کرسیاں ہولی ہولی خالی ہون لگیاں۔ میں چپھیرے ویکھ کے گھنٹی ماردے سیوادار نال نظراں ملائیاں۔ اس نے دسیا کہ سیٹھی احاطے وچ محفل سج گئی ہے تے سارے اتھے حاضری لگا رہے ہن۔ مینوں اس دی پہلاں ہی خبر سی۔ ایہہ کوئی نویں گلّ نہیں، صاحب دا روزانہ دھندا سی تے میں اوہناں دے سوادی رنگاں وچ بے-سوادی بھنگ نہیں پاؤنی چاہندا سی۔ میں اپنے اندر ہی اندر کنی دیر کڑھدا جھوردا رہا۔
'راضی کرے ہوراں تائیں آپوں بنے مریض۔’
میرا دل کیتا اس دوگلے صاحب دی جا کے گچی پھڑ لواں تے پچھاں، سالا! میرے سٹاف نوں اشارے کر کے بار وچ لے وڑدیں تے مینوں گھوردیں کہ میرا سٹاف وگڑیا ہویا ہے۔
تھوڑھی دیر وچ صاحب جھوٹھی جہی مسکان بناؤندے میرے ساہمنے آ کے میری عرضی واپس کردے بیٹھ گئے۔ دارو دی مہک چھپاؤن واسطے اوہ سونف تے لاچیا چبّ رہا سی۔
'ٹائم بہت مشکل آ رہا ہے رندھاوا صاحب!.. کرفیو لگنے والا ہے۔ میں آپ کی ہی انتظار کر رہا تھا، بچوں کے کئی فون آ چکے ہیں۔ میں آج سملے جانا چاہتا ہوں۔’
شاید اوہ باہروں بازار وچوں کوئی کھبر جاں افواہ لے کے آئے سن۔
'جاؤ جی صدقے...۔’ اننھا کی بھالے؟... دو اکھیاں۔ میرا اندر کھڑ گیا۔
دفعہ ہووے، ایہہ وی ایویں ٹٹیاؤلی وانگ سر پیراں تے اسمان چکی رکھن دا بھرم پالی بیٹھا ہے... جہڑا ایہدے بناں ڈگ جاؤ۔
'او. کے. سر! گڈّ لکّ۔ او کے بون وائیز۔’ میں اٹھ کے اس نال ہتھ ملاؤندے مسکان دتی۔ اوہ دارو دے صرور وچ جھومدا جانکی نوں نال لے کے چلدا بنیا تے میں وی پچھے مڑن دی تیاری آرنبھ دتی۔ جے چار وجے والی دادر نکل جائے تاں پھر چھ وجے اگلی ڈیلکس ٹرین ہے جس دا سرچارج وی زیادہ ہے، کرایہ وی زیادہ ہے تے اج-کلّ اس دے ٹائم دا وی کوئی بھروسہ نہیں۔
'جاؤ سر! جاؤ تسیں وی۔ ایہہ سرکاری کم تاں ہندے ہی رہنے نے... تسیں دفتر دی چنتا نہ کریا کرو۔’
وڈے منشی نے میرے ولّ ہمدردی بھری چاشنی کھلار دتی۔ میں گھڑی ویکھی... چار وجع رہے سن۔
بڑا کم دا بندہ ہیں ایہہ بابو! میں اندر ہی اندر اس دی صلاحَ تے پرسنّ ہو گیا۔
ریلوے سٹیشن لدھیانے دا دو نمبر پلیٹ فارم سارا بھریا پیا سی۔ موسم وچ گھٹن سی، ہوا وچ سہم سی تے مسافراں دے من بجھے ہوئے سن۔ گڈیاں دی آواجائی یقینی نہیں سی تے کنٹرول روم والے وی کوئی ہتھ پلہ نہیں پھڑا رہے سن۔ اک رٹین گھوشنا سنگیت وجیا۔
'کرپا یاتری دھیان دیں۔.. بمبے سے چل کر پٹھان کوٹ کو جانے والی یاتری گاڑی تھوڑھی ہی دیر میں پلیٹ فارم نمبر دو پر آ رہی ہے۔’
امرتسر نوں جان والی ڈیلکس گڈی دا ٹائم وی اپر ہو چکا سی پر اس بارے گھوشنا وچ اجے کوئی ذکر نہیں ہویا۔
جالندھر، پٹھان کوٹ جان والیاں سواریاں اپنا سامان سانبھ کے اٹھ کے نیڑے نیڑے ہو کے چڑھدی ولّ نگاہ ٹکا کے کھڑ گئیاں۔ دس منٹ، ویہہ منٹ، پنجھی منٹ، ادھا گھنٹہ بیت گیا، کوئی گڈی نہیں، کسے گڈی دا نامو-نشانہ نہیں آیا۔ انتظار لمبی ہندی گئی۔ غصے نال کھپیاں تپیاں کجھ سواریاں جا کے کنٹرول روم دے ساہمنے مظاہرہ کرن لگیاں۔ ریلوے ادھیکاریاں دے کناں تے جوں تکّ نہیں سرکی۔ دوبارا پکار ہوئی تے ایہہ ہن ٹرین ادھا گھنٹہ ہور لیٹ ہو گئی۔ نیڑے دے سٹیشناں تکّ جان والے مسافر آٹو لے کے بسّ راہیں جان واسطے گھنٹہ گھر ولّ باہر نکل ترے۔
پچھمی اسمان وچوں اک گہر جہی اٹھی۔ نیلا پیلا اسمان بھورے رنگ وچ بدل گیا۔ ویکھدے ویکھدے گہرے رنگ دی ایہہ زہریلی پرط شہر دے پہلاں ہی پردوست واتاورن وچ آسے پاسے پھیل گئی۔ یاتریاں دے ساہ سکن لگے، ساہ اکھڑن لگے، اکھاں کنّ تے گلے وچ خارش تیز ہون کارن کھہوں کھہوں دیا دردناک آوازاں ابرن لگیاں۔ اس نویں گھبراہٹ نے تھوڑھی دیر پہلاں گھٹیا بھوپال پیسٹیسائیڈ پلانٹ دا گیس رسن کانڈ یاد کروا دتا۔ میرے ورگے کئی حوصلہ ہار بیٹھے کہ ایہہ زہریلی گیس ضرور لدھیانے دے کسے کیمیکل کارخانے ’چوں رسی ہوویگی تے ایہہ کنٹرول ہون توں پہلاں سینکڑے جاناں لے لویگی۔ گھگو دی لمبی وسل وجی جو ہنگامی حالت ویلے جاں دشمناں دے حملے سمیں وجدی ہے۔ اس توں جلدی ہی بعد کنٹرول روم توں پھیر پکار ہوئی۔
'یاتری مہربانی کر کے دھیان دین...ایہہ پردوشن آسے پاسے دے پنڈاں ولوں جھونے دی پرالی ساڑن کارن دھونئیں دی لہر شہر ولّ ودھ گئی ہے تے تھوڑھی دیر وچ شانت ہو جاوے گی... یاتری تحمل نال بیٹھ کے اک دوسرے دی مدد کرن تے پرشاسن نوں سہیوگ دین۔’
کجھ دیر وچ پٹھان کوٹ والی ٹرین سٹیشن تے آ گئی۔ گڈیاں دی گھاٹ کارن ایہہ پہلاں پچھوں ہی نکو نکّ بھری ہوئی سی تے یاتری باہر ڈنڈیاں نال لٹکے ہوئے سن۔ اپر کلاس دیاں بوگیاں اندروں بند کیتیاں ہوئیاں سن تے زیادہ پیسے خرچن والے امیر لوک مزے لے رہے سن۔ گڈی آئی تے بھگدڑ مچّ گئی۔ چڑھن والے اترن والیاں توں زیادہ کاہلے سن۔
امرتسر واسطے اجے کوئی امید نہیں جاگی۔ پھیر اسپشٹ جہی انانوسمینٹ ہوئی کہ تکنیکی خرابی کارن دلی توں آؤن والی ڈیلکس تے ہور یاتری گڈیاں ردّ کر دتیاں گئیاں ہن۔ اتسکت مسافراں ولوں زور پاؤن تے اوہناں دسیا کہ امبالے لاگے ریل پٹڑی دیاں پھسّ-پلیٹاں کسے اتوادی عنصر ولوں اکھاڑ دتیاں گئیاں ہن تے موقعے تے ڈرائیور دی ہشیاری کارن کوئی وڈا نقصان ہونوں بچ گیا ہے۔
میرے ساہمنے امرتسر پہنچن دے رستے وچ انسچتّ رکاوٹ کھڑی ہو گئی۔ ہور کوئی سادھن نہیں سی، ستّ وجع چکے سن۔ امرتسر گھر پہنچدے گیاراں باراں وجع جانے سن تے سویرے پھیر دفتر دا باس بن کے آؤنا پینا ہے۔ سو اج دا جانا کینسل کر کے ہوٹل وچ رہن دا من بنا لیا۔
'کی گلّ اویں کھڑے او؟' اپروں میرا دوست اندرجیت سنگھ تیزی نال پوڑیاں اتردا آ رہا سی۔
'ایہہ میرے معافق نہیں...ایہہ امرتسر نہیں جانی۔' میں ہسدے اس دی مسکراہٹ دا جواب دتا۔
'تے بھاجی! امرتسر تاں اج کوئی وی نہیں جانی۔ بہجو ربّ دا ناں لے کے جتھے تکّ اپڑ سکدے ہو گھر دے نزدیک پہنچ جاؤ... اس بابل دا کوئی بھرواسا نہیں ڈولی پا کے کڈھ لئے۔'
اس دے نیگیٹو سماچار نے میرے من دے مہان موڑ دتے۔ اوہ اتھے ہی اک نمبر پلیٹ فارم تے بکنگ سپرٹینڈینٹ ہے تے ہر روز جالندھر توں اتھے آؤندا جاندا ہے۔ دائیا کولوں پیٹ گجھے نہیں رہندے۔ اس لئی ریلاں دیاں عادتاں توں اوہ بھلی بھانت جانوں ہے۔ اس نے ہتھ ودھا کے مینوں اپنے نال کھچّ لیا تے پہلے درجے دی بوگی وچ گھسّ گیا۔ اس نے پشٹی کیتی کہ پچھے امبالے لاگے لائیناں دی توڑ پھوڑ ہو گئی ہے تے ساریاں گڈیاں ہسار دے رستے ڈائیورٹ کیتیاں گئیاں ہن پتہ نہیں کہڑی کدوں آوے جاں نہ۔ اے. سی. کلاس وچ بیٹھے گھنٹے دا سماں گزر گیا پر گڈی چلن دا ناں نہیں سی لے رہی۔ میں فیصلہ بدل لیا۔
رات گیاراں باراں وجے گھر پہنچ کے سویرے پھیر چھ وجے ترنا کوئی سیانپ والا سودا نہیں۔ اندرجیت نے وی میری گلّ دی پروڑتا کیتی۔ اوہ روزانہ مسافراں دے دکھاں دا چنگی طرحاں واقف سی۔
گھر پہنچن دے من وچ بنائے تے گھڑے گھڑائے منصوبے گھسدے گھسدے چکناچور ہو گئے۔ اس ویلے ہوٹل ڈھابیاں دے سبھ دروازے بند ہو چکے سن۔ فروری 87 دے ستّ کروڑی بینک ڈاکے توں بعد تاں پولیس دے ڈنگ ہور تیز ہو گئے سن تے اوہ ہر اوپرے ویکتی نوں پچھ-گچھ دے بہانے چنگا مانجن لگے سن۔
لوڑ کاڈھ دی ماں ہے۔ من وچ اچانک پھرنا پھریا۔ کیوں نہ اج دفتر دی سرپرائیز چیکنگ کیتی جاوے جویں اپرلے ادھیکاریاں ولوں وی حکم آیا ہویا ہے۔ اوہناں دا مطلب تاں بھاویں دوسرے ضلعیاں دیاں باہریاں تھاواں دی چیکنگ توں سی پر پہلاں اپنی پیڑھی ہیٹھ سوٹا پھیر لیا جاوے۔ اس نال وڈے منشی باگڑی صاحب نوں وی مہمان-نواجی دا موقع مل جاویگا... اوہ وچارا ہر روز داعوتاں دندا رہندا ہے۔
'ساڈے نال وی پریم-پیالے دی سانجھ پاؤ۔ ساڈے کولوں دور دور نہ رہو۔ اسیں بڑے کم دے بندے ہاں۔ سانوں کدے عظمہ کے ویکھو۔' اوہ بلھاں تے زبان پھیردا مسکرا رہا میرے ساہمنے آ گیا۔
'ہاں ضرور! پر اج نہیں... پھیر کدے ڈھکویں موقعے تہاڈا الانبھا ضرور لاہ دیوانگا۔'
میں وی اس دا ساواں جواب ہاسے وچ ہی موڑیا سی۔
'تہاڈا اوہ دن کدے نہیں آؤنا۔'
'تیرا مطلب 'اوہ دن ڈبا گھوڑی چڑھیا کبہ’ توں ہے؟’ جگتار نے گلّ ہاسے پا دتی۔
اوہ اجے وی رہاڑ کری جا رہا سی۔ اس دے الامبھے دے احساس دی کسک نال میرے اندر لوہریا اٹھن لگیاں۔
میرے باس نے اس بارے کئی وشیشن مینوں سمجھائے سن۔
'ساڈا مکھ لیکھاکار امرت-دھارا ہے جو ساریاں بیماریاں دے کم آ جاندا ہے، اوہ ترپھلا ہے جو تہاڈے سارے کشٹ ہرن کردا ہے۔’
اس دے الٹ میں اس نوں بھرشٹاچاری دا مکھ منشی کہنا چاہندا سی پر 'تیل ویکھو تے تیل دی دھار ویکھو’ انوسار کجھ دیر ہور پرکھنا چاہندا سی۔ میرے من وچ اس بارے بنائے پہلے نظرئیے تے اک نویکلی چھاپ اکر گئی سی۔ میں چاہندا سی دھاندلی دے اس مہاں-دوکھی نوں پکے پیریں قابو کر کے ولکھن تے ورننیوگ سزا دتی جاں دوائی جاوے۔
میں محسوس کیتا، وڈا صاحب اپروں اپروں میرے نال گھوری وٹدا سی پر اندرے اندر میرا آسرا وی ٹولدا رہندا سی۔ میرے دفتر ہندیاں اوہ نشنگ نربھی شانتی نال کم کردا سی پر میری غیر حاضری وچ لکّ چھپ کے سماں لنگھاؤندا اس بابو کولوں وی ڈردا سی۔ اوہ اپنی بدلی واسطے اپر دلی ہیڈّ آفس وی عرضی بھیج کے رمائینڈر وی بھیج چکا سی۔ کئی سفارشاں وی پوا چکا سی کہ اس نوں اس دے گھر شملے دا تبادلہ کیتا جاوے، پر اتھے ہماچل دا ہی کوئی ہور تکڑے کلے والا افسر ٹکیا ہویا سی۔ نیوکتی والی جگہ خالی نہ ہون کر کے اس نوں جواب مل گیا سی۔ اس نے کھاڑکو جتھیبندی ولوں جانوں مارن دی دھمکی والا پروانا نال نتھی کر کے سملے بدلی کراؤن واسطے ترلے پائے سن کہ شملے نہیں تاں بدلویں چنڈی گڑھ اڈجسٹ کیتا جاوے۔
دفتر دے مالک-مکان نال پچھلے سال توں دفتر خالی کرن واسطے جھگڑا چل رہا ہے۔ دس ہزار دے موجودہ کرائے تے سرکار نوں ہور کدھرے مکان نہیں ملدا تے مالک مکان دی ایہہ کمرشل جگہ ہون کر کے پنجاہ ہزار نوں چڑھ سکدی ہے۔ اس نے عدالت وچ وی کیس کیتا ہویا ہے، پر عدالتاں دے دیوانی کیس تاں سالاں بدھی لٹک جاندے ہن۔ اس نے صاحب نوں لوبھ لالچ نال پتیاؤن دی وی کوشش کیتی تے کھاڑکوآں نال اپنی دوستی دیاں دھمکیاں وی دتیاں۔ مکھ کلرک نوں وی اس نے ہتھاں تے لے رکھیا ہے جو کئی ویراں فائیل تے سفارشی ٹپنی لکھ چکا ہے کہ زیادہ سٹاف ہون کر کے دفتر وچ بھیڑ بھڑکا رہندا ہے تے نالے ایہہ جگہ کھاڑکوآں دی ہٹ لسٹ تے ہون کارن کسے ہور نویکلی تھاں بدلنا ضروری ہے۔ مینوں وی کئی ویراں مالک مکان رمزاں مار چکا ہے۔ میں اس نوں تسلی دتی سی کہ اسیں جلدی ہی ڈھکویں جگہ تلاش کے چلے جاوانگے۔
کھاڑکوآں ولوں دفتر نوں دھمکی بھریاں چٹھیاں آؤنیاں جاری رہیاں۔ تنّ چیتاونیاں آ چکیاں ہن کہ اس طریق نوں خالی نہ کیتا گیا تاں سارے عملے سمیت بمب نال اڈا دتا جاویگا۔ اک دن میں جد دفتر پہنچا تاں دس وجے دفتر دا تالا بند ویکھ کے حیران پریشان ہو گیا کہ اج کی واء وگ گئی ہے۔ مینوں ایہہ بھیمسا اوڑ گیا کہ کوئی اتوادی کاروائی سر تے آن لٹکی ہے۔ میں آسے پاسے ویکھ ہی رہا سی کہ مینوں دور کھڑے سٹاف دی ڈھانی وچوں آواز آئی۔ میرا شکّ اصلیت وچ بدل گیا۔ سہمے ہوئے اوہ سارے چاہ دے کھوکھے وچ دڑے پئے سن۔ صاحب اٹھ کے بڑے اماہ نال مینوں ملیا۔ اس نے دسیا کہ کل شامی میرے جان توں بعد کسے 'ایریا کمانڈر’ دا ٹیلیفون آیا سی تے ایہہ پرچی وی گیٹ تے پئی ملی سی۔
'اسیں تہانوں لوڑ توں ودھ ٹائم دے دتا ہے۔ اسیں کسے نوں ہور اینی محلت نہیں دندے۔ سنگھاں دی ڈیوٹی لگا دتی گئی ہے۔ ہن ساڈا جما دوش-پوش۔ کل ساڈے سنگھ آؤنگے تے سودھا لگا کے اپنا فرض نبھاؤنگے۔’
پرچی میرے موہرے کردے صاحب دا چوہے ورگا منہ کمب رہا سی۔
'میں نے ہیڈّ آفس کو سوچت کر دیا ہے کہ جتنی دیر نیا دفتر نہیں ملتا ہم اس دفتر میں نہیں گھسّ سکتے۔ باگڑی صاحب تو چاہتے ہیں کہ کجھ پھروتی دے کے معاملہ رپھا-دفعہ کر دیا جائے۔ یہ نہیں چاہتے کہ شور مچا کے کسی اور کو بتایا جائے۔' اس نے مکھ مہرر ولّ انگل کیتی۔
'دلی سرکار دی چھتری جاں پولیس دی حفاظت چووی گھنٹے نہیں چل سکدی۔ ربّ نیڑے کہ گھسنّ؟’ بابو جھوٹھا جیہا ہسّ رہا سی۔
چنگا کیتا تسیں.. اپر دسنا تاں ساڈی جمیواری بندی ہی ہے.. پر جے 'اوہ’ چاہن تاں تہانوں اتھے آ کے وی سودھا لا سکدے ہن۔ مینوں یقین ہے کہ ایہہ گدڑ-رکے تے فون جائلی ہن تے اس پچھے مالک-مکان دا ہتھ ہے۔ مینوں اس دا منہ سنگھ لین دیو۔
میں سپشٹ ہو کے صاحب دے ڈگدے منوبل نوں ڈھاسنا دین دی کوسش کیتی۔ میرے ہنگارے نال منشی صاحب نے منہ نینواں کر لیا۔ مالک مکان نوں پچھن تے اس نے اس چھڑینتر بارے اپنی اگیانتا پرگٹ کیتی تے ایہی اس توں امید سی۔ کھاڑکو صفاں وچلے اپنے اک متر واقف کار نوں میں امرتسر فون ملاؤن دی کوشش کیتی پر اوہ نہیں مل سکیا۔
ہلکے دے ایسّ. ایچّ. او. نوں ساریاں چٹھیاں دی نقل دے کے رکھوالی واسطے بینتی کیتی تاں اس نے سر پھیر دتا۔
'اسیں تاں آپ سورکھیت نہیں تاں تہاڈی سہائتا کویں کر سکدے ہاں۔ تسیں اپنا پڑھیا آپ وچارو۔'
صاحب دا بلونگڑا جیہا چہرہ ویکھ کے مینوں ترس آ گیا۔ میں اس الجھن دے حلّ واسطے امرتسر جا کے سنگھاں دے مکھ دفتر دی مدد لین دی پیش کش کر دتی۔ صاحب دیاں چنھیاں اکھاں وچ چمک نطر پئی۔
'آپ گاڑی کی انتظار متّ کرو.. ابھی جاؤ... ٹیکسی لے لو۔’ اس نے چٹکی ماری۔
بھاویں سرکاری خرچیاں تے کٹّ لگن کارن پہلے درجے دا سفر تے ٹیکسی دی مناہی سی پر صاحب نے اک دم ٹیکسی دی منظوری دے دتی۔ دو ہزار روپئے اگاؤں ٹی. اے. بلّ وی منظور ہو گیا۔ میرے نال اک ہور سہائک واسطے وی ہاں کر دتی۔ میرا سہائک ستنام سنگھ ہر روز جالندھر توں آؤندا جاندا سی تے اس بہانے اوہ وی سرکاری خرچے تے اپنے گھر تکّ جلدی پہنچن واسطے تیار ہو گیا۔
سروں مونے ٹیکسی ڈرائیور نوں جد امرتسر دا ناں دسیا تاں اس دے ہوش اڈّ گئے تے آناکانی کرن لگا۔ اس نوں بہت لالچ، دلاسے تے پھلونیاں دے کے مسیں منایا۔
'امرتسر جہڑا مونا جاندا، اوہ زندہ واپس نہیں مڑدا۔' اس نے ڈر نال منہ اڈیا۔
'چنتا نہ کر بلیا۔ پہلاں ساڈی واری آئیگی.. پھیر تیری۔.. تے جے آؤنی ہے تاں اتھے وی تینوں کسے نہیں بچاؤنا۔ تینوں اسیں رات دا وادھو بھتا تے روٹی پانی مفت دیانگے۔ تیری ایہہ سرکاری آپاتکال ڈیوٹی سمجھی جاوے گی۔ جے تینوں کجھ ہو وی گیا تاں تیری پھیملی نوں اک لکھ ملو۔’ گمبھیر وارتالاپ نوں میں مذاق وچ لیاؤن دی کوسش کیتی۔
'بہت اچھا مالک! میں دس منٹ وچ آیا... میں گھر دسّ آواں۔’
اس دی اکھاں وچ بجلی چمک پئی تے اوہ چلا گیا۔ اسیں سمجھیا ایہہ بہانہ لگا کے گیا ہے تے مڑ کے نہیں آئیگا پر اوہ جھبدے ہی آ گیا۔ سر تے کیسری رنگ دی پگڑی تے گل وچ گاترا لٹکائی اوہ پورا سنگھ سجیا مسکراؤندا میں بڑی مشکل پچھانیا۔ اس دا حلیہ بدلیا ہویا سی۔
'ساڈی ینیئن نے بدھیاں بدھائیاں پگاں تے گاترے رکھے ہوئے ہن۔ اجیہے خطرناک کھیتراں ولّ پھیری سمیں ایہہ پہنن دی ہدایت کر دندے ہن۔’
'پگڑی تاں توں سر تے رکھ لئی، ایہہ کجھ منن والی گلّ ہو سکدی ہے پر ایہہ گاترا! شریام سکھ سدھانت تے مریادا دی اوہیلنا تے بے پتی ہے... تینوں نقلی سنگھ سمجھ کے نالے تیرا گاٹا لاہنگے نالے میرا... ایہہ تاں میں تینوں ہرگز نہیں پاؤن دینا۔’
'نہیں جناب! تسیں بھورا فکر نہ کرو۔ میں تہاڈی وی راکھی کروں۔ ہنگامی حالت وچ میں مرن توں پہلاں کئی مار کے مروں۔’ یونین دا سکھایا بھڑکایا اوہ شیر وانگ داہڑ رہا سی۔
'نہیں اس نوں لاہ کے پچھے ڈگھی وچ رکھ دیہہ۔’
'بہتر جناب، جویں حکم۔’ اوہ منّ گیا تے گاترا اتار کے مینوں پھڑا دتا۔
اوہ اکھاں میٹ کے امبے ماتا نوں دھیا کے چل پیا۔ میں اس دی برتی وچ وگھن نہیں پاؤنا چاہندا سی۔ من ہی من وچ اوہ بہت اکاگرچتّ ہو رہا سی۔ اس دے بلھ کوئی بھجن شبد پڑھ رہے سن۔ جی. ٹی. روڈ دے املتاس موٹل نیڑے پہنچ کے اس نے سجدے وجوں بریک لگائی۔ اس دے منہ تے کوئی بھیانک گھٹناں دا نقشہ ابھر آیا۔
'ایتھے میں گھیریا گیا سی سر! لالے نوں مارن والے تاں کارا کر کے نکل گئے پر پولیس نے راہ جاندا اک موٹرسائیکل سوار ڈھاہ لیا۔ تاڑ تاڑ! جویں اوہ ہوا وچ گولیاں مار کے اپنی کاروائی پا رہے سن۔ گڑیاں وانگ گولیاں ورھیاں۔ میں آٹو رکشے تے سواریاں چھڈّ کے سڑک تے مودھا پے گیا۔ ہپھڑا-تپھڑی وچ میری اک سواری وی دوڑدی ڈگّ کے زخمی ہو گئی سی۔’
ایہہ لالا جگت نارائن دا مرن ستھان سی، جتھے اوہ تھوڑھا جیہا رکیا تے ہتھ جوڑدے نمسکار کردے کناں منہ نوں ہتھ لائے جویں طوبیٰ کر رہا ہووے۔ لالا جگت نارائن ہند سماچار سموہ دا سمپادک تے مالک سی جس نوں اگرپنتھیاں نے اتھے گھیر کے گولیاں نال بھنّ سٹیا سی۔ اس نال پہلاں ہی اگّ وچ بھجدا پنجاب ہور متسبی لپٹاں وچ گھر گیا سی۔ اوہ بھیانک سین اس دیاں اکھاں وچ تردا میں سپشٹ ویکھ رہا ساں۔ میں اس دا ہنگارا بھرن توں بناں ہی اکھاں میٹ کے آرام کرن دا ڈھکونج بنایا کیونکہ میرے واسطے ہن ہر روز گھٹن والیاں آتنکی گھٹناواں کوئی الوکار کارے نہیں سن۔ ایہناں وچوں بہت سارے ساکے میں اپنے ہڈاں تے ہنڈھائے تے اکھاں وچوں لنگھائے سن۔
'توں اج تے کل دی فرلو مار تے عیش کر... پرسوں سویرے اتھے ہی مل پویں جاں سدھا دفتر آ جاویں۔ امرتسر والا سارا جھنجٹ میں آپے نبیڑ لوانگا۔’ میں ستنام سنگھ نوں جالندھر پی. اے. پی. چونک وچ اتار دتا۔
'جدوں وی جانا مڑنا، مینوں نال لے کے جائیو سر۔’ اس دا ترلا سی۔
اتھے کھڑے کنیاں وچ ٹھر بھجّ رہے مسافر ویکھ کے میں اوہناں نوں صلح مارن لئی ڈرائیور نوں کیہا۔ اس نے اوپری سواری چکن توں صاف انکار کر دتا کیونکہ اجیہے حالاتاں وچ کسے ہور دا بھلا کرنا جاں جمیواری لینی اتیئنت خطرناک سمجھی جاندی سی۔
ڈھلواں دے جھلّ ویکھ کے مینوں کانبا چھڑ گیا۔ اتھوں ہی کسے شرارتی گروپ نے پہلی وار اک مسافر بسّ اغوا کر کے کراہے لجا کے اک خاص فرقے دے مسافراں نوں باہر کڈھ کے موت دے گھاٹ اتار دتا سی جو پنجاب دی شانتی وچ پلیتا بن کے بہت دیر بھڑاکا بن بھڑکدا رہا سی۔
میں ڈرائیور نوں نان-سٹاپ چلن واسطے کہہ دتا تے اک تھاں رکن دا اپنا پروگرام دسّ دتا۔ کھاڑکو ہیڈکوآٹر تکّ رسائی واسطے میں رستے وچ کسے ہور سفارش نوں اگے لاؤنا چاہندا سی کیونکہ میری ادھکٹی داڑھی توں مینوں آپ ڈر آ رہا سی۔ سکھدیو سنگھ عرف سکھا سکھیرا داڑھی کٹدے سکھاں دے بہت خلاف سی تے اس نے اس طرحاں کرن والے کئی نقلی سکھ جھٹکائے سن۔ اس دا متّ سی کہ جے تسیں سکھ ہو تاں پورن سکھ بنو۔ میں نہیں سی چاہندا دفتر دی سفارش کردے کردے آپ موت دے منہ جا پواں۔ مینوں یاد آیا ترنتارن دا مکھتار سنگھ اس دے بہت نیڑے تے وشواشپاتر ہے تے اس نال میرا وی ہتھ ملدا سی۔ میں ترائیور نوں ترنتارن دا رستہ لین لئی کیہا۔ اس نے اکھاں جہیاں بھنگاریاں۔ میں اس دے جائز سروکار توں بھلیبھانت جانوں ساں۔ ایہہ علاقہ سارے کھاڑکوواد دی پنیری سی جتھے ہر کوئی جان توں کتراؤندا سی۔ اس دے شیلر تے بریک لاؤن تے گیٹ کول پہنچ کے کنڈا کھڑکایا۔ جھیت وچدی چوکیدار نوں اپنے ناں دی پرچی دتی۔ اس نے گھوکھ کیتی تے اندر سنیہا پہنچایا۔ اندروں بلاوہ آ گیا۔ پھلاں وانگ کھڑی شکھشیئت دا مالک مکھتار سنگھ مینوں اک تہہ خانے اندر لے گیا۔ میں ڈرن لگا کہ کتے نماز بخشاؤن آئے روضے نہ گل پے جان۔ لکھ وار نانہہ نانہہ کرن تے اوہ نہیں منیا تے سیوادار نوں دودھ پتی دا حکم دے دتا۔ میں اس نوں اپنی دکھاں بھری داستان سنائی تاں جو اوہ ساڈی مدد کر سکے۔
'اسیں تاں آپ کھاڑکوآں دی ہٹ لسٹ وچ ہاں تے پتہ نہیں کد کہڑی گھڑی ایہہ بپتا سر تے آن پینی ہے۔’ اس نے صاف سر پھیر دتا۔ اوہ آپ بڑا پریشان سی۔
اس نوں اپنی پرابلم سلجھاؤن واسطے میں اپنے اکو اک سمبھاوی سروت بارے دسیا تاں اوہ بہت پرسنّ ہویا۔
'ہاں ہاں مینوں پتہ سکھا سکھیرا! .. میرے بھرا دا سرنامیا ہے اوہ.. اس نوں بھلا کون نہیں جاندا! اوہ بڑا کم دا دولا بندہ ہے تے تہاڈی پرابلم واسطے بالکل ڈھکواں درست سروت ہے۔ جے اس دے من مہر پے جاوے تاں تہاڈا کم اوش سدھا ہو جاویگا۔’ اس دی پروڑتاں نے میرا سکّ رہا لہو مڑ نومبرنوں کر دتا۔
'تہاڈا گرائیں ہے، تہاڈی کویں موڑیگا.. مہربانی کر کے اس کول سفارش کر کے ساڈا وی چھٹکارا کروا دیو۔
ساڈی وی کہندے گھڑے وچوں پرچی کڈھی پھردے نے۔' ترنتارن شیلراں دی یونین دا پردھان اوہ ببر شیر اج غریبڑا جیہا بنیا بیٹھا سی۔
اتھے رک کے سماں تاں ادھا گھنٹہ لگّ گیا پر ایہہ وارتھ نہیں سی۔ اس نے مینوں مانسک سکون تے ہلا شیریل دا تھاپڑا دے دتا۔ من وچ امیداں نوں پھل پیندے لے کے ایہہ مشکل پینڈا تہہ کر کے امرتسر پہنچے۔
میں اپنے جرنیل نال رابطہ قایم کرن دی کوشش کیتی۔ اگوں اتر ملیا کہ اوہ کسے ضروری مشن تے باہر گئے ہوئے ہن تے سویرے گیاراں وجے ملنگے۔ اس نوں ملنا کسے وزیر نال ملاقات توں گھٹّ نہیں سی۔
سکھدیو سنگھ سکھیرا عرف سکھا دے سر سرکار نے اک لکھ دا انعام رکھیا سی۔ میں سمجھدا سی کہ اوہ لک چھپ کے رہندا ہووےگا پر اوہ نڈر جودھا لنگر حالَ دی چھت تے بڑے آرام نال ٹہلدا مل گیا۔ اوہ لنگر دی چھت اپر سماننتر سرکار دے دربار لگا کے سنگت درشن کر کے پیڑت دکھیاں دیاں شکایتاں سن رہا سی تے موقعے تے ہی نپٹارا کری جا رہا سی۔
اس نوں اپنی جان-پچھان کروائی کہ میں تہاڈے پنڈ توں ہاں تے تیرے باپو نال چھوٹے ہندے کبڈی گھول کھیڈیا کردا سی۔
'جی آیاں نوں... سیوا دسو۔’ اس دے مونہوں پھل کرے۔
میں ڈردے جھکدے اس نوں ساری کہانی دسی تے دفتر وچ پہنچیاں چٹھیاں وی دکھا دتیاں۔ اس نے بڑی ہمدردی نال گلّ سنی، رکے گھوکھے تے نال دے سنگھاں نوں اس بارے دریافت کرن لئی کہہ دتا۔ سیوادار نے دس ویہہ منٹ ٹیلیفون گھمائے جو شاید وائرلیسّ ہاٹ-لائن نال جڑے ہوئے سن تے پڑتال کر کے واپس آ گیا۔
'اجیہی کوئی چٹھی ساڈی کسے جتھیبندی ولوں نہیں لکھی گئی۔ ساڈے کول نہ کوئی تہاڈی شکایت ہے تے ناں کسے دی ڈیوٹی لگی ہے۔ ایہہ سبھ بکواس ہے تے ایہہ کسے لٹیرے، گروہ دا کم ہے جو ساڈے نام تے لوکاں نوں بلیکمیل کر کے اپنا الو سدھا کر رہے نے۔ اس دی پڑچول کر کے جائلی چٹھی لکھن والے دا پتہ لگے تاں سانوں وی دسو، اسیں اس نال آپے سجھّ لوانگے۔ سانوں ہور وی شکایتاں ملیاں ہن۔ اسیں ایہناں دی پڑتال کروا رہے ہاں تے اوہ جلدی ہی ساڈے شکنجے چڑھ جانگے۔ تسیں جاؤ نشچنت ہو کے.. ایہہ ساڈا کارڈ لے جاؤ۔ جے کوئی پھیر آوے تاں ایہہ سند دکھا دیو جاں اس نوں بٹھا کے مینوں فون کر دیو۔’ مینوں اس نے پہلی ملاکاتے مینوں فارغ کر دتا۔
'ادھر جتھیدار کاؤنکے وی بڑا نیک مہانپرکھ ہے تے سکھ مثلیاں نوں سلجھاؤن واسطے پورا سرگرم ہے۔ تسیں اس نوں مل لیو۔ اوہ وی تہاڈی ضرور مدد کریگا۔’ اوہناں پچھوں آواز مار کے میرے من وچ ہور ٹانک بھر دتی۔
میں ساکارتمک سندیش لے کے واپس مڑ پیا تے باہر آ کے اپنے باس نوں فون کر دتا کہ کم ٹھیک نپٹ گیا ہے تے اسیں کل نوں آوانگے۔
اگلے دن جا کے تنّ دناں دا بند پیا دفتر کھلھوایا۔ صاحب اس دن توں میرے تے بہت اہسانمند تے مہربان ہو گیا۔
اک دن پھیر میں اجے دفتر داخل ہویا ہی سی کہ فون کھڑک پیا۔ فون دی اچی دھمکی بھری آواز میں لاگے کھڑے نے سن لئی۔
'تیرا نام کی آ اوئے؟ کون ایں توں؟....۔' اس دی بھبکویں آواز نال صاحبَ دے پیر ہلّ گئے۔
'میں....میں... رندھاوا ساہ..۔' صاحب دے ہتھ کمب رہے سن۔
ٹیلیفون دا چوغا اس دے ہتھوں تھڑک پیا۔ پچھے بیٹھ کے اس نے پانی دا گلاس نوں منہ لا لیا۔ ساہو ساہی ہویا اس دا بہت برا حالَ ہویا پیا سی۔ پچھلے کئی دناں توں بے نامی فون آ رہے سن۔ اوہ کسے اتوادی گروپ دا نام لے کے دھمکیاں دندا کدے کوئی ہور نام نال آپ دفتر آ کے مکھی نوں ٹکرن تے سودھن دی چیتاونی دندا۔ صاحب نے دفتر وچ ہدایت دے رکھی سی کہ کسے نوں مکھی دا نام نہیں دسنا۔ عجیب جیہا معاملہ سی۔ فون کرتا اس نوں ملن دا سماں منگ رہا سی۔ کوئی بندہ بھرتی کراؤنا ہوؤُ! صاحب نے میرا ناں ورت کے فون مینوں پھڑا دتا۔ اوہ اچی اچی گالھاں کڈھ رہا سی تے دفتر خالی نہ کرن دے بھاری نقصان دے انجام دی دھمکی دے رہا سی۔
'ویر جی! تحمل نال بولو... شانتی کرو۔ جویں کہو اسیں تہاڈے حکم منن نوں تیار ہاں۔ اپنا فون نمبر، تھاں ٹکانا پتہ دسّ دیو... تسیں قوم دی سیوا کردے ہو اسیں تہاڈی سیوا کراںگے، جو کہو تہاڈا ڈنّ بھرانگے۔ اسیں تہانوں مل کے آپسی وچار وٹاندرا کر لوانگے۔ تسیں دسو کدوں آؤنا ہے۔ سکھدیو سکھا خالصہ آ کے تہاڈی تسلی کروا دیویگا۔’
فون کٹیا گیا تے پھر کدے اجیہا فون نہیں آیا۔
لدھیانے سٹیشن تے کھڑے ہور دیر کرن تے سماں گواؤن دی گنجائش نہیں سی۔ سورج دی ٹکڑی بہت دیر دی گواچ چکی سی تے چپھیرے بتیاں جگ پئیاں سن۔ سارے دن دی پریشانی تے گڈیاں دی بے وفائی کارن میرا من بجھیا بجھیا ڈھیہہ ہو رہا سی تے اس نوں ٹھمھنا دین لئی کجھ کھان پین لئی کھوہ پے رہی سی۔ بڑی بہبلتا نال میں طلب غار ہو گیا سی پر کسے دے گھر پہلی ویراں جانا تے اوہ وی دارو پی کے، اپنے آپ دا جلوس کڈھن والی گلّ سمجھ کے میں اپنے من نوں تھوڑھی دیر ہور صبر کرن لئی منا لیا۔ میں سالم آٹو لے کے سدھا بابو جی دے گھر پہنچا۔ اٹھ وجع چکے سن۔ گھنٹی دبائی.. دروازہ کھلھا۔ اس دی پتنی سوالیاں نظراں نال منہ اڈی کھڑی سی۔
'ست سری اکال ویر جی! آؤ... لنگھ آؤ.. سکھ اے؟'
میں اس نوں پہلاں نہیں سی ملیا پر شاید اوہ مینوں جاندی سی۔
'ہاں بھین جی سکھ اے۔ باگڑی صاحب...؟'
'مینوں تاں آپ فکر وڈھّ وڈھّ کھائی جا رہا ہے بھا جی... اوہ اجے تکّ گھر نہیں پہنچے۔ پہلاں وی کئی ویراں زیادہ کم ہون کر کے لیٹ ہو جاندے گھر اطلاع دے دندے نے پر اج کوئی خبر نہیں آئی۔... تسیں دفتروں نہیں آئے؟' اوہ سچی مچی ڈور-بھوری حقی-بکی جہی ہو گئی۔
'کوئی نہ، چنتا نہ کرو... میں ہنے ویکھداں ... پتہ کرداں۔' کہہ کے پچھل پیریں میں مڑ کے اوہی آٹو لیا جو مینوں اڈیک رہا سی۔ چوراں وانگ دفتر دی چابی لگائی تے ہولی جہی دروازہ کھولھیا۔ اندر چڑھگلھیاں مچاؤن دیاں آوازاں آ رہیاں سن۔ دبے پیریں پوڑیاں چڑھیا۔ باگڑی دی کمان وچ مہخانے والے خوب جشن چل رہے سن۔ دارو دی محفل پورے جوبن تے سی۔ اوہ اپنے جشن وچ مگن گلچھرے اڈا رہے سن۔ میری بڑک نال اوہناں ہنیرے ولّ نظر اٹھائی تے بوتل تھلے رکھ لئی۔
'کوئی نہ دوستو... جاری رکھو۔ دخل-اندازی لئی معافی! رکاوٹ لئی کھید ہے۔' میرے پیر اتھے ہی گڈے گئے۔ غصے نال میرا سریر کمبن لگا، دماغ پاٹن لگا تے متھا تریلیؤ تریلی ہو گیا۔
'آ گئے میرے مالک! بڑی عمر اے تہاڈی رندھاوا صاحب! آؤ دھنبھاگ .. اسیں ہنے تہانوں یاد کیتا سی۔’ سکھدیو چپڑاسی نے ہتھلی گلاسی تھلے رکھدے اٹھ کے بڑی ادھینگی نال سر نوایا۔ حالَ دی گھڑی میں چپّ رہنا ہی مناسب سمجھیا۔
'میں تہانوں کیہا سی نہ.. عیش کرو! کردے جاؤ... چنتا-رہت زندگی جیو... کھانا پینا لاہے دا، رہندا احمد شاہے دا۔' وڈے بابو دی زبان لڑکھڑا رہی سی۔ اوہ سلوٹ ماردا اٹھ کے میرے پیریں پے گیا تے جپھی پا لئی۔ وتوں ودھ پیتی اس دی دارو اندروں پھراٹے چھڈّ رہی سی۔ میرے سیکشن سٹاف دے تنّ کرمچاری وی نال بیٹھے سن۔ اوہناں شرمندے جہے ہو کے نمسکار کیتی۔ اک الونئیں جہے اجنبی دے ہتھ دا گلاس تھڑک کے ادھا ڈلھ گیا۔
'ویکھ لؤ سر! تہاڈا ایہہ سٹاف کنا چست، چلاک تے محنتی ہے... بن-عوضانے راتاں لا کے سرکاری کم کر رہا ہے۔’ ہتھ وچ جھاڑو سوتدی صفائی سیوکا کمو مسکرا رہی ہے۔
جگتار دے نال ڈھک کے بیٹھا اجنبی مینوں ویکھ کے سنگڑ رہا ہے۔ مینوں پتہ سی کہ پچھے جہے جگتار دا اک بھرا روپڑ وکھے قتل ہو گیا سی جس دا بھانڈا اتوادیاں دے سر بھجا سی۔ اتھے دو ڈرائیوراں دی کسے لین دین دے معاملے توں بھڑنت وچ اک دی موت ہو گئی سی۔ مرن والے نے تاں بولنا نہیں سی تے نہ ہی اس نے مڑ کے آؤنا سی۔ مرن والا ایمّ. ایلّ. اے. دا نزدیکی سی تے مارن والا ڈپٹی دا بھانجا سی۔ انھا نے رل کے مشورہ کیتا کہ اس نوں اتواد دی واردات بنا کے اس لاش دا ملّ وٹیا جائے۔ ایپھّ. آئی. آر. وچ ایہہ قتل اتوادیاں دے دو دھڑیاں دی اپنی کشمکش دا کارن دسیا گیا۔ اس دے وارساں نوں اک لکھ روپے سرکار ولوں دتے گئے سن۔ ہو سکدا ایہہ جگتار دا ہی کوئی سکا-سودھرا ہووے، میں سمجھیا۔
'تسیں دفتر وچ درجہ چار دے سیوادار واسطے بھرتی انٹرویو کر رہے ہو، ساڈا بندہ رکھ لیو.. تہاڈے سرکاری کم وی کریگا تے ہور وی تہاڈے کم آئیگا۔’
ایہہ ننگی دھونس پرشاسکی کارناں کر کے نامنظور کر دتی گئی سی۔
'ایہہ وچارا غریب منڈا ہے... اس نے چپڑاسی دی نوکری واسطے عرضی دتی ہے۔ انٹرویو ویلے اس دا خیال رکھیو... چنگا سیوادار ہے ایہہ۔’ کمو نے سفارش بھگتا دتی۔
'کتے ایہہ اوہی سفارشی اتوادی تے نہیں!’ میں اس دا چہن-چکر ہلیاں کھاڑکوآں نال ملاؤن دی کوسش کیتی۔
'نہیں جی اینی جوگا کتھے ایہہ!... ایہہ وی وچارے بھکھے مردے بے روزگاری توں تنگ آئے ہتھیار چکّ لیندے نے جناب! خوشی نال اس اگّ دی کھیڈ وچ کوئی نہیں پیندا۔’ باگڑی بابو دے وڈیریاں ورگے پروچناں کارن میں کنھی دیر اس دیاں اکھاں وچ جھاکدا رہا۔
'ایہہ بھاڑے تے بتھیرے مل جاندے نے۔ ایہہ مافیہ زمیناں جائیداداں تے قبجہ کرن کراؤن دا کاروبار کردے نے۔ دسو تہاڈیاں دوکاناں خالی کروا دیاں؟’
اس نے لگدے ہتھ کئی ملاحظے تے سفارشاں میری جھولی بھر کے میرے تے احسان چڑھاؤن دی چال چلی۔
'ایہہ اوور-ٹائم کنا کو چر چلدا ہے؟’ میں ٹھوکھر جہی ماری۔
'چر-چر کوئی نہیں جی۔ ایہو گھنٹہ دو گھنٹے...، تہاڈے ایہہ بندے دو بوتلاں لیائے نے، جدوں تھلے لگگیاں تر جاوانگے۔ لؤ چقو تسیں.. اینا چر لاتا!’
'تہانوں پتے! میں اپنا کوٹا پورا کر چکا ہاں تے ہن میں نہیں پیدا۔’ میں کھہڑا چھڈاؤنا چاہندا سی... پر آپے پھاتھڑیئے تینوں کون چھڈائے؟
'تسیں اج ساڈے وشیش وی. آئی. پی. مہمان ہو۔ کسے مہمان دی سیوا واسطے چاہ پانی تاں پچھنا ہی پیندا ہے۔ جو چاہ پانی نہیں پیندا، اس واسطے چوہ حاضر ہندی ہے تے جو چوہ توں وی سر پھیر جائے اس واسطے...{ہسدا ہے} پھر چھاٹا سنگھاں والا! سمجھے؟’ اس دی حاضر-جوابی توں تاں میں پہلاں ہی بہت قایل ہو چکا سی تے اج تاں اوہ ہتھو ہتھ ماری جا رہا سی۔
'جے پھر وی نہ منے تاں آہ بمب چلادوں.. ایہہ وڈیاں وڈیاں توپاں دے گوڈے نیوا کے نوں فیوز کر دندا ہے۔ ایہنوں وی پرکھ لؤ اج۔’ اس نے ساہمنے بیٹھی والاں وچ ہتھ پھیردی مسکرا رہی کمو ولّ اکھاں جھمکائیاں۔
'جہڑا ہتھیار اس کول ہے، اوہ ہور سارے ہتھیاراں نوں مات پا دندا ہے... صاحب نہیں کسکدا ہن ایہدے اگے.. اس نوں تے جادو پا چھڈیا اس نے...۔’
'تے مینوں پاؤنا چاہندیں ہن؟’ میں من ہی من وچ ڈر رہا سی۔
'نہیں میں نہیں لینا کجھ وی.. تسیں عیش کرو۔’
'دکھا اوئے سردار نوں ینتر.... ویکھو ساڈے کول چھاٹے والا پرزہ وی حاضر ہے۔’
اس دے دھمکی ورگے شبد چھاٹے تے ینتر توں مینوں میرا کرائےدار ہرپال سنگھ یاد آ گیا۔ تھوڑھی دیر پہلاں کرایہ منگن تے اس نے وی چھاٹا چھکاؤن والا ینتر دکھاؤن دی دھمکی دتی سی۔
خالصہ کلج بی. ایسّ. سی. ایگریکلچر دے چار منڈے پچھلے چھ مہینے توں میرے مکان وچ کرائے تے رہندے رہے سن۔ ہر ویراں جد میں کرایہ پچھن جاندا نویں توں نویں منڈے اتھے مالشاں کردے ملدے۔ اک نوں میں کرایہ پچھیا تاں اس نے کیہا، 'ہرپال نوں پتہ ہے، اوہی دیویگا۔’
'ہرپال کتھے ملیگا؟ اس دن توں بعد اس نے شکل ہی نہیں دکھائی ’ میں تلخی جہی پرگٹ کیتی۔
'کمرہ نمبر 356...’ انھا دا سپشٹ رکھا جیہا اتر سی۔’ سن کے میرے ہتھاں دے طوطے اڈّ گئے۔ ایہناں منڈیاں دی سانجھ دربار صاحب وکھے تیجا سنگھ سمندری حالَ دے اپر رہن والے کھاڑکوآں نال صاف ظاہر ہو گئی جس دا مینوں پہلاں ہی اندیسا سی۔
'اس نوں کیہو پیسے پجدے کر دیوے.. چھ مہینے دے جمع ہو چکے ہن۔’
'تسیں اتھے ہی چلے جاؤ.. نالے چھاٹا چھک کے آئیو اس کولوں۔’ اک نے مینوں دکھاؤن دے منتوَ نال پستول کڈھ کے میز تے رکھ دتا تے دوسرے مشکڑیاں وچ ہسن لگے۔
'ہن تاں تہاڈے ہتھ لگام ہے سر جی! .. جدھر مرضی، جنا چر مرضی موڑی جاؤ.. چاہے ساری رات جوڑی رکھو۔... اج تاں تہانوں میں پیاؤنی ہے چاہے تہاڈے پیر نہ پھڑنے پین۔’
جگتار نے چپر جہی سٹّ کے مینوں مڑ لدھیانے دفتر اتار لیا تے اس محفل دی ساری انڈ-پنڈ میرے سر رکھ دتی۔ تاری میرے ہتھاں وچ ہی بھرتی ہویا سی تے ہن سکھ نال ساریاں سرکاری ڈکڑمباجیا سکھ کے گبھرو ہویا پیا ہے تے افسراں تے پٹو پاؤن وچ اس دی جھنڈی ہے۔
'کلاس ونّ والی کلغی لا کے اپنے آپ نوں بڑا کھبی-خاں افسر سمجھی پھردا ہے۔ انج بڑا ڈراکل تے بزدل ہے ایہہ پہاڑیاں۔ ایہہ لوک بڑے خدغرض ہندے نے، لوڑ ویلے گدھے نوں باپ بنوندے نے تے پھر کم نکل گیا تاں توں کون تے میں کون۔ جس دن دا اوہناں دا فون آیا، اس دن توں ہی موک ماردا پھردا۔’ منشی صاحب نے نمبر واہ لیا۔ اوہ فائیلاں وی جھریٹی جا رہا ہے، پیگّ وی سٹی جا رہا ہے تے گفتگو وچ وی ساواں حصہ لے رہا ہے۔
'جے ایہنوں اتوادیاں دی اینی کو جرک نہ لگدی تاں ایہہ تہاڈے خلاف مورچہ وڈھن نوں تیار ہوئی بیٹھا سی۔ میں اوہنوں بڑا سمجھایا پئی سردار نال پنگا نہ لے بیٹھیں۔’ مینوں صاحب دے خلاف اتیجت کرن واسطے اس نے صاحب تے طوا لا دتا۔
پہلیاں گپت رپورٹاں میرے تکّ پہنچ چکیاں سن کہ میرے جان توں بعد صاحب دی سرپرستی ہیٹھ دفتر وچ انگریزی بار چلدی ہے۔ میں اس نوں زیادہ گمبھیرتا نال نہیں لیا کیونکہ اوہ تاں دنے لنچ ویلے وی احاطے وچ وڑے رہندے ہن تے شام نوں تاں ضرور کردے ہونگے۔ اج چور سنھ توں پھڑے گئے ہن۔ ایہناں وچوں جگتار سکھ سٹوڈینٹ فیڈریشن نال اپنا منہ-ملاحظے دا دعوہ کردا سی تے اس بہانے ہوراں تے رعب چھانٹدا رہندا سی۔
اج سپّ دے منہ کوہڑ-کرلی وانگ میں دوہری کڑکی وچ پھسیا محسوس کیتا۔ اکھیں ویکھ کے مکھی نہیں نگل ہندی پر اوہناں نانہہ نانہہ کردے مینوں وی شامل ہو کے مکھی نگلن لئی مجبور کر دتا۔ جگتار تے اس دے ساتھی مینوں اپنے گھر جان لئی نؤندا دندے کھچن لگے۔ میرے نانہہ کرن تے اوہ 'گڈّ-نائیٹ کہندے پوڑیاں اتر گئے۔
'زنانیاں دارو پی کے گھر نہیں وڑن دندیاں، اس لئی اسیں اج ایتھے ہی ساری رات دیوا بالانگے۔’ باگڑی نے اپنی بے شرمی دی انشچت حد کھلھی چھڈّ دتی۔
'گھر تاں دسّ دیہہ پتندرا! اوہ وچاری چنتا فقراں وچ ڈبی پئی ہے۔’
'تسیں تناؤ-مکت ہووو تے سانوں ہون دیو...۔ اوہ کہڑیاں گھٹّ نے... گھر اندر اوہناں دا راج ہے تے نکّ ’چ دم کر دندیاں نے ساڈا۔ گھروں اوہناں توں ڈردے باہر دوڑھیدا تے اگے ایہہ پتندر رفلاں تانی کھڑے نے۔ ایہناں ہلڑبازاں نے وی شانتمئی ناگرکاں دا جینا کداں دبھر کر چھڈیا ہے۔ اسیں تاں بکرے آں پتہ نہیں کد ایہناں اتوادیاں دی کٹار تھلے آ جانا۔’ اپنے سپشٹیکرن وچ اس نے کئی نہورے، مہنے شامل کر لئے۔
'آہ منڈے دا کلیان کر دیو وچارے دا۔ تسیں سببّ نال آ گئے ہو، اس نوں کل تہاڈے پیش کرنا سی۔ وڈے صاحب منّ گئے ہن۔ اوہناں نے کیہا رندھاوا صاحب کولوں پاس کروا کے سفارش کروا لؤ، میرے ولوں تاں ہاں ہے۔’
اوہ کرسی میز نوں پھڑدا تھڑکدا اٹھ کے باتھروم چلا گیا۔
'کہڑی جتھیبندی دا بندہ ہیں توں؟’ میں اجنبی ولّ ڈورے سیدھ دتے۔
'منوں نی پتہ جی!... منو تاں ماما جی نے کیہا سی توں آہ وال جہے وڈے کر لا، تنوں بھرتی کرلانگے۔’
'بھرتی توں کس جتھیبندی ’چ ہونا؟’ میں اس دی غیر حاضری دا لاہا لے لیا۔
'نیں جی ایتھے ای... ایس دفتر وچ جتھے میرا ماسڑ فورمین آ۔’ منڈے نے سادھارن جہے جواب نے میرے سنکے نورت کر دتے کہ ایہہ اس دے وال ودھوا کے کھاڑکو وجوں ورتنا چاہندا ہے۔
اخیرلے ہاڑے اندر سٹّ کے سارے اٹھ پئے۔ باگڑی صاحب نے میرا وی ہتھ پھڑ لیا۔
'میں تاں ہوٹل وچ کمرہ بکّ کروا آیا ہاں، میں ادھر جانا ہے۔’ میں بہانہ جیہا لگایا۔ میں نہیں سی چاہندا اوہ بعد وچ مینوں بلیکمیل کردا پھرے۔
'او نہیں جناب! اج ساڈے گھر وی چرن پاؤندے جاؤ۔ سببّ نال آئے او۔’ اس نے مینوں گھٹّ کے جپھی پا لئی۔
'آہ ماڑی جنی گھگی مار دیو۔’ اوہ پھیر فائیلاں ولّ ہو گیا تے بڑی اپنتّ تے سوے-وشواش نال اک فائیل میرے موہرے کر دتی۔
'اج دفتر ضروری بھگتان واسطے اوور ٹائم لگاؤنا بہت ضروری ہے۔ اس واسطے مکھ-منشی نوں اس دی اگاؤں منظوری دتی جاندی ہے۔... صحیح ڈی. ڈی. او.۔’ میری نظر اس دے پٹھّ-انکن نوٹ تے اٹک گئی۔
'بابو پلائی لسی تے گل ’چ پائی رسی’ اکھان وانگ اینا پھرتیلا تے چاتر دماغ کہ اس نے سوچیا کڑکی ’چ آیا ہے صاحب، ہنے صحیح مروا لؤ، کتے سویرے مکر نہ جائے۔
ایہنوں کہندے نے کھوہ وچ ڈگا وہڑکا، نال نتھّ وی پا لؤ۔ بوتل توں ودھ پیتی دارو دے الٹ ایہہ وڈا بابو اپنے مقصد وچ وچ پوری طرحاں کریاشیل سی۔
مردا کی نہیں کردا۔ اس دا کھوآیا کوڑا لونا وی تاں حرام نہیں کیتا جا سکدا۔
اس شیر نوں سوا شیر ہو کے ٹکریا۔ میں اوہناں نوں اپنی گلانی ظاہر نہیں ہون دتی۔
مینوں مجبوری وچ ہاسہ وی آیا کہ میں اکھاں میٹ کے گھگی مار دیاں!
'تیرا کنا بنیگا اج دا اوور-ٹائم؟’ میں فائیل پرے کھسکا دتی۔
'لا لو حساب!.. کوئی تیہہ پینتی روپئے بننگے... بوتل اک آجو وادھو...۔’
'لے! پینتی لے لے تے کٹّ دیہہ ایہہ ٹپنی۔ تینوں پتے اس واسطے ہیڈّ آفس توں اگاؤں منظوری لینی پیندی ہے! جس واسطے مینوں کئی جھوٹھ سچ پاپڑ ویلنے پینگے۔’ میں جیب وچوں بٹوآ کڈھ لیا۔
'چلو رہن دیو جناب! کل نوں بوتل لے دیو۔’ اس نے بٹوآ واپس موڑدے مثل تے لکھے شبداں والی نوٹ-شیٹ پاڑ کے جیب وچ پا لئی۔
اس دے سکوٹر پچھے بیٹھ کے مینوں ہسپتال دیاں نرساں ڈاکٹر یاد آ گئے۔ دور نیڑے تکّ کوئی واہن جاں بندہ پرندہ سڑک تے نظر نہیں آیا۔ 'سچ بھلّ گیا جناب! اس منڈے دی صحیح مار دیو سویرے... اوہ کمو دا بھتیجا ہے۔’ اس دی رہاڑ اجے رکی نہیں۔
اک چونک وچ پولیس والے دے ہتھ دین تے میری تاں پیتی رپھوچکر ہو گئی پر اوہ شیر بنیا رہا۔
'اسیں اوورٹیم لا کے آئی آں جناب! ایہہ میرا صاحبَ ہے۔’ اس دی زبان غوطے کھا رہی سی۔
میں دس دا نوٹ سپاہی ولّ ودھایا تے اوہ دھنواد کردا پچھے مڑ پیا۔
'اینا سستا ایہناں دا ریٹ؟’ میں حیران ساں۔
'نہیں جناب! ڈنگ ایہناں دا بڑا مارو ہے پر ہن انھے کیہا، جاندے چور دی لنگوٹی ہی سہیں۔’
سکوٹر ترن توں پہلاں سپاہی دس دا نوٹ پڑھدا پھیر میرے ولّ جھاتی ماردا کجھ آکڑیا۔ دارو اس دیاں ناساں وچوں وی پھراٹے مار رہی سی۔
'بڑے محنتی پر چلاک جاپدے ہو تسیں!... اسیں وی تاں اورٹیم تے ہی کھڑے ہاں۔’ اس نے مانو وانگ وراشاں پھیلائیاں۔
'تے دھانوں پتہ! اوورٹائیم دا ریٹ دگنا ہندا ہے!’
لے عیش کر! میں اک ہور نوٹ اس نوں پھڑایا تے بابو نے ریس کلی نپّ دتی۔