پاکستان دا مطلب کیہ (سفرنامہ) اصغر وجاہت
پہلا پڑاء : لاہور
پاکستان اِک اجیہالفظ ہے جیہڑا اُتر بھارت وچ رہن والے
لوکاں دے من وچ کئی خاص نشان بناؤندا ہے۔ ونڈ توں بعد
پاکستان توں آئے لوکاں دیاں گلاں نوں چھڈ وی دیئے تاں وی،
گھٹوگھٹ اتر بھارت وچ، پاکستان دے بھانت سبھانتے مطلب
نیں۔ پاکستان نال جڑی جیہڑی سبھ توں پرانی تصویر میرے من
وچ ہے، اوہ شاید سن 55 دے آس پاس دی ہے—جدوں میری
عمر دس کو سال ہوندی ہووے گی۔ گوانڈھ دا کوئی ٹبر پاکستان
جا رہیا سی۔ گھر دے ساہمنے نم دے بڈھے تے سنگھنے رُکھ
ہیٹھ تن یکے کھڑے سن۔ اک یکے اتے سامان لدیا جا رہیا
سی—دوجے دوآلے چادر لپیٹ دتی گئی سی، کیونکہ اس وچ
زناناں سواریاں نے جانا سی۔ گھر دے مرد گوانڈھی مرداں دے
گل لگ رہے سن۔ اجیہا غمگین ماحول سی کہ پارٹی بیٹھیا جا
رہیا سی۔ گھر دے اندر عورتاں گوانڈھنا نال چمبڑ چمبڑ سسک
رہیاں سن—سسکیاں، رونے وچ تے رونا، کرلاہٹ وچ تبدیل ہو
رہیا سی۔ بچے ڈوریاں وانگ ایدھر اودھر بھوں رہے سن۔
میری سمجھ وچ بالکل نہیں سی آ رہیا کہ ایہہ سبھ ہو کیہ رہیا
ہے؟
پاکستان نال جڑی دوجی تصویر ایہہ ہے کہ گرمیاں دے
دناں دی دپہر ویلے اسیں لوک گھر دے تہہ خانے وچ سوندے
ساں، جتھے چھت نال لٹکدا پکھا جھلن لئی نوکر پکھے دی
رسی اپنے پیر نال لپیٹ کے کجھ فاصلے تے لیٹ جاندا سی
تے لت ہلاؤندا رہندا سی جسدے سٹے وجوں پکھا ہلدا سی تے
ہوا آؤندی رہندی سی۔ اجیہی کسے شانت تے ٹھنڈی دپہر سمیں
کدی کدی کوئی نوکر ہتھ وچ خط پھڑی ایہہ کہندا ہویا آؤندا کہ
'پاکستانوں خط آیا اے جی۔' سارے جنے اٹھ کے بیٹھ جاندے۔
ساڈے ابّا دی پھوپھی (بھوآ) دا وڈا لڑکا پاکستان چلا گیا سی تے
اوتھوں اوہدے خطاں دی اڈیک پورے گھر نوں رہندی سی۔
کہندے نے، وصی چاچا پاکستان نہیں سن جانا چاہندے۔ لکھنؤ
یونیورسٹی توں کیمسٹری دی ایم.ایس.سی. کرن پچھوں اوہ
نوکری دی بھال وچ سن۔ اک انٹرویو بورڈ وچ بورڈ دے کسے
ممبر نے اوہناں نوں بڑے پیار نال سمجھایا سی کہ 'میاں جی،
تسیں ایتھے بھارت چ کیوں نوکری دے چکر چ پریشان ہو
رہے او؟ پاکستان چ پتہ نہیں کنیاں نوکریاں تہاڈی اُڈیک کر
رہیاں نیں۔ تسیں پاکستان چلے جاؤ۔ تہانوں اتھے نوکری دین دا
مطلب کسے ہندو دا حق مارنا ایں...' اس گل بات پچھوں وصی
ماموں سمجھ گئے کہ ہندوستان وچوں اوہناں دا دانہ پانی مک
گیا ہے۔ اوہ گھر آئے تے اپنا فیصلہ سنا دتا۔ خبر بمب وانگ
پاٹی۔ لکھنؤ دے کوچہء مرجان وچ لمی چوڑی حویلی، خاندانی
امام باڑا، والد شہر دے منے ہوئے وکیل، خاندانی رئیس،
یونیورسٹی وچ پڑھدیاں بھینا تے بھرا، سارے حیران ہو گئے۔
خیر جیر، وصی ماموں آسانی نال نہیں سن جا سکے۔ بڑی
ہائے توبہ تے رون دھون پچھوں کراچی سدھارے۔ اوہناں دے
خط تپدی ہوئی دپہر وچ ٹھنڈی ہوا دے بُلھے وانگ آؤندے سن
تے اوہناں نوں اچی آواز وچ پڑھیا جاندا سی...اوہناں نوں
چنگی نوکری مل گئی سی۔ اوہناں نے ناظم آباد وچ پلاٹ وی
لے لیا سی۔...تے مکان بنواء رہے سن۔ اوہناں دے خطاں دے
نویں شبد جویں 'ناظم آباد' جاں واک جویں 'پٹھان نوکر چاقو نال
نہیں کرولی (خنجر) نال سبزی کٹدے نیں' دماغ وچ چپک کے
رہِ گئے نیں...
پاکستان نال جڑیا اک ہور فقرہ اوہ نعرہ ہے جیہڑا پاکستان
بنن پچھوں مسلم لیگی لاؤندے ہوندے سن۔ نعرہ ہے—'ہس کے
لیا ہے پاکستان، لڑ کے لواں گے ہندوستان۔' پاکستان دا مطلب
دسن لئی اک ہور نعرہ—'پاکستان دا مطلب کیا؟ لااِلااللہ لا'
پاکستان دا مطلب، 'اﷲ اک ہے' ثابت کردا سی کہ پاکستان مسلم
دیش ہے۔ اس دے علاوہ پاکستان نوں 'مملکت خداداد' یعنی ربّ
دی بخشی دات کہن والے گھٹ نہیں سن۔ دراصل 'ہس کے لیا
ہے پاکستان' تے 'ربّ دی بخشی دات' دا آپو وچ ڈونگھا تعلق
سی۔
'ہس کے لیا ہے پاکستان' دی تصدیق جے اتہاس وچ
کریئے تاں پتہ لگدا ہے کہ پاکستان دے بانی محمد علی جناح
بھارتی سیاست تے ساماجک جیون توں سنیاس لے کے سن
1932 وچ لندن چلے گئے سن۔ اودوں تک جناح تے پاکستان دا
کوئی رشتہ نہیں سی۔ سن 1934 وچ مسلم لیگ دے لیڈر لیاقت
علی خاں دے کہن 'تے مسلم لیگ دا عہدہ سنبھالن لئی محمد
علی جناح واپس آئے سن۔
سن 1946 تک مسلم لیگ کانگرس نال مل کے سرکار
چلاؤن لئی تیار سی، جہدی یوجنا کامیاب نہیں ہو سکی۔ 14
اگست 1947 نوں پاکستان ہوند وچ آ گیا۔ پاکستان دے تاریخ
داں اس نوں 'لمی جدوجہد' مندے نیں۔ پر لاہور دے مشہور
پنجابی شاعر مشتاق صوفی پچھدے نیں—”ایہہ دسو پاکستان
دی جدوجہد وچ مسلم لیگ دے کنے لوک جیل گئے سن؟ کس
کس دی جائداد ضبط کیتی گئی سی؟ کس نے برٹش حکومت
دے ڈنڈے کھاہدے سن؟ کنیاں کُو نُوں پھانسی ہوئی سی؟ کِنے
جنیاں نوں کالے پانی گھلیا گیا سی؟”
صوفی صاحبَ دے ایہناں سوالاں دا میرے کول جواب
نہیں ہے کیونکہ میں تواریخ داں نہیں ہاں۔ خیر جیر، 'ہس کے
لیا ہے پاکستان' دا دُوجا پکھ ایہہ ہے کہ کجھ لوک کانگرس
اتے ایہہ دوش لاؤندے نیں کہ اسنے مسلم لیگ نوں پاکستان
'گفٹ' کیتا سی...تو اس 'گفٹ' دی پریزبان 'مملکتِ خداداد' تاں
نہیں ہو سکدی، پر اینا ضرور ہے کہ خدا پاکستان دی سنویدنا
دا پرمکھ حصہ رہیا ہے۔
مشتاق صوفی اپنی منطق نوں اگے ودھاؤندے ہوئے
کہندے نیں—”لاہور دی سبھ توں وڈی تے مہنگی مال روڈ اتے
پاکستان بنن توں پہلاں صرف اک مسلمان دی دُکان ہوندی سی۔
اج حالت اُلٹی ہے۔ اس دے علاوہ پنجاب وچ زمیناں سکھاں
کول سن۔ ہُن مسلماناں کول نیں۔ اس سبھ دی بڑی جلدی تے
'کرپٹ' طریقے نال ہویا ہے...مطلب ایہہ کہ جائیداداں ہتھیاؤن
وچ غیر قانونی طریقے وی اپنائے گئے سن تے نالے اوہ
حالات ہی اجیہے سن کہ قانون دی پابندی بہتی ممکن نہیں سی۔
پر اس اتھل پتھل 'اپ اینڈ ڈاؤن' جاں کہیئے 'ڈاؤن سائیڈ اپ' نے
ساڈے سماج اتے، میرے خیال وچ، بہتا چنگا اثر نہیں پایا۔ جد
چیلنج نہیں ہوندے تاں سماجاں وچ 'نیگیٹو تھنکنگ' پیدا ہو
جاندی ہے۔”
پاکستان دے تواریخ دان تے دانشور ایہہ مندے نیں کہ
پاکستان لئی جدوجہد کرن دوران ایہہ بحث نہیں ہوئی کہ
پاکستان دا سروپ کیہ ہووےگا؟ سیاسی تے مالی ووستھا دا کیہ
ماڈل ہووےگا؟ بڑے سرسری جہے ڈھنگ نال ایہہ کیہا جاندا
سی کہ پاکستان اسلامی حکومت ہووے گی، پر اسدی پریزبان
نہیں بنہی گئی۔ پاکستان دے اک تیز دانشور میاں آصف رشید
نے بڑے وستھار نال اس مسئلے تے وچار کیتا ہے۔ پاکستان
دے سروپ بارے چرچہ نہ کیتے جان دے کارناں نالوں پہلاں
اوہ اک بنیادی مُدعے ول دھیان کھچدے نیں۔ “قرآن دا مقصد
اسلامی راج قائم کرنا نہیں ہے بلکہ انصاف تے سمتا تے
ادھارت سماج دا نرمان ہے۔ اسیں ایہہ کہہ سکدے ہاں کہ جیہڑا
وی سماج نیاں تے سمتا دی بنیاد اتے ٹکیا ہووےگا، اوہی
اسلامی سماج ہووےگا—بھاویں اوتھے دی ودھ گنتی مسلمان
ہووے جاں غیر مسلم۔” (دلیلِ سحر—میاں آصف رشید—فکشن
ہاؤس، لاہور، پنہ 82.)।
میاں آصف رشید نے مسلم لیگ کے آگواں نوں کٹہرے وچ
کھڑا کیتا ہے—”پاکستان جدوجہددوران مسلم لیگ دے
رہنماواں نے ایہہ سوچن دی لوڑ نہیں سمجھی کہ پاکستان بن
جان پچھوں نویں راج دا سروپ کیہ ہووےگا؛ اسدا سیاسی
ڈھانچہ کہڑے اصولاں مطابق بنے گا تے راج دا مالی تے
سیاسی پربندھ کیہا ہووےگا؟—حالانکہ مسلم لیگ دی مخالف
پارٹی کانگرس نے ایہناں مقاصداں نوں ساہویں رکھدے ہوئے
1935 دیاں صوبائی چوناں توں پہلاں پروفیسر کے.ٹی. شاہ
دے رہنماواں وچ اک نیشنل پلاننگ کمیشن بنا دتا سی۔ 28 مئی
1937 نوں سر محمد اقبال نے مسلماناں دیاں مالی مسئلیاں
ولوں لاپرواہی ورتن والی مسلم لیگ اتے تنقید کردیاں ہویاں
قائد اعظم محمد علی جناح نوں لکھیا سی—'لیگ نوں آخر ایہہ
طے کرنا پوے گا کہ کیہ اوہ اویں ہی صرف ہندوستانی
مسلماناں دے اچ جماعت دی اگوائی کردی رہے گی جاں مسلم
جنتا ول وی...' مسلم لیگ نواباں، راجیاں، خان بہادراں تے
سرداراں دے بوجھ ہیٹھ اینی دبی ہوئی سی کہ خود قائد اعظم
وی نویں راج دی 'پچھان' دی تشریح کردے ہوئے گھبراؤندے
سن کہ کتے پربھاوشالی گٹ ناراض نہ ہو جان تے لیگ وچ
فٹ نہ پے جاوے۔” (دلیلِ سحر—میاں آصف رشید—فکشن
ہاؤس لاہور، پنہ 15.)।
نویں ملک پاکستان دیاں مالی تے سماجک نیتیاں نشچت
نہیں کیتیاں گئیاں سن پر اس نالوں وڈا دکھانت ایہہ سی کہ قائد
اعظم محمد علی جناح نے پاکستان بنن پچھوں اقتدار دیاں
ساریاں چابیاں اپنے کول رکھ لئیاں سن—اوہ گورنر جنرل سن،
دستور بناؤن والی سنسد دے مکھی سن، مسلم لیگ دے مکھی
سن تے اپنے اختیار شعبے نوں ودھاؤن لئی 1935 دے ایکٹ
قانون آزادی ہند 1947 وچ اک سودھ کروائی سی، جس نوں 9
پی. کیہا جاندا ہے۔ اس دے مطابق اوہناں نوں ایہہ اختیار مل
گیا سی کہ اوہ پاکستان دی کسے وی صوبائی ودھان سبھا نوں
بھنگ کر سکدے سن۔ اوہناں نے اپنے اس اختیار دا استعمال
وی کیتا۔
میاں آصف رشید نے پاکستان وچ دستور بناؤن دی پرکریا
تے اسدے سروپ نوں وی اک بنیادی بھُل منیا ہے۔ اوہناں دا
کہنا ہے کہ بھارت نے تن سال (1947 1950) دے اندر
دستور بنا کے بھارت نوں گنتنتر راج بنا دتا سی جدکہ پاکستان
وچ ایہہ پرکریا لمی چلی۔ نوکرشاہی تے فوج نے دستور دے
راہ وچ روڑے اڑائے—تے پاکستان دا تیجا دستور 1973 وچ
بنیا، جیہڑا مولوں مڈھوں غیر لوکتانترک ہے تے 'چیک اینڈ
بیلینس' دی ووستھا وی اس وچ نہیں ہے۔ اس دے علاوہ
پاکستان وچ 'اسلام' دا ودھدا پربھاو تے مرکز راج سنبندھاں دی
تناء بھری حالت وی دیش نوں جمہوریتک آدھار دین وچ اڑکا
لاوندی ہے۔
محمد علی جناح نے 11 اگست 1947 نوں پاکستان دی
وچاردھارا دی تشریح کردیاں ہویاں کیہا سی، “اسیں اس بنیادی
سدھانت توں اگے ودھ رہے ہاں کہ اسیں سارے ناگرک ہاں تے
اس دیش دے ناگرک برابر نیں۔” جنا جمہوریت، مذہبی سدبھاونا
تے دھرم نرپیکھتا دے پکے سمرتھک سن، پر اوہ اپنے
وچاراں نوں وہار وچ لاگوُ نہیں سی کر سکے تے آخر صرف
تیہہ سال بعد پاکستان دے راشٹرپتی جنرل ضیاالحق نے دیش
نوں اسلام دے آدھار 'تے مسلم دیش بناؤن دا اعلان کر دتا۔
جمہوریت تے دھرم نرپیکھتا توں مسلم دیش بنا دتے جان دی
یاترا بہتی لمی نہیں ہے—پر چھلانگ ضرور لمی ہے۔
میں دھرم دا جہو جیہا کھلا مظاہرہ پاکستان وچ دیکھیا،
اوہو جیہا اسلامی گنراج ایران وچ وی نہیں سی دیکھیا۔ جویں
ہی تسیں حد پار کردے ہو جاں اٹاری بارڈر توں بھارتی سیما
لنگھدے ہو، پاکستان دے پرویش دوار اتے 'بسملاہے رحمن
رحیم' لکھیا دکھائی دیندا ہے۔ اس توں اگے جویں جویں لاہور
دے نیڑے پہنچدے ہاں تویں تویں چوراہیاں اتے، عمارتاں دے
اپر، گھراں اتے، دُکاناں دے اندر تے باہر، چھتاں اتے، رکھاں
دے تنیاں اتے، پارکاں تے میداناں وچ باغاں دے پھلواڑیاں وچ
ہر جگہ 'اﷲ'، 'کلمہ' جاں 'قرآن دیاں آیتاں' جاں 'سبھان اﷲ'
لکھیا دکھائی دیندا ہے۔ اسدے علاوہ عمارتاں اتے رنگ برنگے
جھنڈے لہراؤندے ہوئے نظر آؤندے نیں۔ میں کسے دوست نوں
پچھیا سی کہ 'ایہناں رنگ برنگے جھنڈیاں دا کیہ مطلب اے؟
کیہ ایہہ کسے خاص سمپردائے جاں سیاسی پارٹی دے جھنڈے
نے؟' مینوں جواب ملیا سی کہ 'پاکستان وچ دھرم تے سیاست
اک دوجے وچ اےداں گھل مل گئے نے کہ کتھوں کیہ شروع
ہوندا اے تے کیہ کتھے ختم ہوندا اے، ایہہ دسنا مشکل اے۔'
فیض احمد 'فیض' دے جنم شتابدی سمیلن وچ حصہ لین لئی
بھارتی پٹکتھا لیکھکا شمع زیدی دے رہنماواں وچ، جیہڑا جَتھا
واہگہ بارڈر کراس کرکے پاکستان پہنچیا سی، اس وچ ودھیرے
بمبئی دے کلاکار، لکھاری تے ڈائریکٹر سن۔ میں تے عبید
صدیقی دلی دے ساں۔ واہگہ بارڈر اتے 'فیض' صاحبَ دیاں
دوویں بیٹیاں، سلیمہ تے منیزا جَتھا دے سواگت دے لئی تیار
سن۔ ایہو کارن ہے کہ ساڈا سامان وغیرہ نہیں سی دیکھیا گیا۔
دیکھیا جاندا تاں کئی لوکاں دے سوٹ کیساں وچوں بھارتی
کسٹم دی دُکان توں خریدی گئی 'سکاچ وسکی' دیاں بوتلاں
نکلدیاں۔ سانوں بھارتی کسٹم وچ ایہہ دسیا گیا سی کہ کوئی غیر
مسلم اپنے نال دو بوتلاں لے جا سکدا ہے۔ مشہور ڈائریکٹر تے
پرانے بزرگ متر راجیندر گپتا سکاچ دی اک بوتل خرید رہے
سن۔ میں چنگا موقع دیکھ کے دو کرا دتیاں سن۔ میں کیونکہ
اسلامی دیش پہلی وار جا رہیا ساں، اس لئی ڈریا ہویا ساں۔
واہگہ بارڈر دے باہر نکلے تاں ادھر ادھر دا سین بڑا
متاثر کرن والا سی۔ عجیب اجڑے پجڑے مکان دکھائی دتے،
جہناں وچ مجھاں دی گنتی خاصی سی۔ شاید ایہہ گھوسیاں
(گانواں مجھانں پالن والیاں) دی آبادی سی۔ کجھ ہور اگے
ودھے تے لاہور شہر وچ داخل ہو گئے تاں اکھاں چندھیا گئیاں۔
ایہہ شہر دا سبھ توں خوبصورت علاقہ سی۔ سڑکاں، پارک،
ہریالی تے دوویں پاسے بنیاں شاندار عمارتاں تے کوٹھیاں
چیک چیک کے لوکاں دے دھنڈ ہون دا اعلان کر رہیاں سن۔
ممبئی توں آئے اک نوجوان سجن بولے، “یار ایہہ اتھوں دے
بنگلے تاں امیتابھ بچن تے شاہ رخ خان دے بنگلیاں نوں مات پا
رہے نیں۔” اس گل بات دوران کسے انوبھوی سجن نے کیہا،
“جناب کیہا جاندا اے، پاکستان وچ لوکاں کول بڑے پیسے نے،
سرکار غریب اے، اس کول پیسے نہیں ہین—ایہہ سچ وی اے،
پر اسدے الٹ ہندوستان وچ لوکاں کول پیسے نہیں، سرکار کول
بڑا پیسہ اے۔”
“انج کیوں جی؟” کسے نے پچھیا۔
جیہڑے لوک جاندے سن، مسکراؤن لگ پئے؛ جیہڑے
نہیں جاندے سن، اوہ اک دوجے دے مُونہہ ول دیکھن لگے۔
تن چارن دن 'فیض' جنم شتابی پروگرام چلدے رہے۔
دکھاوے، دھنڈتا تے سندرتا نے متاثر تاں کیتا، پر جنا پربھاو
لاہور دے اچ جماعت دی سانشکرتک ساہتکک جاگروکتا دا پیا،
اوہ دسن لایق ہے۔ پروگرام وچ حصہ لین لئی اک ہزار روپئے
دا ٹکٹ لے کے آؤن والیاں نوں کسے طرحاں وی غریب جاں
مدھ جماعت دے نہیں کیہا جا سکدا تے دیکھن سنن وچ وی
لگدا سی کہ لاہور دا اچ جماعت بڑاسنجیدہ، ادبی تے کلا دوست
ہے۔ میرے خیال وچ اجیہے کارج کرماں وچ شاید دلی دا اچ
جماعت مفت آؤن وی پسند نہیں کریگا۔
ایہناں کارج کرماں دوران اک عجیب تے ولکھن پربھاو
والی ہستی مشتاق یوسفی نال ملن دا موقع ملیا تے دکھ ہویا کہ
اوہناں توں تے اوہناں دیاں لکھتاں توں ہن تک انج انجان رہیا۔
یوسفی صاحبَ، 'فیض' اتے رکھے سیمینار وچ، اپنا لیکھ پڑھن
لئی آئے تاں حالَ تاڑیاں نال گونج اٹھیا۔ فیض بارے اوہناں نے
پوری سنجیدگی تے سہج نال بولنا شروع کیتا۔ اوہناں دے ہر
واک اتے حالَ وچ ٹھہاکے گونجن لگے۔ مزیدار گل ایہہ سی کہ
اوہ نہ تاں کسے بندے دا مخول اڈاء رہے سن تے نہ گھٹیا قسم
دا ہاس رسس پیدا کر رہے سن۔ اوہناں دا پورا لیکھ بڑاسنجیدہ
تے گمبھیر سی۔
مشتاق احمد یوسفی مول روپ وچ ٹینک (راجستھان) دے
نیں۔ اوہناں دی سکھیا راجستھان، آگرہ یونیورسٹی تے علیگڑھ
مسلم یونیورسٹی وچ ہوئی سی۔ پیشے دے بینکر یوسفی صاحبَ
نوں پاکستان دے وڈے توں وڈے ادبی اوارڈ مل چکے نیں۔
اوہناں دا ہاس مزاح پراگے 'خاکم بدہن' (منہ 'تے مٹی) چوداں
وار چھپ چکیا ہے۔ اک ہور پراگہ 'سرگشت' دے گیاراں
ایڈیشن چھپے نیں۔ اوہناں بارے ایہہ طے ہے کہ اوہ اردو دے
چنگے مزاح نگار نیں۔
فیض' اتے اوہناں دا تقریر سنن پچھوں چاہ پین لئی سارے
باہر نکلے تاں موقع ویکھ کے میں یوسفی صاحبَ نوں کیہا کہ
'ہندوستان توں پہلی وار پاکستان آیا ہاں۔ جے پاکستان وچ میں
صرف تہانوں سنیا ہوندا تے ہور کجھ نہ کیتا ہوندا تاں وی میرا
پاکستان آؤنا سمالی ہوندا۔' پجھتر سال توں اپر ہوئے یوسفی
صاحبَ نے میری گل سنی پر کجھ بولے نہیں۔ اوہناں نوں
اوہناں دے سارے پرشنسکاں نے گھیریا ہویا سی تے میں ایہہ
ٹھیک نہیں سمجھیا کہ اوہناں دے تے اوہناں دے پرشنسکاں
دے وچکار کندھ بنا۔
'فیض' جنم شتی دا انتم سطر لاہور دے جنا باغ دے کھلے
آڈیٹوریم وچ سی۔ جتھے گیت، سنگیت دے پروگرام پیش کیتے
گئے۔ پہلی واری لگیا کہ فیض ترقی پسند شاعر نے تے جن
اندولناں نال وی اوہناں دا کوئی وستا رہیا ہے۔ کلاکاراں تے
لوکاں وچ اک عجیب اتساہ سی۔ ایہہ پروگرام سارا دن چلدا رہیا۔
فیض' جنم شتابدی دے منتظمیناں نے ساڈے گروپ نوں
آؤن جان لئی وین دتی ہوئی سی۔ جس وچ بیٹھ کے سارے جنے
سویرے کارج کرماں وچ شامل ہون نکل جاندے سن۔ شام نوں
ایہی وین سانوں لاہور دے امیر علاقے وچ کسے بندے دی
کوٹھی لے آؤندی سی، جتھے رات دے کھانے دا پربندھ ہوندا
سی۔ ایہناں پارٹیاں وچ اساں لوکاں نے کسے طرحاں دی کمی
محسوس نہیں سی کیتی۔ ہندوستان وچ وگڑیاں ساڈیاں عادتاں دا
وی پورا پورا خیال رکھیا گیا۔ ایہہ وی پتہ لگیا کہ ساڈے
ورگے لوک اتھے وی گھٹ نہیں ہین، پر ساہمنے نہیں
آؤندے—دھرم دا کجھ تاں سنمان کرنا ہی چاہیدا ہے۔
ساڈی وین دے نال اک موٹر سائیکل سوار ہمیشہ ہی ہندے
سن۔ دسیا گیا سی کہ اوہ ساڈی تحفظ لئی نیں۔ اس لئی اساں
لوکاں اوہناں دا ناں 'محافظ' (رکھوالا) رکھ دتا سی۔ اس موٹی
جہی گل دا سانوں ساریاں نوں پتہ سی کہ 'محافظ' صاحبَ اپنی
ڈیوٹی کر رہے نیں۔ دو دناں وچ ہی موہافز صاحبَ نال چنگا
تال میل ہو گیا۔ اوہناں وی 'اوہلا' چھڈ دتا تے اسیں سنمان سہت
اوہناں نوں اپناء لیا۔
'فیض' نال جُڑے پروگراماں توں کجھ سماں بچاء کے اک
رات اسیں لوک عثمان پیرزادا دے مہمان بنیں۔ عثمان پیرزادا
پنجابی دے لوک پرسدھ ڈائریکٹر نیں۔ اوہ پاکستان دے پنجاب
وچ ہی نہیں بلکہ بھارتی پنجاب وچ وی 'ہاؤس ہولڈ نیم' نیں۔
عثمان دا ٹبر پچھلیاں تن پیڑھیاں توں لاہور وچ ناٹک تے سنیما
دے کھیتر وچ اداکاری کر رہیا ہے۔
رات دے لگ بھگ دس وجے اسیں انجان علاقے وچ،
شہر توں کافی دور عثمان پیرزادا دے گھر ول چل پئے۔ کوئی
اک گھنٹے بعد ساڈی 'وین' اک اتی اجوکے ہاؤسنگ کامپلیکس
وچ وڑی۔ وچکار لان سی تے تن پاسے بڑیاں ہی اجوکے قسم
دیاں کوٹھیاں بنیاں ہوئیاں سن، جہناں دیاں پوڑیاں، دروازے،
کھڑکیاں، روشنی وچ نہاء رہیاں سن۔ ڈرائیو ویائیو 'تے سانوں
عثمان ملے تے اوہناں نے دسیا کہ ایہہ اوہناں دے ٹبر دے
لوکاں دے بنگلے نیں۔
اسیں عثمان دے بنگلے اندر آئے۔ اتھے لگ بھگ ویہہ
جنے پہلاں ہی موزود سن تے پارٹی اپنے پورے جوبن 'تے
سی۔ عثمان دے گھر اندر وی خاندانی ٹھاٹھ، کلا پریم تے
پردرشن روپی توینی دے دیدار ہوئے سن۔ تھوڑی دیر وچ ہی
سارے لوک مہماناں نال گل بات وچ رجھ گئے۔ پروگرام ایہہ
بنیا سی کہ عثمان کے گھر 'شربت روح افزا' لین پچھوں اسیں
لوک عثمان دے ٹبر دوارا قائم رفیع پیر کلچرل سینٹر
جاوانگے، جتھوں دے ریستراں وچ کھانا کھاواں گے۔ پر
ریستراں وچ 'شربتے روح افزا' نہیں ملدا، اس لئی عثمان
مہماناں نوں کہہ رہے سن کہ تسیں اپنے اپنے کوٹے دا خیال
رکھنا۔
پارٹی وچ عثمان پیرزادا دے دوست ڈائریکٹر، گائک،
سنگیت کار، بزنس مین، سرکاری ملازم وغیرہ سن۔ بہت
سارے لوکاں نال ملاقات تے گل بات ہوئی پر پاکستان سول
سروس دے اک ملازم نال ملنا یاد ہے کیونکہ اوہ پاکستانی
سماج، مسئلیاں تے چنوتیاں بارے بڑیاں ترک سنگت گلاں کر
رہے سن۔ میری اچھا ہوئی اوہناں نال کدی اگے وی ملاقات
ہووے تاں چنگا ہے۔ پر بعد وچ انج نہیں ہو سکیا۔
رفیع پیر کلچرل سینٹر اک عجیب جگہ لگی۔ سانوں سبھ
توں پہلاں 'کٹھ پتلی پراگہ گھرگرہِ' دکھایا گیا جس وچ سنسار
بھر دیاں لگ بھگ پنج ہزار کٹھ پتلیاں سن۔ 1992 وچ قائم ایہہ
پراگہ گھرگرہِ ممکن ہے سنسار دے گنے چنے کٹھ پتلی گھراں
وچ گنیا جاندا ہووے۔ اس دی سانبھ سنبھال تے اتھے کٹھ پتلی
کلاتلی سنبندھی بھرپور جانکاریاں ہون کرکے اسدا اہمیت ہور
وی ودھ جاندا ہے۔
اسے سینٹر وچ آرٹ تے کرافٹ ولیج ہے؛ پیرو کیفے ہے
جتھے لاہور دے مزیدار کھانے دا ذائقہ لین لئی وڈی گنتی وچ
لوک آؤندے نیں۔ ایہہ سینٹر، ناٹکاں دے انتر قومی سماگم
آیوجت کردا ہے تے اسدا اپنا سکھلائی مرکز وی ہے۔ دھیان
دین یوگ گل ایہہ ہے کہ ایہہ سبھ اک ٹبر دا کرشما ہے۔ اس
وچ کوئی سرکاری جاں اردھ سرکاری پیسہ نہیں لگدا۔ لاہور
وچ اجیہے کجھ گروپ ہور وی ہین، پر اینے ویاپک سطر 'تے
صرف 'رفیع پیرزادا سینٹر' ہی کریاشیل ہے۔
چار دن بعد جَتھا واپس بھارت چلا گیا تے میں لاہور وچ
اکلا رہِ گیا۔ میں خوش سی کہ لاہور نوں دیکھن، سمجھن،
بجھن دا کم ہن شروع ہووےگا۔ ایہہ سوچ رہیا سی—'شروعات
کتھوں کیتی جاوے۔' میری پسند دا کم ہے، سڑکاں ناپناں۔ سویر
دے چھ وجے سن۔ میں شہر توں انجان ساں، پر گیسٹ ہاؤس
وچوں نکل کے اک مکھ سڑک اتے آ گیا تے پیدل مارچ شروع
کر دتی۔ ادھر ادھر دیکھدا رہیا۔ پر سویرے سویرے سوائے
عمارتاں دے کجھ دیکھن والا نہیں سی، اس لئی اوہی دیکھدا
چوراہے دے اک بازار تک آ گیا۔ دُکاناں اجے کھلیاں نہیں سن۔
پر سڑک دے کنارے چاہ والے کھوکھے کھلے سن۔ اک چاہ
پین پچھوں سوچیا چلو پرانے لاہور چلدے ہاں، سٹیشٹ کول اتر
کے آسپاس دا علاقہ دیکھدے ہاں۔ تے ہو سکیا تاں لاہور دا
نقشہ خریددے ہاں۔ چلو خیر، اک آٹو والے نوں کیہا کہ 'ریلوے
سٹیشن چلنا ایں کیہ لؤگے؟' پتہ نہیں کیہو جیہا آٹو والا سی کہ
اسنوں پتہ نہیں سی بئی اتھوں سٹیشن دا کرایہ کنا بندا ہے! اک
دو ہور لوکاں نوں پچھ کے اسنے ڈیڈھ سو روپئے دسیا۔ میں
تیار ہو گیا۔ پر میں پچھیا، “بھرا تینوں ایہہ تاں پتہ اے نہ بئی
لاہور دا ریلوے سٹیشن ہے کتھے؟” اوہ کجھ شرمندہ ہویا تے
بولیا، “ہاں، پتہ اے جی۔”
سٹیشن دے آس پاس گھمن، تصویراں کھچن پچھوں میں
پچھدا پچھدا دِلّی گیٹ ول ودھن لگا۔ نواں لاہور جنا پاش ہے،
پرانا لاہور اونا ہی گندہ ہے۔ اوہی دلی والا حالَ۔ خیر جی،
اچانک محسوس کیتا کہ گیاراں وج گئے نے تے دُکاناں ہن
تک بند نیں۔ پچھن 'تے پتہ لگا کہ اج 'عید ملادنبی' دی چھٹی
ہے تے پورا شہر بند ہے۔ اسدا سدھا مطلب ایہہ سی کہ کچھ
نہیں ملیگا۔ میں گیسٹ ہاؤس آؤن دی تیاری کیتی تے اک منی
بس وچ بیٹھ گیا، جسنے ادھے رستے جاں مال روڈ اتے اتار
دتا۔ اتھوں گیسٹ ہاؤس پنج چھ کلومیٹر سی۔ مال روڈ وی بند
سی۔ ہن دن دا اک وج چلیا سی تے ڈھڈ کجھ منگ رہیا سی، پر
مال روڈ دے شاندار ریستراں بند سن۔ ایہہ ہو نہیں سکدا کہ
کجھ نہ کھادھا جاوے۔ جتھے ٹھہرایا گیا سی، اتھے کھانے
وغیرہ دا کوئی انتظام نہیں سی۔ انج لگن لگا—اپنے مزیدار
کھانیا لئی مشہور لاہور وچ بھکھے ڈھڈ رہنا پوے گا۔
اچانک سڑک دے دوجے پاسے نقر 'تے اک چھوٹی جہی
دُکان کھلی ویکھی۔ ایہہ فروٹ جوس، کیک پیسٹری وغیرہ دی
دُکان سی۔ میں الھ وانگ جھپٹیا تے اکھ دے پھورے وچ اتھے
پہنچ گیا۔ اک پکی عمر دے دُکاندار نے مینوں دیکھیا۔ بڑی
عجیب گل ہے کہ چہرے موہرے دی زبان سبھ کجھ بیان کر
دیندی ہے۔ اوہ سمجھ گیا کہ میں 'ادھر' دا نہیں ہاں، تے میں
وی ضروری سمجھیا کجھ چھپاواں کیوں؟
کولڈ ڈرنک نال سینڈوچ کھانے شروع کیتے۔ اک کوئی ہور
آدمی آ گیا۔
“تاں جی تسیں دلی توں آئے او؟” اوہ پنجابیاں ورگی ہندی/
اردو بولیا، جیہڑی میرے لئی دلی وچ رہن کرکے کوئی اوپری
گل نہیں سی۔
“ہاں جی،” میں وی پنجابی ڈھنگ نال ہی جواب دتا۔
“کیہ حالَ اے اودھر؟” اوہ بولیا۔
“ٹھیک اے...ساڈے ول تاں وپاری تے بزنس کرن والے
بڑے ودھ پھل رہے نیں۔” میں کیہا۔
“کھنڈ دا کیہ بھاء اے؟” اس نویں آدمی نے پچھیا جیہڑا آ
کے کھڑا ہو گیا سی۔
میں پریشان ہو گیا، کیونکہ مینوں نہیں سی پتہ کہ دلی وچ
کھنڈ دا کیہ بھاء ہے۔ چلو خیر، کچھ تاں دسنا ہی سی۔ میں
اندازے نال جو دسیا، اوہ اینا غلط سی کہ اوہ دوویں کہن لگے
انج تاں ہو ہی نہیں سکدا۔ میں فوراً اپنی ہار من لئی، کیونکہ
مینوں کچھ پتہ ہی نہیں سی۔
“بس جی، اسیں لوک تاں امن چاہندے آں۔” دُکاندار بولیا۔
“اسیں وی امن چاہندے آں...ہندوستان وچ ہن کسے نوں
پاکستان نال دشمنی نہیں ایں۔” میں کیہا۔
“اچھا جی...انج اے...ایہہ تاں کہندے نے...ہندوستان
پاکستان نوں مٹاء دینا چاہندا اے۔”
“او جی، ہندوستان وچ خود ہی اینے مصلے نے کہ اوہ
کسے ہور نوں مٹاؤن بارے کیہ سوچیگا۔” میں کیہا۔
“ہاں ایہہ تاں ٹھیک اے۔” دُکاندار نے کیہا۔
“دیکھو جی ہن تاں جویں ایں، تویں من لینا چاہیدا اے۔”
تیجا آدمی بولیا۔
کجھ چھن بعد ساڈی گل بات شانتی وارتا وچ بدل گئی۔ میں
کھا پی کے پیسے دینے چاہے تاں دُکاندار بولے، “نہیں جی،
تسیں مہمان او...تہاتوں کیہ لینایں۔”
“دیکھو جی، کچھ تاں لے لؤ۔ ایہہ سبھ تہاڈے گھر تاں بندا
نہیں۔”
“نہی جی نہیں...انج اے، تہانوں انڈیا وچ کوئی پاکستانی
ملے تاں اسنوں 'ٹھنڈا' پلاء دینا۔” اوہ بولے۔
“ہاں ہاں کیوں نہیں۔” میں کیہا۔
“تسیں ٹھہرے کتھے او؟”
“گلبرگ وچ...؟”
“کنج جاؤگے؟...اج تاں چھٹی اے۔ آٹو وی نہیں ملے گا۔”
“دیکھاں گے۔” میں کیہا۔
“نہیں...میرا...پتر چھڈ آئیگا۔”
اوہناں دا پتر آیا۔ گڈی کڈھی تے مینوں گیسٹ ہاؤس تک
چھڈ گیا...ایہہ وی کیہا کہ ایہہ فون نمبر اے، جے کدی کتے
جان ہووے...بناں جھجک فون کر دینا۔
جَتھا دے چلے جان پچھوں میں اکلا رہِ گیا ساں، پر میری
چنتا 'موہافز' نوں ہے سی۔ اگلے دن اوہ سویرے سویرے آئے
تے پچھیا کہ ہن میرا کیہ پروگرام ایں؟ میں دسیا کہ لاہور گھمنا
ہے، کجھ لوکاں نوں ملنا ہے تے اس پچھوں ملتان جانا ہے۔
اوہناں میرا پاسپورٹ دیکھن دی اچھا ظاہر کیتی تے میں اپنا
پاسپورٹ دکھایا، جس اتے لاہور دے نال نال ملتان تے کراچی
دے نام وی درج سن۔ پاکستان وچ میں 45 دن ٹھہر سکدا ساں۔
پاسپورٹ دی فوٹو کاپی لین پچھوں موہافز صاحبَ نے وستھار
نال جاننا چاہیا کہ میں لاہور وچ کیہ کراں گا؟ میں اوہناں دی
پریشانی سمجھ گیا۔ اوہناں میرے بارے وچ افسراں نوں رپورٹ
دینی سی۔ میں اوہناں دے کم نوں آسان بناؤن لئی کیہا کہ تسیں
مینوں آٹو رکشا پورے دن لئی دواء دیو۔ جیہڑے پیسے ہون گے
میں دیا کراں گا۔ گل موہافز صاحبَ دی سمجھ وچ آ گئی۔ ظاہر
ہے آٹو رکشا والا اوہناں دا 'بندہ' ہونا سی تے ہر شام اوہناں نوں
پکی رپورٹ مل جانی سی کہ میں پورا دن کیہ کی کیتا۔
اگلے دن سویرے سجیا سجایا آٹو رکشا آ گیا۔ اتھے ایہہ
دس دیاں کہ پاکستان دے ڈائیور، خاص طور 'تے بساں، ٹرکاں
تے آٹو رکشا دے ڈرائیور، اپنیاں گڈیاں دی سجاوٹ اتے بڑا
دھیان دیندے نیں۔ ٹرکاں، بساں اتے اجیہی چترکاری، سجاوٹ،
اجیہے رنگ برنگے پھل پتیاں دے نمولے بنے ہندے نے کہ
دیکھدے ہی رہیئے۔ میں اوہناں دیاں کجھ تصویراں وی
کھچیاں—پر جویں چاہندا ساں اوویں نہیں سی کھچ سکیا۔ خیر،
تاں شوکت دا آٹو رکشا سجیا دھجیا سی۔ شوکت دی عمر ایہو
کوئی ویہہ دے آسپاس ہووے گی، پتلو جیہا سریر، چہرے 'تے
کالی خشخسی داڑھی تے سلوار قمیض وچ شوکت پکا آٹو
ڈرائیور لگدا سی۔ آٹے دے اندر وی اسنے طرحاں طرحاں دے
مذہبی سٹکر لائے ہوئے سن۔ اوہناں وچوں کجھ نوں دیکھ کے
مینوں شک ہویا کہ شوکت شاید شیعہ مسلمان ہے—پر میں
پچھنا ٹھیک نہیں سمجھیا۔
لاہور دی شاہی مسجد تے قلعے دا پھاٹک دیکھن توں بعد
گرودوارا ڈیرہ صاحب، لاہور تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی
سمادھی 'تے اپنے آٹو رکشا والے میاں شوکت دے نال گیا۔
گرودوارے دے گیٹ 'تے ہی تن چارن جنے فولڈنگ کرسیاں
اتے بیٹھے ہوئے سن۔ پھاٹک بند سی۔ سپاہی پہرہ دے رہے
سن۔ لگدا سی گرودوارا ساریاں لئی نہیں سی کھلا۔ میں کیہا،
“میں گرودوارا دیکھنا چاہننا۔”
“تسیں کتھوں آئے او؟” کسے کرمچاری نے پچھیا۔
“انڈیا توں۔”
“اپنا پاسپورٹ دکھاؤ۔”
میں اپنا پاسپورٹ دے دتا۔ چھوٹے ملازماں دے ہتھوں
ہوندا ہویا ایہہ اک وڈے کرمچاری، جیہڑے تھوڑی وڈی کرسی
'تے بیٹھے سن، کول پہنچیا۔ اوہ دھیان نال پاسپورٹ دیکھدے
رہے تے فیر بولے، “تسیں سید او...” پاسپورٹ اتے میرا پورا
ناں سید اصغر وجاہت لکھیا ہے۔
“جی ہاں۔” میں کیہا۔
ہن دوجے پل جو ہویا، اس نال میں بوندل جہال گیا۔
منتظمین اٹھے تے میرے نال لپٹ گئے۔ بولے، “بئی سید
صاحبَ...تسیں اتھے تشریف لیائے ایہہ تاں بڑی خوش قسمتی
والی گل اے۔” اوہ اسے طرحاں دے ہور وی کئی واک بولدے
رہے۔ میں حیران کہ ایہہ کیہ ہو گیا! سید شبد وچ اجیہا کیہ
جادو اے، جیہڑا موہت کر رہیا ہے!
پچھوں پتہ لگا کہ سیداں بھاوَ اسلام دھرم دے پیغمبر محمد
صاحبَ دے ونش والیاں دا پاکستان وچ بڑا اہمیت ہے۔ پہلی گل
تاں ایہہ کہ سید ہون کرکے ہی، کٹڑ مسلم سماج وچ، کسے
آدمی دی حیثیت اچی ہو جاندی ہے۔ دوجی ایہہ کہ پاکستانی
سیاست، فوج، ادیوگ، وپار آدی کھیتراں وچ سیداں دا بول بالا
ہے۔
گرودوارا ڈیرہ صاحب دے منتظمین نے مینوں کیہا کہ میں
چنگی طرحاں گرودوارا تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھی
دیکھ سکدا ہاں۔ جدکہ اتھوں دے نیماں مطابق کسے غیر سکھ
جاں غیر ہندو نوں گرودوارے دے اندر جان دی آگیا نہیں ہے۔
پر میرے نال دو گارڈ بھیج دتے گئے۔ میں جو کہندا اوہ
دکھاؤندے جاندے۔ فوٹو لین دی پوری اجازت سی۔
گرودوارا تے سمادھی دیکھن پچھوں مینوں منتظمین دے
دفتر وچ لیاندا گیا۔ منتظمین ہوراں بڑے پریم نال چاہ منگوائی۔
گلاں باتاں ہون لگیاں۔ اوہناں نے دسیا کہ پاکستان بنن پچھوں
سرکار نے ہندو مندراں تے سکھ گرودواریاں نوں اپنے اختیار
وچ لے لیا سی۔ ہن وی ایہناں تھاواں دی دیکھ بھال تے تحفظ
پاکستان سرکار کردی ہے۔ پوجا پاٹھ دا کم اسے دھرم دے
پجاری وغیرہ وغیرہ کردے نیں۔ میں گرودوارے وچ وی تن
چار سکھ دیکھے سن۔
منتظمین نے دسیا کہ سال وچ اک وار پوری دنیاں وچوں
سکھ قوم دے لوک اتھے آؤندے نیں۔ بڑا وڈا اکٹھ ہوندا ہے۔
منتظمین نے دسیا کہ گرومکھی رسم الخط جاندے ہاں تے ہندی
رسم الخط سکھن نوں بڑا من کردا ہے، پر لاہور وچ اسدا کوئی
انتظام نہیں ہے۔ میتھوں ہندی رسم الخط بارے کجھ پچھدے
رہے۔ میں جنا دس سکیا، دس دتا۔
منتظمین نے کیہا کہ اوہ اپنے ملازم، جیہڑے پاکستان سول
سروس دے وڈے ملازم سن، نال فون اتے میری گل کرواؤنا
چاہندا ہے کیونکہ اوہناں دے ایہہ ملازم وی سید نے تے اوہناں
دا ٹبر ونڈ ویلے علیگڑھ توں اتھے آیا سی۔ اوہناں نے اپنے
ملازم زیدی صاحبَ نوں فون کیتا تے بڑے آدر، عاجزی تے
سنمان نال گل کرن لگے۔ میرے بارے وچ دسیا۔ پر شاید ملازم
نے گل کرن توں منع کر دتا۔ منتظمین نے کیہا کہ اوہ ہنے کتے
جا رہے نے، بعد وچ گل کرن گے۔ گل بات دوران اوہناں نے
دسیا کہ زیدی صاحبَ دے پتا جی علیگڑھ جانا چاہندے نیں۔
جدوں دے اوہ اتھے آئے نے ادوں دے علیگڑھ، اپنے وطن
نہیں گئے۔ ہن اوہناں دی عمر اسی سال توں اپر ہے۔ اوہناں دے
بیٹے یعنی پاکستانی سول سروس دے ملازم لئی اپنے والد
(پتاجی) نوں علیگڑھ بھیجنا مشکل وی نہیں ہے۔ پر اک وڈی
مشکل ہور ہے اس کرکے زیدی صاحبَ اپنے والد صاحبَ نوں
علیگڑھ نہیں لے کے جاندے۔
“اج وی زیدی صاحبَ دے والد علیگڑھ دیاں گلاں کردے
ہوئے رون لگ پیندے نے...جے اوہناں نوں علیگڑھ لے جایا
گیا تاں کتے...”
“ہاں ہاں میں سمجھ گیا۔” میں کیہا۔ منتظمین کہنا چاہندے
سن کہ کتے زیدی صاحبَ دے والد اتے اینا اثر نال ہو جاوے
کہ اتھے علیگڑھ وچ ہی...۔
“ہن کیہ اے صاحبَ...اپنے صاحبَ، اپنے ابا جان نوں
ٹالدے تے خوش کردے رہندے نیں۔ وچارے ہور کر کیہ
سکدے نے؟” اوہ بولے۔
میں سن جیہا ہو گیا۔ امرتسر دی اوہ رات یاد آئی جدوں
سردار جسونت سنگھ دی شاندار کوٹھی وچ پارٹی چل رہی سی۔
کھانا، پینا، گلاں باتاں سبھ اپنے جوبن 'تے سن۔ گل لاہور تک
نکل آئی سی۔ جسونت سنگھ دی بڈھی ماں نے کیہا سی، “مینوں
اک واری لاہور دکھا دیو...اک واری...۔” میں سوچیا سی،
سردار جسونت سنگھ کروڑپتی نیں۔ باہر تن شاندار گڈیاں
کھڑیاں نیں۔ ہر گرمی وچ یورپ لے جاندے نیں، پورے ٹبر
نوں...پیسے دی گیان گنتی نہیں۔ پر امرتسر توں پنجاہ کلومیٹر
دور لاہور جان لئی اوہناں دی ماں پنجاہ سال توں تڑپھ رہی ہے
تے اوہ مجبور نیں...اوہناں دیاں لگژری کاراں پنجاہ کلومیٹر دا
فاصلہ پنجاہ منٹ وچ طے کر سکدیاں نیں۔ ویزا فیس جے پنجاہ
ہزار روپئے وی ہووے تاں وی کیہ ہے؟
ہور کجھ نہیں تاں اک دن لئی ہی اوہناں نوں اجازت دے
دتی جاوے تاں گل بن سکدی ہے تے فیر جسونت سنگھ توں
پاکستان نوں کیہ خطرہ ہو سکدا ہے؟
دوواں دیشاں دی اندرونی تحفظ نوں پوری طرحاں مضبوط
بنائی رکھدے ہوئے وی بھارت پاک دی ویزا پالیسی ودھیرے
منکھ مکھیکھ ہو سکدی ہے۔ سو طرحاں نال ویزے دی سمسیا
اتے سوچیا جا سکدا ہے۔ اک دن دا ویزا، گروپ ویزا، نگرانی
وچ یاترا، سکیورٹی نال ویزا آدی کئی اپاء نے—پر دوواں
سرکاراں وچ کجھ اجیہے تت نے جیہڑے اپنے جاں اپنے سموہ
دے لابھ لئی دشمنی قایم رکھنا چاہندے نیں۔ دشمنی رہے گی
تاں ہتھیار خریدے جان گے۔ ہتھیار خریدے جان گے تاں رباں
روپئے کمیشن ملیگی۔ فوج دا اہمیت بنیا رہے گی۔ دوواں ملکاں
وچ اک لابی اجیہی وی ہے جیہڑی تحفظ دے ناں اتے ویزا
پالیسی وچ ڈھل نہیں دینا چاہندی۔ جے کرڑے ویزا نیم نال ہی
تحفظ ممکن ہوندی تاں بھارت پاک وچ نہ تاں بمب دھماکے
ہندے تے نہ آنتنکی حملے ہندے۔ پر روز ایہو نظر آؤندا ہے۔
ویزا نیماں وچ ڈھل دین نال نہ تاں کسے اندرلی تحفظ نوں
خطرہ ہے، نہ ہی دہشت گردی ودھیگا۔ ہاں خطرہ ہے تاں
اوہناں لوکاں دے سموہ نوں ہے جیہڑے بھے، دشمنی، ہنسا تے
آتنک دے ناں 'تے آنڈے پرونٹھے اڈاء رہے نیں۔ دہشت گردی
تے دھرم اندھتا دی جڑ ہے، اگیان تے شوشن۔ پر مول مدعیاں
ول دھیان کون دیندا ہے، کیونکہ ساڈے ستادھاریاں لئی ایہہ
اگیان تے شوشن ہی 'جیون ریکھا' ہے۔
گرودوارا ڈیرہ صاحب تے رنجیت سنگھ دی سمادھی
دیکھن پچھوں میں شوکت نوں کیہا کہ کسے بڑے سادھارن
ڈھابے وچ کھانا کھادھا جاوے۔ سٹیشن دے ساہمنے بنے 'مدینہ
ہوٹل' وچ اسیں بیٹھ گئے۔ ہوٹل دے باہر تندور لگیا ہویا سی۔
کول ہی وڈے بھانڈیاں وچ کھانا رکھیا سی۔ تندور دے کول ہی
فرائیپین وچ کھانا گرم کرن دا انتظام سی۔
“کی کھاؤگے؟” میں شوکت نوں پچھیا۔
“مٹن کڑھائی منگا لؤ۔”
“کنا؟”
“ادھا کلو۔”
مٹن کڑھائی آیا تاں اسے فرائیپین وچ آیا جس وچ بنایا گیا
سی تے اک بوہیئے وچ چار روٹیاں آ گئیاں، جہناں دا سائیز
ساڈیاں تندوری روٹیاں نالوں بڑا وڈا سی۔ کوئی پلیٹ میز اتے
نہیں سی رکھی گئی۔ ہن اپنے 'ہندو سنسکاراں' کرکے میں
وکھری پلیٹ جاں تھالی (تھالی دا تاں خیر پاکستان وچ کوئی
وجود ہی نہیں ہے) دی اڈیک کرن لگا۔ دوجی میز اتے جیہڑے
لوک کھا رہے سن، اوہ سارے اکو بوہیئے وچوں جاں فرائیپین
وچوں کھا رہے سن۔ ایہہ سمجھن وچ دیر نہیں لگی کہ ایہہ
مسلم سماج ہے، جتھے 'جوٹھا' شبد دا کوئی 'کانسیپٹ' نہیں ہے۔
میں روٹی چکی، شوکت نال اکو فرائیپین وچ کھانا شروع کر
دتا۔ پر پانی پین دے اک غلاس والے معاملے نال نبھ نہ کر
سکیا تاں دو 'کوک' منگوا لئے۔
اسے نوں شاید جیون دے رنگ کہندے نیں۔ دوپیہرے
رکشہ ڈرائیور شوکت نال سروہارا قسم دے ہوٹل وچ کھانا کھان
پچھوں رات دا ڈنر پاکستان دی مشہور ابھنیتری ثمینہ احمد دی
میزبانی وچ ہویا۔ شہر توں دور اک میڈیا پروڈکشن ہاؤس وچ
پنج ست دانشوراں دے نال شام بیتی۔ ذکر چھڑ پیا کہ بھارت
کس طرحاں پاکستان نالوں اپنے آپ نوں اتم سمجھدا ہے؟
سارے آپو اپنے انوبھوَ دسدے رہے۔ ہوندی ہندی گل بھارت
مخالف پگڈنڈی تے تر پئی، پر میں دخل نہیں دتا کیونکہ میں
اوہناں نوں سمجھنا چاہندا ساں، بحث ودھاؤن دا منشا نہیں سی۔
اگلے دن ٹھیک دس وجے شوکت دا آٹو گیسٹ ہاؤس دے
گیٹ اتے آ گیا۔ میں کمرے وچ ساں، شوکت دے آٹو دا بھیانک
ہارن سنائی دتا۔ لاہور وچ گڈیاں دے وچتر، پارٹی دہلا دین
والے ہارن سن سن کے میں 'کنونس' ہو گیا ہاں کہ ہور کسے
کھیتر وچ پاکستان نے بھارت نالوں ودھ ترقی کیتی ہووے جاں
نہ کیتی ہووے، ہارن بناؤن دے میدان وچ بازی مار لئی ہے۔
شوکت دے آٹو وچ گھٹوگھٹ تن قسم دے ہارن سن۔ ہریک ہارن
اپنی مثال آپ سی۔ اک ہارن سی کسے سسکی ورگا جاں آہ
ورگی آواز وچ شروع ہوندا سی فیر اس وچ اچانک سرسراہٹ
پیدا ہو جاندی سی۔ فیر اوہ بڑے آکرمک ڈھنگ نال اس طرحاں
دہاڑدا سی کہ جے ساہمنے پیٹن ٹینک وی ہووے تاں وی ہٹ
جاوے۔ سڑک اتے دوجے قسم دے ہارن وی سنن نوں ملدے
سن تے لاہوریاں دا ہی کلیجہ ہے جیہڑا ایہناں دی آواز نال پھٹ
نہیں جاندا۔
مال روڈ 'تے کتاباں دیاں دُکاناں توں کجھ پاکستان دے
نقشے خریدے۔ کجھ ٹورسٹ گائیڈٹ وغیرہ لینا چاہندا ساں، پر
نہیں ملیاں۔ ویسے لاہور ہی نہیں پورے پاکستان وچ ٹورسٹ
تے اوہ وی پچھمی ٹورسٹ نہیں دکھائی دیندے۔ امریکہ نے تاں
پاکستان نوں دنیاں دے خطرناک دیشاں دی سوچی وچ پایا ہویا
ہے تے یورپ نے وی شاید اویں کیتا ہے۔ جد ٹورسٹ آؤندے
ہی نہیں تاں اس قسم دیاں جانکاریاں بھلا کس خاطر؟
پرانے لاہور وچ آ کے لگیا کہ ایہہ تاں دلی 6 نالوں وی
ودھ بھیڑی جگہ ہے۔ آٹو تے گڈیاں دے دھونئیں دا ایہہ حالَ
سی کہ دکانداراں نے نک اتے سفید پیڈ لائے ہوئے سن۔ آؤن
جان والے عامَ طور 'تے رومال رکھ کے لنگھ رہے سن۔ اوہو
جیہا دھوآں، مطلب گڈیاں دا دھوآں، میں زندگی وچ کتے نہیں
دیکھیا۔ سوچن لگا اتھے رہن والیاں اتے کیہ بیتدی ہووے گی؟
ٹریفک دی جنی اووستھا ممکن ہے، اوہ دیکھی جا سکدی سی۔
میں کوچا جوہریاں کول آٹو رکوا لیا۔ شوکت نوں کیہا اوہ کتے
ہور لے جا کے آٹو کھڑا کرے، میں کوچا جوہریاں دیکھ کے آ
جاواںگا۔ کوچا جوہریاں دیکھن دا شوق اس لئی سی کہ میرے
ناٹک 'جس لاہور نہیں دیکھیا...' دا گھٹنا ستھان ایہی ہے۔ میں
کوچے وچ اگے ودھدا گیا۔ تصویراں لیندا رہیا۔ پرانیاں عمارتاں
دے مکاناں دیاں تصویراں جمع کرنا چاہندا ساں۔ سونے،
چاندی، ہیرے، جواہرات دے بازار وچ اینی اووستھا دیکھ کے
پریشان ہو گیا۔ بڑی مشکل نال واپس آیا۔ شوکت دا آٹو نہیں ملیا۔
ٹریفک اینا سی کہ آدمی نوں ترنا مشکل ہو جاندا سی۔
پرانے لاہور وچوں نکل آئے۔ اک چوڑی سڑک دے
کنارے کجھ لوک، شاید پنجاہ سٹھ، بینر وغیرہ لائی مظاہرہ کر
رہے سن۔ اردو وچ اک وڈے سارے بینر اتے لکھیا
سی—'پنجابی تحریک' یعنی پنجابی اندولن۔ میں شوکت نوں آٹو
روکن لئی کیہا تے اتر کے مظاہرہ کرن والیاں دے کول چلا
گیا۔ اتھے پتہ لگیا کہ اتھے پنجابی زبان دے لئی ایہہ مظاہرہ ہو
رہیا سی۔ مطلب پنجاب—اوہ وی لاہور وچ پنجابی لئی جدوجہد
دیکھ کے کجھ حیرانی ہوئی۔ اتھے دسیا گیا کہ پنجاب وچ
پنجابی نوں ان گولیا کیتا جا رہیا ہے۔ سکولاں وچ پنجابی نہیں
پڑھائی جاندی۔ پنجابی وچ اخبار نہیں۔ پنجاب وچ پرکاشن دی
حالت بڑی مندی ہے۔ وغیرہ...وغیرہ۔ پنجابی نوں دباء کون رہیا
ہے، اردو۔
پاکستان وچ زبان دیاں بڑیاں مگھدیاں تے گمبھیر مسئلیاں
نیں۔ سبھ توں پہلاں زبان دی سیاست سندھ وچ شروع ہوئی۔ ونڈ
پچھوں اتر پردیش، بہار، مدھپردیش دے اردو دان سندھ دے
شہراں وچ وسائے گئے سن۔ ایہہ گنتی اینی ودھ سی کہ 1950
تک سندھ دے وڈے شہراں وچ پنجاہ فیصد اردو بولن والے ہو
گئے سن۔
پاکستان دے پہلے پردھان منتری لیاقت علی خاں، جیہڑے
اردو دان تے مہاجر سن، اوہ سندھ دے وڈے شہراں نوں 'اردو
زبان بہومت کھیتر' بناؤنا چاہندے سن، تاں جے اوہناں دے تے
ہور مہاجر نیتاواں دے لئی سیاست کرنا تے چونا جتنا سرل ہو
جاوے۔ اک کارن ایہہ وی سی کہ پاکستان دے سبھ توں وڈے
صوبے پنجاب نے، اردو دان مہاجراں نوں پنجاب وچ قبول
نہیں سی کیتا۔ پنجاب وچ اوہی مہاجر وسائے گئے سن، جیہڑے
پوربی پنجاب توں پاکستان گئے سن۔ پنجاب اپنے زبانی تے
ثقافتی موہ بارے بڑا سچیت سی۔
سندھ وچ اپنی گنتی تے اثر صدقہ اردو دان مہاجراں نے
اپنے پیر جماؤن خاطر سندھیاں نوں پچھے دھریکنا شروع کر
دتا۔ کارن دو سن۔ پہلا سدھانت تاں ایہہ کہ پاکستان دا دھرم
اسلام ہے تے زبان اردو ہے۔ دوجا ایہہ کہ سکھیا، سرکاری
عہدیاں آدی توں سندھی بھاشی لوکاں نوں پچھے دھریک کے
خود اگے آ جانا۔ ٹکراء چھوٹیاں موٹیاں گلاں توں شروع ہویا پر
1988 90 وچ ایہہ اک اتی بھیانک خونی جدوجہد وچ بدل گیا۔
بنگلا دیش دی ستھاپنا نے پہلی واری دو راشٹر سدھانت نوں
غلط ثابت کیتا سی تے مہاجر سندھی ہتھیاربند جدوجہد نے ایہہ
دوجی واری ثابت کیتا کہ دھرم دے آدھار 'تے راشٹریئتا نہیں
نردھارت کیتی جا سکدی۔
30 ستمبر، 1988 نوں حیدرآباد سندھ دے اتہاس دا 'بلیک
پھرائڈے' ناں نال جانیا جاندا ہے۔ اس دن موٹر سائیکلاں تے
جیپاں اتے اک درجن شستردھاری جواناں نے بھرے بازاراں
وچ انھے واہ فائرنگ کیتی سی، جس دے نتیجے وجوں لگ
بھگ 250 لوک مارے گئے سن، جہناں وچ ودھیرے اردو دان
مہاجر سن۔ دوش لایا جاندا ہے کہ فائرنگ کرن والے سندھی
سن۔ اس حملے دی پرتیکریا کراچی وچ ہوئی، جتھے زبردست
دنگیاں وچ لگ بھگ 60 65 سندھیاں دی ہتیا کر دتی گئی تے
کروڑاں دی سمپتی ساڑ دتی گئی۔ ایہناں دنگیاں دا سبھ توں
بھیانک روپ پکا قلعہ نرسنگھار منیاں جاندا ہے۔ 27 مئی،
1990 نوں، اپنے سراں اتے قرآن شریف رکھ کے مظاہرہ کر
رہے بچیاں، عورتاں تے ہور بھیڑ اتے پولیس نے فائرنگ
کیتی سی، جس وچ سو توں ودھ لوک مارے گئے سن۔
ایہہ سچائی ہے کہ پنجابی بولن والیاں دی گنتی پاکستان
وچ سبھ نالوں ودھ ہے۔ پنجابی زبان دی ناقدری پاکستان بنن
دے نال ہی شروع ہو گئی سی۔ پاکستان بندیاں ہی پنجاب دے
سکولاں وچوں پنجابی زبان نوں وشے دے روپ وچ پڑھایا
جانا بند کر دتا گیا۔ کارن دو دسے جاندے نیں۔ پہلا ایہہ کہ
مرکز وچ اردو دی حالت نوں مضبوط بناؤن لئی پنجابی نوں
'بریک' لاؤنا ضروری سی۔ دوجا ایہہ کہ پنجابی نوں ہندواں تے
سکھاں دی زبان منیا گیا۔
پنجابی اندولن دے کارج کرتاواں نے دسیا، پنجاب دے
پرائمری سکولاں وچ پنجابی دی پڑھائی نہیں ہندی۔ جدکہ
سندھی تے سرائیکی کھیتراں دے پرائمری سکولاں وچ مقامی
زباناواں پڑھائیاں جاندیاں نیں۔ پنجابی دے اخبار نہیں نکلدے۔
اک دو شروع وی ہوئے سن، مالی مشکلاں کرکے بند ہو گئے۔
پنجابی دا کوئی وڈا پرکاشن نہیں ہے۔ پنجابی وچ ادبی پرچے
وی بڑیاں گھٹ نکلدے نیں۔
پاکستان وچ پنجابی زبان دے اندولن دا اک ہور بڑا اہم پکھ
ہے۔ پنجاب آزادی توں پہلاں ہی اردو دا مرکز رہیا ہے۔ سر
محمد اقبال، جہناں دی مات زبان پنجابی سی، نے اردو تے
فارسی وچ شاعرتا لکھی ہے۔ پنجابی بھاشی اردو شاعراں دی
اک پیڈھی روایت ہے جیہڑی فیض احمد 'فیض' توں ہوندی
ہوئی نوجوان اردو شاعر افتخار جعفری تک آ پہنچی ہے۔ اردو،
پنجاب دی سنسکرتی تے ادب دی زبان رہی ہے۔ پنجابی، بول
چال دی زبان دے روپ وچ پوری طرحاں قبولی گئی ہے۔ اردو
دی حالت پنجاب (پاکستان) وچ کجھ اوہو جہی ہے جہو جہی
بھارت وچ انگریزی دی ہے۔
اجوکے یگ وچ کوئی ٹاواں ہی جاں شاید ہی کوئی اجیہا
پاکستانی پنجابی شاعر ہووےگا جس نوں بھارتی براعظم وچ
مانتا ملی ہووے۔ پر پنجاب دے اردو شاعراں نوں ایہہ سنمان
وار وار ملدا رہیا ہے۔ اس لئی پنجاب وچ اردو لکھن والا ایہہ
جان دا ہے کہ اسنے اپ مہادیپ جاں اندر قومی اردو جگت دا
شاعر بننا ہے تاں پنجابی وچ لکھن نال کم نہیں چلے گا۔ تے ہن
اردو دا وڈا شاعر ہون دا مطلب ہندی جگت دا شاعر بننا وی
ہے۔ 'فیض' نے ایہہ ثابت کر دتا ہے۔ 'فیض' ہندی جگت وچ وی
جانے مانے جاندے نیں۔ پنجابی وچ لکھن دا مطلب صرف پنج
ست کروڑ دی زبان دا شاعر ہونا ہے جدکہ اردو وچ لکھن دا
مطلب لگ بھگ سو کروڑ لوکاں دا شاعر ہونا ہے۔ اس سو
کروڑ وچ ہندی وی شامل ہے۔
دو تن دن پہلاں مینوں شک ہویا سی کہ رکشہ ڈرائیور
شوکت علی شاید شیعہ ہین کیونکہ اوہناں دے آٹو وچ کجھ اس
طرحاں دے عربی واک لگے ہویا سن جہناں نوں شیعہ ہی
مندے نیں۔ 'کنفیوزن' وچوں نکلن لئی میں شوکت نوں پچھ ہی
لیا کہ کیہ اوہ شیعہ نیں۔ اوہناں 'ہاں' وچ جواب دتا۔ میں اوہناں
نوں دسیا کہ میں وی شیعہ ہاں۔ فیر کیہ سی، شوکت صاحبَ نے
آٹو سڑک دے کنارے روک دتا تے میرے گلے ملے۔ جے
مینوں پتہ ہوندا کہ میرا شیعہ ہونا شوکت نوں اینا متاثر کریگا
تاں میں نہ دسدا۔
“ہن تاں پہلاں تہانوں میرے گھر چل کے چاہ پینی پئے
گی۔” شوکت بولے۔
اسیں بند روڈ 'تے ہندو مندر دیکھن جا رہے ساں، پر
میرے شیعہ ہون نے پروگرام گڑبڑ کر دتا سی۔
“پر اسیں لوک تاں بند روڈ...”
“بہتی دُور نہیں...میرا گھر رستے وچ ای اے۔”
“چلے” میرے وس وچ کیہ سی۔
شوکت بجائے گھر دے اپنے بھرا دے آفس لے گئے،
جیہڑے پراپرٹی ڈیلراں وانگ اپنے دھندے وچ رُجھے ہوئے
سن۔ جس ادھ بنی عمارت وچ اوہناں دا آفس سی اسدے باہر اک
موچی بیٹھا سی۔ اسیں بیٹھے چاہ پی رہے ساں کہ موچی
شوکت دے بھرا دے بوٹ پالش کرکے لے آیا۔ شوکت نے
مینوں کیہا کہ میں وی اپنے بوٹ پالش کروا لواں۔ میرے ہاں
کہن توں پہلاں پالش والے نے میرے بوٹ لہاء لئے۔ پچھوں پتہ
لگیا کہ پالش والا شوکت ٹبر تے متراں دے لئی ٹھیکے 'تے
پالش کردا ہے۔
گل بات وچ پراپرٹی دے 'ریٹاں' دی تلنا ہوندی رہی۔ پتہ
لگیا لاہور وچ پراپرٹی سستی ہے۔ اسدا اک کارن ایہہ وی ہو
سکدا ہے کہ ساڈا اک روپیہ پاکستان دے دو روپئیاں دے برابر
ہے۔ چلو خیر، کھری کاروباری گل بات پچھوں اسیں لوک باہر
نکلے۔
بند روڈ اک لمی چوڑی سڑک ہے۔ اک پاسے راوی ندی
ہے تے دوجے پاسے شہر ہے۔ اسیں پوری سڑک دا چکر لایا،
پر کدھرے مندر دکھائی نہیں دتا۔ کجھ لوکاں توں پچھیا، پر
کوئی نہیں دس سکیا کہ مندر کتھے ہے؟ کافی دیر تک ادھر
ادھر بھٹکن پچھوں میں شوکت نوں کیہا، “چلو راوی دے
کنارے چلدے آں۔”
میں امرتسر دی اجنالا تحصیل دے پنڈاں نیڑے راوی نوں
وہندیاں دیکھیا ہے۔ دور تک پھیلے کھیتاں تے باغاں وچکاروں
لنگھدی ہوئی راوی کسے پنجابی لوک گیتا جہی جاپدی ہے۔
لاہور وچ راوی شہر کولوں لنگھدی ہے۔ اس پاسے وی آبادی
ہے۔ میں شوکت نال راوی دے کنڈھے تے آ گیا۔ اتھے اک
کھوکھے توں چاہ پیتی۔ کجھ پیر فقیر قسم دے لوک، کجھ آوارہ،
کجھ غریب لوک ادھر ادھر بیٹھے سن جاں آ جا رہے سن۔
راوی کنارے دو تن وڈیاں وڈیاں بیڑیاں بڑی ان گولی حالت وچ
ہل ڈول رہیاں سن۔ آسمان صاف سی۔
راوی دیکھن پچھوں میں شوکت نوں کسے عوامی بستی
نوں دیکھن دی اچھا ظاہر کیتی۔ شوکت مکہ کالونی تے مدینہ
کالونی لے گئے۔ اتھے پہنچ کے لگیا جویں دلی دے پانڈو نگر
جاں ارجن نگر ورگی تھاں آ گئے ہوئیے۔ پر فیر وی ایہہ 'سلم
ایریئے' دی شرینی وچ نہیں سی آؤندیاں۔ ایہہ وی سوچن والی
گل ہے کہ غریب لوکاں دیاں بستیاں دے ناں مذہبی ستھاناں جاں
پورانک پاتراں دے ناواں تے کیوں ہوندیاں نیں؟
لاہور وچ سارے دوستاں نے بڑا صاف صاف کیہا سی کہ
پاکستان وچ ٹرین وچ سفر نہیں کرنا چاہیدا۔ کوریئن کمپنی
'ڈیوو' دیاں بڑیاں چنگیاں بساں چلدیاں نیں جہناں وچ یاترا آسان
ہے۔ ٹرین وچ نہ جان دی اینی چتاونی دتی گئی سی کہ لاہور
توں ملتان جان لئی میں ٹرین وچ جان دا ہی فیصلہ کیتا۔ ٹرین دا
ٹکٹ مشتاق صوفی صاحبَ نے منگوا دتا سی تے پیسے لین
توں وی انکار کر دتا سی۔ چلو خیر، ٹرین سویرے چھ وجے
چلنی سی۔ اسدا مطلب پنج وجے سویرے گیسٹ ہاؤس وچوں
نکلنا سی۔ میں رکشہ ڈرائیور شوکت نوں پچھیا سی کہ کیہ اوہ
پنج وجے سویرے گیسٹ ہاؤس آ سکدے نیں؟ اوہناں ہامی بھر
لئی سی۔
سارا دن ادھر ادھر گھمن پچھوں شام نوں مدیحہ گوہر دے
ناٹک دیکھن دا پروگرام سی۔ پر اس توں پہلاں لاہور وچ کتاباں
دے بہت وڈے تے مشہور شو روم 'ریڈنگز' وچ کجھ لکھاریاں
نوں ملن دی گل ہو چکی سی۔ لاہور دے.ٹی. ہاؤس دے اجڑن
پچھوں لیکھکاں نے اپنے اڈے ایدھر اودھر بنا لئے نیں۔ انتظار
حسین اپنے متراں نال ہر ہفتہ نوں 'نیرنگ گیلری' وچ بیٹھدے
نیں۔ کجھ ہور لوک 'ریڈنگز' وچ بیٹھدے نیں۔ ایہہ میٹنگاں بغیر
کسے ایجنڈے دے ہندیاں نیں۔ میں چلا گیا تاں مینوں اک دو
چھوٹیاں کہانیاں سناؤن دی فرمائش کیتی گئی۔ اوہناں اتے گل
بات ہوئی۔ بھارت پاک تعلقات تے دوواں دیشاں دی تلنا کیتی
جان لگی۔ اک لکھاری متر نے بڑی چنگی گل آکھی۔ اوہناں
کیہا کہ 'بھارت وچ مذہبی شدت پسندی دے خلاف آئین مدد کردا
ہے، پر پاکستان وچ انج نہیں ہوندا۔' نوجوان متر تے اردو دے
صحافی محمودالحسن میرے نال کجھ گلاں کرنیاں چاہندے سن،
اس لئی سبھا دے اٹھ جان پچھوں وی میں رک گیا۔ محمود نے
کیہا کہ اوہ مینوں مدیحہ گوہر دے ناٹکاں والی جگہ پہنچا دین
گے۔
مدیحہ گوہر نوں تھیٹر ایکٹیوسٹ دے روپ وچ مانتا مل
چکی ہے۔ اوہناں نے لاہور وچ اپنا وڈا 'سیٹپ' بنایا ہے۔ میں
اوہناں دا سٹوڈیو وی دیکھ چکا ہاں جس وچ منچن تے سٹیج لئی
لوڑیدے چنگے اُپکرن وی ہین۔ مدیحہ، سماجی شعور، عورت
دے اختیار، مذۃبی انتہا پسندی، موضوعات اُپر ناٹک کردی
رہندی ہے۔ اوہ اج کل لاہور دے بدلدے حالات، سلمان تاثیر دے
قتل تے ہتیارے دے سمرتھن وچ لکھاں لوکاں دے مظاہرہ
وغیرہ توں بڑی فکرمند ہے۔ مذہبی انتہاپسندی دے ودھدے زور
نے کلاکاراں نوں مشکل وچ پا دتا ہے۔
مدیحہ دے ناٹک 'بلھے شاہ' تے بچیاں دا ناٹک 'دنیا بدل
سکدی ہے' دیکھ کے باہر نکلیا تاں رات دے گیاراں وج چکے
سن۔ اچانک رکشہ ڈرائیور شوکت دا فون آیا کہ اوہناں دے آٹو
وچ کوئی خرابی آ گئی ہے تے اوہ سویرے پنج وجے گیسٹ
ہاؤس نہیں پہنچ سکن گے۔ ہُن رات دے گیاراں وجے میں ہور
کیہ انتظام کر سکدا ساں۔ میں مدیحہ نوں دسیا تاں اوہناں نے
پچھیا، “تسیں ٹرین وچ کیوں جا رہے او ملتان؟”
میں کیہا، “اس لئی کہ سبھ منع کر رہے نیں کہ پاکستان
وچ ٹرین دا سفر نہیں کرنا چاہیدا۔”
اوہناں کیہا، “حقیقت ایہہ اے کہ ساڈیاں ٹریناں اچھیاں نہیں۔
تسیں کل 'ڈیوو' بس وچ کیوں نہیں چلے جاندے؟...ہُن وی تہاڈا
ٹکٹ بک ہو سکدا اے۔ 'ڈیوو' بس سٹینڈ اتھوں نیڑے ای اے
جتھے تسیں ٹھہرے ہوئے او۔”
سُجھا چنگا سی۔ مدیحہ دا ڈرائیور سانوں 'ڈیوو' بس سٹینڈ
لے آیا۔ ڈرائیور نوں ہی اوہناں نے ٹکٹ لین بھیجیا۔ رات دے
باراں وج چکے سن۔ مینوں لگ رہیا سی مدیحہ نوں بہت
پریشان کر رہیا ہاں۔ پر اوہناں دے متھے اتے وٹ نہیں سی۔
دوجا پڑاء : ملتان
بھارتی براعظم دے پرانے شہراں وچ ملتان دا ناں ہی
رومانچت کر دیندا ہے۔ مہابھارت مطابق ایہہ گھٹوت راجونش
دے ترگارتا سامراج دی راجدھانی سی۔ صدیاں دے لمے سفر
نے شہراں دے ناں بدل دتے نیں۔ گھٹوت راجونش دے کشیپ
گوت کارن کدی اسدا ناں کشیپر وی ہوندا سی۔
مدھ ایشیا تے دکھن ایشیاں دے وچکار وسے اس شہر دا
'اپرادھ' اسدی بھوگولک صورتحال رہی ہے۔ دلی وانگ 'جیہڑا
وی آیا، اسے نے لٹیا'۔ سکندر مہان توں لے کے محمد بن قاسم،
محمود غزنوی، محمد غوری تک دی لٹ مار دے نشان اسدے
چہرے اتے دیکھے جا سکدے نیں۔ کجھ سمیں لئی ایہہ شیعہ
مسلماناں دی اک شاخ اسماعیلی مسلماناں دے قبضے وچ آ گیا
سی۔ نادرشاہ تے احمد شاہ ابدالی نے وی اس شہر 'تے اپنی
طاقت آجمائی ہے۔ 1817 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ملتان
دے قلعے دے پھاٹک توڑن لئی 'زمزما' ناں دی اک خاص توپ
بھیجی سی تے 1846 وچ ایہہ شہر انگریزاں دے قبضے وچ آ
گیا سی۔ اتھل پتھل والیاں ایہناں صدیاں وچ ملتان صرف مغل
راج دوران شانتی تے ترقی ول ودھیا سی۔
ملتان نوں پیراں، صوفیاں تے بھکھاریاں دا شہر کیہا جاندا
ہے۔ ملتان بارے فارسی دا اک شعر ہے...:
'چہار چیز، مست توہف اے ملتان
گرد، گرما، گدا و گورستان۔'
مطلب: ایہہ کہ ملتان دا تحفہ ایہہ چار چیزاں نیں—دھوڑ،
گرمی، فقیر تے قبرستان۔
بھارت توں پاکستان جان والے عامَ طور 'تے لاہور تے
کراچی ہی جاندے نیں۔ ملتان بڑے گھٹ لوک جاندے نیں۔ میں
اپنے امریکہ واسی متر کہانی کار امیش اگنی ہوتری نوں جدوں
ایہہ دسیا کہ مینوں ملتان دا ویزا وی مل گیا ہے تاں اوہناں دا
ای میل آیا...:
'جگہ ہے آغاپرا۔ اتھے کدی نندلال آ کے وسے سن۔ اوہ
شاعر سن تے گورو گوبند سنگھ دے پیارے سیوک وی سن۔
فارسی شاعرتا اتے وی اوہناں دی چوکھی پکڑ سی۔ غزنی توں
ملتان آ کے (ملتان وچ) وسے سن اتھے...تے اوہناں دے ناں
اپر اس محلے دا ناں پے گیا جس وچ ہندو ٹبر رہندے سن۔ اسدا
ناں بعد وچ آغاپرا محلہ پے گیا۔ ایہہ دلی دروازے دے کول
سی۔ مکان دو منزلا سی تے اسدے وچ باراں کمرے سن۔ نیڑے
ہی اک گرودوارا سی۔' پشپا جی (امیش اگنی ہوتری دی پتنی)
دے نانا دا ناں لالا کنوربھان سی۔ اک ناں ہور دسیا سی اوہناں
نے بھوانی مل...'پاکستان دی یاترا لئی شبھکامناواں...امیش۔'
ملتان آؤن توں پہلاں ہی ایہہ طے کر لیا سی کہ میں ملتان
وچ امیش اگنیہوتری دی پتنی پشپا جی دے نانے دا مکان
ضرور لبھنا ہے۔ میرے خیال وچ پرانیاں یاداں نال—چنگیاں
ہون بھاویں ماڑیاں—بندے دا منوبل ودھدا ہے۔ میں چاہندا سی
کہ متر امیش تے پشپا جی نوں کجھ لبھ کے دکھاء دیاں۔
ملتان وچ میرے سمپرک دے آدمی شاکر علی شاکر سن،
جیہڑے شاعر نے تے ملتان وچ اوہناں دا پرکاشن تے کتاباں
دی دُکان ہے۔ میں اوہناں نوں سدھا نہیں جاندا ساں۔ کجھ متراں
نے ایہہ سمپرک سوتر دتا سی۔ چلو خیر، لاہور پہنچن پچھوں
ہی میں شاکر صاحبَ دے سمپرک وچ ساں تے اوہناں نوں پتہ
سی کہ میں کدوں تے کنج ملتان آ رہیا ہاں۔ اوہناں مہربانی
کردیاں مینوں 'رسیو' کرن لئی اپنے بیٹے نوں 'ڈیوو سٹیشن'
بھیج دتا سی۔ اوہ مینوں اتھے مل گیا تے اسدے نال میں منگول
ہوٹل آ گیا۔ چھوٹا جیہا صاف ستھرا کمرہ۔ پرانا ہوٹل، شہر دے
وچکار۔ میں ایہی چاہندا سی۔ کرایہ وی واجب ہی سی۔
کمرے وچ حالے میں سامان وغیرہ سیٹ کیتا ہی سی کہ
شاکر صاحبَ دو ہور دوستاں نال آ پہنچے۔ چھوٹے جہے
کمرے وچ اسیں سارے کسے طرحاں بیٹھ گئے۔ پروگرام ایہہ
بنیا کہ ہنے شام نوں میاں آصف رشید صاحبَ مینوں شہر
دکھاؤنگے تے کل مسعود قاضی صاحبَ جان گے۔ اجے اسیں
گلاں ہی کر رہے سی کہ میرا فون وجیا۔ اودھروں جیہڑی آواز
آئی اوہ اپنے لاہور والے محافظ دی آواز لگی۔ مینوں ایہہ کیہا
گیا کہ 'میں ملتان دے اپنے سمپرک سوتر شاکر صاحبَ دا
جیہڑا فون نمبر دتا ہے، اوہ لگ نہیں رہیا، کیہ کوئی دوجا نمبر
دے سکدا ہاں میں۔' میں کیہا، “شاکر صاحبَ میرے کول ای
بیٹھے نیں۔ تسیں اوہناں نال گل کر لؤ۔” میں شاکر صاحبَ نوں
فون پھڑا دتا۔ اوہ گلاں کردے کمرے 'چوں باہر چلے گئے۔
واپس آئے تاں دسیا کہ ملتان دے ہی 'محافظ' دا فون آیا سی۔
پہلاں میں جانیا کہ ایہہ عامَ جہی گل ہے پر پچھوں پتہ لگیا کہ
ملتان، لاہور جاں کراچی نہیں ہے۔ پہلی گل تاں ایہہ کہ ملتان
وزیراعلٰ دا چون کھیتر ہے، 'ایکس' ودیش منتری دا وی 'ہوم
ٹاؤن' ایہو ہے۔ اس کرکے ایہہ کافی سنویدنشیل شہر منیاں جاندا
ہے۔ تیجی گل ایہہ کہ میرے اتھے آؤن دا ترک 'محافظاں' دی
سمجھ وچ نہیں سی آ رہیا۔
شام نوں میاں آصف رشید مینوں لے کے نکلے۔ پہلاں
میاں آصف رشید نال جان پچھان کروا دیاں۔ ایہناں دی کتاب
'دلیلِ سحر' دا ذکر اس توں پہلاں کیتا جا چکیا ہے۔ میاں آصف
پاکستان دے منے ہوئے فنی تجزیہ کار تے دانشور نیں۔ بنیادی
طور 'تے ارتھ شاستری ہون کرکے اوہناں دے اندر علمی
تجزیہ دی صلاحیت ہے جس کرکے اوہ سماجی سانسکرتک
حالتاں دا تجزیہ کردے رہندے نیں۔
میاں آصف پرانے ملتان شہر یعنی 'والڈ سٹی' وچ لے گئے۔
بھیڑیاں گلیاں، پوڑیاں، پکیاں اٹاں دیاں موٹیاں کندھاں، ٹیڈھے
میڈھے بھیڑے رستے، مذہبی جلسیاں، مجلساں دے پوسٹراں
نال بھریاں کندھاں دیکھدے اسیں اک پرانی مزار 'تے جا
پہنچے—ایہہ قبرستان وی ہے، مسجد وی ہے تے امامواڑا وی
ہے۔ اتھوں اسیں ہور اگے ودھے۔ کسے ہور درگاہ 'تے جا
رہے سی کہ آصف دی پتنی دا فون آیا تے اوہناں نے دسیا کہ
شہر وچ اک 'کراپھٹ میلہ' لگیا ہویا ہے، اسیں چاہیئے تاں
اتھے جا سکدے ہاں۔ آصف نوں سجھاء پسند آیا۔ تے اوہناں گڈی
موڑ لئی۔
میلہ کسے وی میلے ورگا سی پر فرق ایہہ سی کہ آصف
جد وی سٹال دے مالکاں نوں ایہہ دسدے کہ میں بھارت 'چوں
آیا ہاں تاں کرافٹ مین جاں سٹال دا مالک اپنا پیار تے لگاء
دکھاؤن لئی اپنے سٹال دا کوئی سامان بھینٹ کرنا چاہندا۔ ملتانی
مٹی دے بنے سامان دی دُکان 'تے گئے تاں بڑا زور دے کے
دُکاندار نے گلدستہ بھینٹ کر دتا۔ کتابت دی سٹال 'تے گئے تاں
کاتب نے کیہا کہ اوہ میرا ناں اپنی سٹال توں اوٹھ دی کھل 'تے
لکھ کے مینوں بھینٹ کرنا چاہندا ہے—تے اسنے کیتا وی۔
گلگٹ توں آئی دست کار عورت نے چھوٹا جیہا کلاتمک پرس
بھینٹ کیتا۔ میں حیران سی کہ پاکستان دے لوک، بھارت 'چوں
آئے میرے ورگے معمولی آدمی دے بارے اینے کھچے کیوں
جا رہے نے؟ ایہہ کھچ دراصل بھارت دے بارے سی۔ میلے
وچ اک سٹیج اتے گانے تے ناچ دا پروگرام وی چل رہیا سی۔
میں دیکھن لگا۔ اک چھوٹی بچی...عمر ایہو کوئی دو ڈھائی
سال ہووے گی، منچ اتے لیاندی گئی تے دسیا گیا کہ اوہ گانا
سناویگی۔ کڑی نے مائیک اتے گاؤنا شروع کیتا، 'منی بدنام
ہئی...' ہندی دی اک سپر ہٹ فلم دا گانا، ملتان دے کراپھٹ
میلے وچ اک بچی دے مونہوں سن کے لگیا کہ ایہہ اک دیش
دے دو روپ نے تے جے اتہاس دے کسے موڑ 'تے ایہہ دو
دیش بن وی گئے نے تاں وی ایہناں دا رشتہ پیارمحبت،
بھائیچارے، انسانیت، میل جول تے سہیوگ والا ہونا چاہیدا ہے،
نہ کہ دشمنی والا۔ رات نوں میاں آصف رشید نے ہوٹل چھڈ دتا۔
میں لاہور توں اپنے نال کجھ رسالے لیایا سی، اوہناں نوں
پڑھن لگا۔ اک رسالے وچ پاکستان دے بلیس فیمی قانون (دفعہ
298 اے، 298 بی، 298 سی) مطلب توہین رسالت تے
النگھن کرن متعلق قانون اپر لیکھ چھپیا سی۔ میں ملتان دے
منگول ہوٹل دے کمرے وچ لیکھ پڑھن لگا تے ساری رات
سوں نہیں سکیا۔
لیفٹیننٹ جرنل ضیاالحق نے اپنی اقتدار قایم رکھن تے
جمہوریت دے اندولن نوں دبائی رکھن خاطر اسلام دھرم دا
سہارا لیا سی تے پاکستان دا 'اسلامائیزیشن' کر دتا سی۔ پاکستان
نوں اسلامی رپبلک بناء دتا گیا سی۔ توہینِ رسالت اسلامی قانون
بنائے گئے سن۔ ایہناں قنوناں وچ بلیس فیمی لا وی بنایا گیا سی۔
اس دے ادھین جے کسے غیر مسلم بارے دو مسلمان ایہہ
گواہی دے دین کہ اس آدمی/عورت نے اجیہا کجھ کیتا، لکھیا،
بولیا ہے جس نال پیغمبر صاحبَ دا اپمان ہوندا ہے، تاں مذہبی
عدالت دوشی نوں پھانسی دی سزا دئےگی۔
اس قانون دا اک پکھ ایہہ ہے کہ مسلم جنتا دے دماغ وچ
اک گل ایہہ بٹھاء دتی گئی کہ توہینِ رسالت کرن والے دی ہتیا
جنا پوتر کم ہور کوئی نہیں ہوندا۔ کھلے عامَ مذہبی نیتا اعلان
کردے نے کہ جے پھلانے پھلانے 'بلیس فیمی' دے اپرادھی
دی کوئی ہتیا کر دئے گا تاں اسنوں اینے لکھ دا انعام ملیگا۔
ایہی کارن ہے کہ سلمان تاثیر دے ہتیارے دے پکھ وچ
لکھاں لوک سڑکاں 'تے نکل آئے سن۔ توہینِ رسالت قانون دی
سمیکھیا دی گل کرن والے پاکستان دے مرکزی منتری شہباج
بھٹی دی دن دہاڑے ہتیا کر دتی گئی سی۔ سلمان تاثیر، پنجاب
دے گورنر دے عہدے 'تے سن۔ اوہناں دی غلطی صرف اینی
سی کہ توہینِ رسالت دی اپرادھی عیسائی عورت آسیا بیبی دی
ملاقات کرن لئی جیل وچ گئے سن۔ اوہناں دا کہنا سی کہ توہینو
رسالت قانون قرآن دا قانون نہیں ہے۔ ایہہ انساناں لئی بنایا گیا
ہے، جس اتے وچار کیتا جا سکدا ہے۔
توہینِ رسالت قانون دیش دی ایڈی سنویدنشیل سمسیا بن
گئی ہے کہ مرکزی وزیر داخلا رحمٰن ملک نے ایہہ اعلان کیتا
ہے کہ اوہ خود توہینِ رسالت کرن والے دی ہتیا کر سکدے نیں۔
سبھ توں خطرناک گل ایہہ ہے کہ پاکستان دی ادارپنتھی سول
سوسائٹی اس قسم دی اگر دھرم اندھتا کارن 'سمٹتی' جا رہی
ہے۔ ایہہ نہیں لگدا کہ نیڑے دے بھوکھ وچ دھرم اندھتا نوں
چنوتی دتی جا سکے گی۔
ڈیلی ٹائمس 11 مارچ، 2011 نے اک رپورٹ چھاپی ہے
جسدے مطابق 32 جنیاں نوں، جہناں وچ ودھیرے عیسائی تے
اہمدیئے سن، مذہبی عدالتاں نے توہینِ رسالت دے دوش وچ
پھانسی دی سزا دتی سی۔ ایہناں 32 جنیاں دے کیس جد اچی
عدالت وچ آئے تاں، ثبوت تے گواہاں دی گھاٹ ہون کرکے
ایہناں نوں کورٹ نے بری کر دتا۔ پر بری ہون پچھوں ایہناں
ساریاں نوں اسلامی کٹڑوادیاں نے مار دتا۔ ایہو نہیں اوہناں دو
ججاں دی ہتیا وی کر دتی گئی، جہناں نے ایہناں نوں بری کیتا
سی۔
پاکستان دے پرچے 'دا ہیرالڈ' نے پاکستان دے انسانی
حقوق کمیشن دوارا دتے گئے انکڑیاں دے آدھار اتے چھاپیا
ہے کہ 1986 توں جنوری 2011 تک گھٹوگھٹ 39 لوکاں
نوں توہینِ رسالت دے دوش وچ اوہناں دے مقدمیاں دی کاروائی
شروع ہون توں پہلاں ہی مار دتا گیا۔ ایہناں وچوں 35 ہتیاواں
پنجاب وچ ہوئیاں سن۔ تن سندھ وچ تے اک خیبر پختون خاں
وچ کیتی گئی سی۔ ودھیرے ہتیاواں کٹرپنتھیاں دوارا دوشی نوں
پتھراں نال مار مار کے کیتیاں گئیاں سن۔ کجھ نوں جیل وچ مار
دتا گیا سی۔ کجھ نوں گولی ماری گئی سی۔
ادھی رات نوں، ملتان دے منگول ہوٹل دے کمرہ نن. 113
وچ میں ایہہ سوچن لگا کہ اتھے جیون کنا سستا ہے۔ دھرم
اندھتا بھاویں اوہ کسے دھرم دی وی ہووے، کتھے لے جاندی
ہے؟ مینوں بابری مسجد ڈھاہن دی گھٹنا تے گجرات دا
نرسنگھار چیتے آؤن لگا۔ میں دوواں ستھتیاں دی تلنا کرن لگا۔
سوچن لگا دو جنے—پورے دیش وچ دو جنیاں دا ملنا کنا آسان
ہوئےگا، جیہڑے ایہہ کہہ سکن کہ میں توہینِ رسالت کیتی ہے۔
بس اینا کافی ہے، فیر ہتیا کر دتی جاوے گی۔ بھارت وچ جے
میں ہشمپرا، احمدآباد وچ ہوندا تاں وی ہتیا کر دتی جاندی
کیونکہ میں مسلمان ہاں۔
کندھ گھڑی لگاتار ٹک ٹک کردی رہی تے میرا اندر کمبدا
رہیا۔ دوشیاں نوں پتھر مار مار کے مار دین دا درش میریاں
اکھاں ساہویں بھوندا رہیا۔ سوچن لگا ہن کوئی عیسیٰ نہیں جیہڑا
ایہہ کہہ سکے کہ پتھر اوہی مارے جسنے خود کوئی گناہ نہ
کیتا ہووے۔
اگلے دن سویرے ہوٹل دے کمرے وچ سید مسعود کاظمی
آئے۔ گلاں باتاں ہون لگیاں۔ پتہ لگیا کہ کاظمی صاحبَ صحافی
نے تے 'آس ٹائمس' دے چیف ایڈیٹر نیں۔ سحر دے جانے
پچھانے دانشور نیں۔ اوہناں دا ٹبر وی بھارت ونڈ سمیں اتھے آیا
سی۔
گلاں تھوڑہیاں ہور اگے ودھن لگیاں تاں اچانک میرے
اتے حیرانی دا پہاڑ ٹٹ پیا۔ کاظمی صاحبَ نے دسیا کہ اوہناں
دا ٹبر اتر پردیش دے ضلعے فتح پور توں کراچی آیا سی۔ میں
اوہناں نوں دسیا کہ میں وی فتح پور دا ہاں تے جدی گھر اتھے
ہی ہے۔ کاظمی صاحبَ نے پاکستان وچ اپنے ٹبر دی کہانی
دسی۔ ایہہ پتہ لگیا کہ اوہناں دے پتا جی پنڈ وچ جیہڑی زمین
وغیرہ چھڈ آئے سن، اسدے بدلے اوہناں نوں پاکستان وچ کجھ
نہیں ملیا۔
کجھ چر بعد اسیں لوک ملتان دا پرانا شہر دیکھن لئی
نکلے۔
ہوٹل دی پارکنگ وچ کاظمی صاحبَ دی لال رنگ دی
پیاری جہی موٹر سائیکل کھڑی سی، جیہڑی دیکھن وچ موٹر
سائیکل تے موپیڈ دے وچکار دی چیز نظر آؤندی سی۔ کاظمی
صاحبَ نے دسیا کہ ایہہ موٹر سائیکل کمپنی نے اوہناں نوں
کجھ ڈسکاؤنٹ اتے دتی ہے کیونکہ اوہناں نے اپنے پرچے 'آس
ٹائمس' وچ اوہناں دا وگیاپن چھاپیا سی۔ اوہناں نے ایہہ وی دسیا
کہ موٹر سائیکل بیٹری 'تے چلدی ہے تے اسی کلومیٹر بعد
بیٹری چارج کرنی پیندی ہے۔ میں موٹر سائیکل دی پرشنسا
کرکے اس اتے بیٹھ گیا۔
پروگرام وچ سی کہ کاظمی صاحبَ 'والڈ سٹی' دے اندر
تک لے جان گے تے اوہ علاقے دکھاؤنگے جیہڑے سبھ توں
پرانے نیں۔ میری دلچسپی وی اسے وچ سی۔ رات شاید مینہہ
وسیا سی جاں پتہ نہیں کیہ سی کہ سڑکاں 'تے چکڑ سی۔ بھیڑ
بھڑکا زیادہ سی تے اسے دی تلنا وچ رولا رپا وی خاصہ سی۔
کاظمی صاحبَ دی موٹر سائیکل 'والٹ سٹی' دے اک دروازے
اندر جان لگی۔ تھوڑی جہی چڑھائی سی۔ کاظمی صاحبَ نے
ایکسیلیٹر اتے زور پایا، موٹر سائیکل نے اپنی اوقات نالوں ودھ
اڑاٹ پاؤنا شروع کر دتا، پر اگے نہ ودھی تاں کاظمی صاحبَ
ہینڈل نوں سجے کھبے گھماؤن لگے تاکہ کجھ گتی بنیں۔ اس
کوشش وچ موٹر سائیکل ڈگمگاؤن لگی تے میرے لئی سنتلن
رکھنا کجھ مشکل ہو گیا۔ پر میں ملتان دی سڑک اتے ڈگ کے
زخمی نہیں سی ہونا چاہندا۔ میں دوویں پیر ہیٹھ لا لئے۔ موٹر
سائیکل نے فیر پورا دم لایا، پر گل نہیں بنی۔ کاظمی صاحبَ
نوں پچھیا کہ 'میں اتر جاواں؟' پر کاظمی صاحبَ نے سختی
نال منع کر دتا۔ اوہناں دا اشارہ سی کہ موٹر سائیکل دی طاقت
اتے شک کرن دا مینوں کوئی حق نہیں ہے۔ چلو خیر، میں
پچھے بیٹھا رہیا، انج ڈولدا رہیا جویں 'رولا کروٹا' 'تے بیٹھا
ہوواں۔ آخر کاظمی صاحبَ نے کیہا، “تسیں ذرا اتر ای جاؤ،
چڑھائی اے۔” میں فوراً توں پہلاں اتر گیا۔ مشکل ایہہ سی کہ
میرے بیغ وچ کیمرہ سی تے ڈر سی کہ میں ڈگیا تاں کیمرہ ٹٹ
جاوے گا۔
کاظمی صاحبَ نے بڑی اپنت تے موہ نال شہر دی فصیل
دکھائی۔ اوہ رستہ دکھایا جس اتے فصیل بنی سی۔ گلیاں،
کوچے، نکراں دکھائیاں۔ کاظمی صاحبَ شہر دے جانکار
جاپدے سن۔ اوہناں نوں ایہہ وی پتہ سی کہ ایہناں محلیاں وچ
کون رہندے نے جاں پارٹیشن توں پہلاں کون رہندے سن۔
اوہناں مینوں ہندو محلے دکھائے۔ پرانیاں شاندار حویلیاں اپنے
ماضی دے ٹھاٹھ نوں بیان کر رہیاں سن۔ میں سوچن لگا کہ
اینیاں وڈیاں تے شاندار عمارتاں بناؤنا اک پیڑھی دا کم نہیں
ہے۔ پتہ نہیں کنیاں پیڑھیاں دی کمائی لگ جاندی ہے تد اک
عمارت بنی ہے تے جدوں اچانک اس عمارت دے مالک نوں
کیہا جاندا ہے کہ ہن ایہہ تہاڈی نہیں ہے تسیں اس نوں چھڈ کے
چلے جاؤ، تاں اسنوں کنج لگدا ہووےگا؟
اک پرانی شاندار حویلی دی تیجی منزل اتے لگیا ہویا
حویلی دے مالک دے ناں دا پتھر پڑھنا مشکل سی۔ میں دوجا
کیمرہ کڈھیا، جس وچ کافی اچھا 'جوم لینس' لگا ہویا سی۔ اس
حویلی دی تیجی منزل اتے لگے پتھر نوں جوم ان کیتا تاں
(اوم) دے ہیٹھاں 1931 لکھیا سی۔ کلاتمک ڈھنگ نال پتھر
اتے ویل بوٹیاں بنا کے سجے پاسے اردو وچ گوسوامی برج
کمار کانشیرام لکھیا سی۔ اجہیاں پتہ نہیں کنیاں عمارتاں سن۔
باراں وجے دے لگ بھگ کاظمی صاحبَ نے کیہا کہ اوہ
اپنے آفس جانا چاہندے نے کیونکہ موٹر سائیکل دی بیٹری
چارج کرن دی لوڑ ہے۔
اسیں لوک ملتان تے پرانے قلعے، جیہڑا ہن اک وشال ٹبہ
جاپدا ہے تے جس اتے مدھیگ دے سمارک بنے ہوئے نے،
کول آ گئے۔ اتھے کاظمی صاحبَ نے اک پرانی تے اک خستہ
ہالہ عمارت دے ساہمنے موٹر سائیکل روک دتی۔ عمارت دے
ہیٹھ کجھ بڑیاں ہی سادھارن قسم دیاں دُکاناں سن۔ اک پٹھان
دُکان دے باہر انگوٹھیاں وغیرہ ویچ رہیا سی۔ عمارت نوں دیکھ
کے کاظمی صاحبَ نے، “ایہہ عمارت ڈھائی جان والی اے۔”
“کیوں؟”
“کارپوریشن والیاں دا کہنا اے کہ کسے وی ویلے ڈگ
سکدی اے۔” میں پریشان ہو گیا۔ مطلب ایہہ کہ جس عمارت دے
اندر جا رہے ساں، کسے وی ویلے ڈگ سکدی ہے۔
موٹر سائیکل کھڑی کرکے اوہ لوہے دے سریاں والے اک
دروازے کول آئے تے زندرا کھولن لگے۔ ساہمنے پوڑیاں
دکھائی دے رہیاں سن۔ پوڑیاں 'چ کوڑا وی نظر آیا۔ کجھ سلھ دا
احساس وی ہویا۔ سریاں والا دروازہ کھول کے پوڑیاں چڑھن
لگے۔ پوڑیاں وچ سلھ سی۔ کجھ ہنیرا جیہا سی۔ اسیں اپر آ گئے۔
لکڑ دے کھادھڑ جہے دروازے نوں لگیا ہویا زندرا کھولدیاں
ہویا کاظمی صاحبَ نے کیہا، “میں دو مہینے پچھوں آفس آ
رہاں۔ کدی میرے نال چار چار ایڈیٹر کم کردے ہندے سن...ہن
میں پچھلے مہینے بیمار رہیا، میگزین وی نہیں نکل سکی...ہن
سبھ توں پہلاں تاں میں آفس شفٹ کراں گا۔”
اک کوئی پندراں فٹ لما تے اٹھ فٹ چوڑا کمرہ سی، جس
وچ ایڈیٹر دی میز دے علاوہ اک میز ہور سی۔ ہر جگہ پرانے
اخبار، کاغذ، لفافے، چٹھیاں، فائیلاں کھلریاں پئیاں سن تے ہر
چیز اتے اینی دھوڑ سی کہ کاظمی صاحبَ دی گل اتے یقین
کرنا پیا سی کہ اوہ دو مہینے بعد آفس آئے نیں۔ کاظمی صاحبَ
نے چیزاں نوں ٹھیک کرکے رکھنا تے صفائی کرنی شروع
کیتی۔ میں سوچیا ایہہ کم اینا آسان نہیں ہے اس لئی اوہناں نوں
روکیا، اوہ نہیں رکے تاں میں اوہناں دی مدد کرن لگ پیا۔
چیف ایڈیٹر دی میز دے پچھے ٹایلیٹ دا دروازہ سی تے
نال ہی اک کچن سی جتھے چاہ والے ان دھوتے بھانڈے پئے
سن۔ کپاں وچ چاہ دے داغ سک چکے سن۔ کاظمی صاحبَ نے
کم چلاؤُ صفائی کر لئی۔ اسیں دوویں بیٹھ گئے تاں اوہناں نے
کیہا کہ کیہ میں چاہ پینی چاہندا ہاں؟ میں سمجھ گیا کہ دو
مہینے دے گندے کپاں نوں صاف کرن پچھوں وی جے اوہناں
وچ چاہ پیتی گئی تاں ماضی تے حال اک ہو جان گے۔ میں منع
کیتا پر کاظمی صاحبَ دی اک عادت ہے، جیہڑی میرے نال
رلدی ملدی ہے، اوہ ایہہ کہ جس گل جاں کم توں لوک منع
کردے نے، اسنوں ضرور کیتا جاوے۔ میرے منع کرن دے باو
جود اوہناں نے چاہ بنائی۔ اسیں چاہ پیتی۔ اس پچھوں کاظمی
صاحبَ نے کیہا کہ میں ہیٹھاں چلا جاواں اپروں اوہ اک تار
سٹنگے جس دے اک پلگ لگا ہووےگا، اسنوں میں موٹر
سائیکل دی بیٹری نال لا دیاں تاکہ اوہ چارج ہو جاوے تے اسیں
لوک فیر گھم سکیئے۔
بیٹری چارج ہون تک کاظمی صاحبَ نے اک پرانی فائیل
کڈھی جس وچ اوہناں دی فتح پور والی زمین دے کاغذ سن۔
اوہناں نے خسرہ، کھتونی تک سنبھال کے رکھے ہوئے سن۔
کاغذاں دے حساب نال اوہناں دے والد فتح پور ہسوا یو.پی. دے
پنڈ بہیڑا سادات، پوسٹ ایرایاں، تحصیل کھاگا وچ 34.390
ایکڑ زمین دے مالک سن۔ اوہ مارچ 1949 وچ کراچی آ گئے
سن۔ اپنے پنڈ دے چھوٹے موٹے ذمیندار سید افتخار حسین ولد
میر حسن نوں لانڑھی مہاجر کالونی کراچی، 30 سی ون ایریا
کواٹرس وچ 363 نمبر دا کواٹر دتا گیا سی۔
کاغذ دکھاؤندے ہوئے کاظمی صاحبَ بولے، “اج میرے
کول اک انچ زمین نہیں ہے۔”
“کیوں؟ کسٹوڈیم ولو ملی ہوئےگی؟” میں کیہا۔
“جج...پنج ہزار روپئے منگدا سی...ابا کولوں...تسیں
جاندے او...کھانے دے لالے پئے ہوئے سن...نہیں دتے...کیس
ہار گئے۔”
میں کاغذاں نوں الٹن پلٹن لگا۔ ایہناں وچ سید حسن مجتبیٰ
دے ناں شیعہ انٹر کالیج، لخنؤ دے ایتھلیٹک ڈپارٹمنٹ دا اک
سرٹیفکیٹ ملیا، جس وچ پرمانت کیتا گیا سی کہ اوہ 1942 44
وچ سکول دی ہاکی، کرکیٹ تے فٹ بال ٹیم دے ممبر سن۔ میں
پچھیا، “سید حسن مجتبیٰ کون سن؟”
“میرے وڈے ابا۔”
“اوہ وی پاکستان آ گئے سن؟”
“ہاں...۔” اوہ بولے۔
“فیر؟”
“اوہناں نال وی اتھے کچھ اچھا نہیں ہویا۔” اوہ چپ ہو
گئے۔ میں بہتا کریدنا ٹھیک نہیں سمجھیا۔
کجھ چر بعد میں کاظمی صاحبَ نوں کیہا، “جس طرحاں
تہاڈے والد فتح پور ہسوا دے پنڈ بہیڑا سادات توں کراچی آئے
سن اسے طرحاں پشپا اگنی ہورتی دے نانا ملتان توں دلی گئے
سن۔ اوہ ملتان وچ دلی گیٹ دے باہر آغاپرا محلے 'چ رہندے
سن۔ اوہناں نے مینوں اپنا گھر دیکھن لئی کیہا اے۔ کیہ تسیں
اس کم وچ میری مدد کر سکدے او؟”
کاظمی صاحبَ فوراً تیار ہو گئے۔ بیٹری چارج ہو چکی
سی۔ اسیں دلی گیٹ ول نکل پئے۔ کاظمی صاحبَ نے دسیا کہ
دلی گیٹ دی اجے پچھے جہے ہی مرمت کروائی گئی ہے۔
اوہناں نے اک جگہ موٹر سائیکل کھڑی کر دتی۔ میں دلی گیٹ
دیاں تصویراں لین لگا۔ پچھن 'تے پتہ لگیا کہ محلہ آغاپر دلی
گیٹ دے باہر ہے۔ اسیں باہر آ گئے۔ اک پچھان ایہہ دسی گئی
سی کہ اسدے کول گرودوارا سی۔ کاظمی صاحبَ نے اک
بڈھے دُکاندار توں گرودوارے بارے پچھیا تاں اسنے کیہا، “ہاں
اتھے، اودھر، اک چھوٹا جیہا گرودوارا ہوندا تاں ہوندا سی۔”
“ہن کتھے ای؟”
“ہن...؟” اسنے میرے ول دیکھیا۔
“...ہولی ہولی ڈھہندا گیا، فیر لوکاں نے اسدا ملبہ ہٹاء کے
دُکاناں پا لئیاں۔”
اسیں لوک جتھے گرودوارا ہوندا سی، اتھے آئے تے
ساہمنے والی پہلی گلی وچ وڑ گئے۔ امیش جی نے لکھیا سی،
دو منزلا مکان سی، جس وچ باراں کمرے سن۔ مینوں جیہڑا
وی دو منزلا مکان دسیا، میں اسدی تصویر کھچ لئی۔ سوچیا
ایہناں وچوں کوئی ہووےگا تاں پشپا جی اپنے نانے دا گھر
پچھان لین گے۔ اک گلی دے دو منزلا مکاناں دیاں تصویراں
لے کے میری تسلی نہیں ہوئی۔ میں نال والی دوجی تے تیجی
گلی دے سارے دو منزلے مکاناں نوں کیمرے وچ ڈک لیا۔
رات دا کھانا وانا کھا کے کمرے وچ لیٹیا سی کہ شاکر
صاحبَ دا فون آ گیا۔ ادھر ادھر دیاں گلاں باتاں پچھوں اوہناں
کیہا، “کل دی ٹرین وچ تہاڈا کراچی جان دا ٹکٹ بک کروا
دیاں؟” مینوں کجھ حیرانی ہوئی۔ سوچیا کہ اینی کیہ جلدی ہوئی
کہ میں اک دن وچ ہی ملتان چھڈ دیاں؟ فیر سوچیا، ہو سکدا ہے
کہ 'محافظاں' دا دباء ہووے۔ میں کیہا، “شاکر صاحبَ، میں کل
ای تاں آیا آں۔ اجے ملتان ٹھیک طرحاں دیکھیا نہیں...جے کل
میں کراچی چلا جاندا آں تاں اتھے آؤن دی کوئی ضرورت ہی
نہیں سی تے فیر میں بڈھا آدمی، اینا سٹرینج کنج لے سکدا آں؟”
ظاہر ہے میرے اس جواب اتے اوہ کیہ کہندے...فون
رکھن پچھوں میں فیر سوچن لگا کہ مملا کیہ ہویا؟
رات دے گیاراں وج چکے سن۔ کجھ پڑھ رہیا ساں کہ
اچانک کسے نے دروازہ کھڑکایا۔ پارٹی وچ سو طرحاں دیاں
گلاں آؤن لگیاں پر دروازہ تاں کھولنا ہی سی۔ ساہمنے ملتان
صحافی سنگھ دے مہامنتری رضی صاحبَ کھڑے سن، جہناں
نوں پہلے دن ہی مل چکیا ساں۔
“پریس کلب چلوگے؟” اوہناں مینوں پچھیا۔
“ہنے!” میں حیرانی نال پچھیا۔
“ہاں...اتھے نیڑے ای اے۔”
“پریس کلب کنے وجے تک کھلدا اے؟” میں پچھیا۔
“ساری رات۔” اوہ بڑے آتم وشواس نال بولے۔
“ساری رات؟”
“ہاں...ساری رات۔” اوہناں دوہرایا۔
“اسدا مطلب ہویا چووی گھنٹے؟”
“ہاں...سارا دن تاں کھلا ای رہندا اے۔”
“میں زندگی وچ بڑے گھٹ پریس کلب دیکھے نے...پر
شاید...”
اسیں باہر نکل آئے۔ سڑک بالکل سنسان تاں نہیں سی پر
ٹریفک بڑا گھٹ ہو گیا سی۔ پریس کلب تک آؤن وچ زیادہ وقت
نہیں لگیا۔ ایہہ اک خاصی وڈی، نویں بنی عمارت سی۔ اسدے
کمپاؤنڈ وچ کاراں تے وڈی گنتی وچ موٹر سائیکلاں کھڑیاں
سن۔
اندر اک وڈے حالَ وچ وڈے سائیز دا ٹیوی چل رہیا سی۔
ادھر ادھر سوفے پئے سن جہناں 'تے صحافی پسرے ہوئے سن
جاں چاہ پی رہے سن۔ حالَ وچوں نکل کے اسیں دوجے کمرے
وچ آ گئے کیونکہ حالَ وچ ٹیوی دی آواز خاصی اچی سی۔
“پہلاں تاں ایہہ دسو کہ اتھوں دا پریس کلب ساری رات
کیوں کھلدا اے؟” میں پچھیا۔
“جیہڑے جرنلسٹ رات دی شفٹ وچ آؤندے نے اوہ پہلاں
اتھے آ جاندے نے، اتھے بیٹھدے نے، اتھوں ہی اخبار دے
دفتر چلے جاندے نیں۔ جہناں دی شفٹ رات نوں ختم ہوندی
اے، اوہ وی اتھے ای آ بیٹھدے نیں۔”
“اوہ رات نوں گھر نہیں جاندے؟”
“کئیاں دے گھر شہر توں دور نے...کچھ آسپاس دے
قصبیاں توں آؤندے نیں۔” رضی صاحبَ بولے۔ مینوں لگیا
اصلی گل اوہ لکاء رہے نیں۔ اوہ شاید ایہہ ہے کہ صحافیاں دا
رات ویلے اکلے گھر جانا خطرناک ہو سکدا ہے۔
کجھ ہور صحافی وی آ گئے۔ بھارتی صحافی جگت تے
پاکستان دی چرچہ ہون لگی۔ اوہناں نوں ایہہ جان کے حیرانی
ہوئی کہ بھارت وچ صحافیاں نوں اینی 'موٹی' سیلری ملدی ہے۔
فیر گل ہون لگی اخباراں دی قیمت دی۔ میں لاہور دے انارکالی
بازار دے موڑ 'تے جدوں اخبار خریدے سن تاں بڑی حیرانی
ہوئی سی۔ اپنی بھارتی عادت مطابق میں پنج چھیج اخبار تے
دو تن رسالے لے لئے سن۔ اخبار والے نوں پیسے پچھے تاں
اسنے اٹھ سو روپئے دسے۔
“اٹھ سو!” میں حیران رہِ گیا۔
پچھوں پتہ لگیا کہ پاکستان وچ اخبار بڑے مہنگے نیں۔
کسے اخبار دا مل پچی روپئے توں گھٹ نہیں ہے۔ رسالہ ڈھائی
تن روپئے دا ہوندا ہے۔ انج کیوں ہے، دسدے ہوئے لوکاں نے
کیہا سی کہ پاکستان دے اخباراں نوں اونا وگیاپن نہیں ملدا جنا
بھارت دے اخباراں نوں ملدا ہے۔ ہن سوال ایہہ ہے، کیوں؟ اسدا
جواب ایہہ دتا گیا کہ وپار، ادیوگ، منڈی دی جنی وڈی مارکیٹ
بھارت وچ ہے اونی وڈی پاکستان وچ نہیں۔ اس لئی پاکستان وچ
وگیاپن دا دھندا اونا وکست نہیں ہے، جنا بھارت وچ ہے۔
اس گل بات توں ایہہ وی پتہ لگیا کہ بھارت وچ جس
طرحاں دیاں سہولتاں صحافی سرکار توں لے رہے نے، اوہ
اتھے نہیں ملدیاں۔
راتی اک وجے دے لگ بھگ رضی صاحبَ مینوں ہوٹل
چھڈ گئے۔ مینوں پوری طرحاں سمجھ آ گئی سی کہ بھارت تے
پاکستان وچ صحافی ہون دا اک مطلب نہیں۔ حالانکہ دوواں وچ
سمانتاواں وی ہین—پر پاکستان دا صحافی بھارت دے صحافی
دی تلنا وچ زیادہ غیر محفوظ ہے۔ انتر راشٹری سنستھا 'کمیٹی
ٹو پروٹیکٹ جرنلسٹ' دی تازی رپورٹ مطابق 1992 توں لے
کے 2010 تک پاکستان وچ 39 صحافیاں دی ہتیا کیتی گئی
ہے۔ بھارت وچ ایہہ گنتی 27 ہے۔ پاکستان دے انسانی حقوق
آیوگ دی رپورٹ مطابق 2009 وچ ہی ست صحافیاں دی ہتیا
کیتی گئی۔ پاکستان وچ میڈیا کرمیاں دے اپہرن، قاتلانہ حملیاں،
کٹمار، دھمکیاں وچ لگاتار وادھا ہو رہیا ہے۔ سن 2009 وچ
ہی 163 میڈیا کرمیا دھمکائے گئے سن۔ پنجاب وچ 54,
سرحدی صوبیاں وچ 52, اسلام آباد وچ 28, بلوچستان وچ 03
میڈیا کرمیاں 'تے حملے کیتے گئے سن۔
بلوچستان دے اخباراں دے دفتراں نوں پولیس تے اردھ
سینک بل گھیری رکھدے نیں۔ 2009 وچ اردو ڈیلی 'اساپ' نے
اعلان کیتا سی کہ اوہ اپنا پرکاشن بند کر رہیا ہے کیونکہ دو
ہفتے تک تحفظ بلاں نے اخبار دے آفس وچ آؤن والیاں دی
تلاشی تے پچھ گچھ دا اجیہا ہتک آمیز چکر چلایا سی کہ اخبار
نوں اپنا بوریا بسترا بنھن دا فیصلہ کرنا پیا سی۔ 'آزادی' اخبار
دے دفتر دے باہر وی ایہو حالَ سی۔ ایہناں اخباراں نوں
سرکاری وگیاپن دینے روک دتے گئے سن۔ جدکہ اوہناں دا
سرکلیشن کافی زیادہ سی۔ پاکستان انسانی حقوق آیوگ نے اپنی
2009 دی رپورٹ وچ وستھار نال صحافیاں 'تے کیتے گئے
حملیاں دا ویروا دتا ہے، جہدی کلپنا نہیں کیتی جا سکدی۔
رات ہوٹل دے ڈائننگ حالَ وچ کھانا کھان گیا تاں اتھے
ہوٹل دے نوجوان مالک عمران مل گئے۔ اوہناں نے کیہا کہ
'میں تاں تہانوں ڈنر لئی 'انوائیٹ' کرنا چاہندا سی۔ چلو میرے
نال کھانا کھاؤ۔' میں اوہناں دے آفس وچ آ گیا۔ اتھے اوہناں دے
وڈے بھرا کمپیوٹر اتے کوئی کم کر رہے سن۔ دوویں ساہمنے
سوفے اتے بیٹھ گئے تے انڈیا بارے سوالاں دی جھڑی لا دتی۔
میں اک گل محسوس کر رہیا ساں کہ اوہناں نوں بھارت بارے
چنگی جانکاری ہے۔ دوجا ایہہ پتہ لگیا کہ اوہ پچھلے پچی
سالاں دوران بھارت وچ آئی مالی پرگتی تے 'خوش حالی' دے
سمرتھک نیں۔ اوہ بھارت دیاں حاصلیاں دی پرشنسا کر رہے
سن۔ پاکستانی سماج تے 'طالبانائزیشن' دے لئی بڑے چنتت سن۔
پوری دنیاں گھمنا چاہدے سن۔ پیسہ سی۔ ودیش وچ پڑھنا
چاہندے سن۔ پر مجبوری سی کہ ویزا نہیں سی ملدا۔ اوہناں دسیا
کہ پاکستانی نوجواناں تے ودیارتھیاں نوں یورپ دا ویزا بڑی
مشکل نال ملدا ہے۔ حد ایہہ ہے کہ ٹورسٹ ویزا وی آسانی نال
نہیں ملدا۔
کاظمی صاحبَ نوں میں کئی واری کیہا سی کہ تسیں
بزرگ آدمی او، طبیعت وی ٹھیک نہیں رہندی...تسیں روز
مینوں گھماؤن آؤندے او، تہانوں تکلیف دینا مینوں چنگا نہیں
لگدا۔ تسیں کسے نوجوان آدمی نوں ایہہ ذمہ واری سونپ دیو۔
جے اوہ چاہیگا تاں میں اسنوں کجھ محنتانہ وی دے سکدا ہاں۔
میری اس گل دے جواب وچ اوہ ہمیشہ 'نہیں' دے علاوہ کجھ
ہور نہیں سی کہندے۔ ایہہ پکی گل ہے کہ اوہناں دا پیار تے
لگائ ہی سی ایہہ۔ پر میں کجھ زیادہ آزاد ہو کے گھمنا چاہندا
ساں، جیہڑا کاظمی صاحبَ دی موٹر سائیکل تے شہر وچ
اوہناں دے ساماجک سنبندھاں دے ہندیاں کجھ مشکل ہی نظر
آؤندا سی۔ اکثر کتے جاندے جاندے کسے دفتر وچ بیٹھ جاندے،
جان پچھان والیاں نال گپاں مارن لگ پیندے۔ میں بیٹھا کڑھدا
رہندا کہ میرے کول ٹائم گھٹ ہے، دیکھنا بڑا کجھ ہے—میں
گپاں وچ ٹائم کیوں برباد کر رہیا ہاں۔ پر کاظمی صاحبَ شاید
تھک جلدی جاندے سن، جاں ایہہ سمجھدے سن کہ میں جلدی
تھک جاندا ہاں...چلو خیر، جو وی سی اویں ہی سہی۔ میں سنیا
سی، پرانے شہر وچ کجھ مندر نیں۔ اوہناں نوں میں دیکھنا
چاہندا ساں۔ پر کاظمی صاحبَ اپنے حساب نال گھماؤن وچ یقین
کردے سن۔ اوہناں نے مینوں اپنیاں کئی پرانیاں پریمکاواں دے
گھر وکھائی۔ کئی اجہیاں تھاواں دکھائیاں جیہڑیاں اوہناں دے
لڑکپن دے روچک پرسنگاں نال جڑیاں ہوئیاں سن۔ چلو خیر،
اوہ میرے لئی جو کر رہے سن اوہ بڑا سی تے میں اوہناں دا
شکرگزار ساں۔
پاکستان دی سرکار نوں جے اتہاس وچ رچی ہوندی تاں
مہابھارت دے سمیاں دا ملتان اتہاس دا خزانہ ثابت ہوندا۔ شہر
وچ پرت در پرت اتہاس چھپیا ہویا ہے۔ ملتان دا قلعہ، جیہڑا ہن
اک وشال ٹیلا ہے تے جس اتے مدھکال دیاں وشال عمارتاں
بنیاں ہوئیاں نیں۔ پراتت وگیانیاں لئی دلچسپی دا وشا ہے۔
کیہا جاندا ہے سورج مندر اتھے ہی سی۔ اٹھویں نونویں
صدی وچ اسنوں لٹ کے ڈھاء دتا گیا سی۔ اس پچھوں پرانے
سورج مندر دی تھاں 'تے ہی پرلھاد مندر بنایا گیا سی۔ اس مندر
دا سنبندھ ہولکا تے پرلھاد پرسنگ نال جوڑیا جاندا ہے۔ ایہہ
مانتا ہے کہ اتھے ہولکا سڑی سی۔
پرلھاد دا وشال مندر ملتان قلعے وچ صوفی سنت شیخ
بہاالدین جکریا دے مقبرے دے باہر کھڑا ہے۔ ونڈ پچھوں وی
اس مندر وچ پوجا آدی ہوندی ہندی سی تے عقیدتلو درشن کرن
آؤندے سن۔ پر 1992 بابری مسجد دے توڑے جان دی
پرتیکریا وجوں ایہہ مندر ڈھاء دتا گیا سی۔
ڈھٹھیا ہویا مندر ہن وی دیکھیا جا سکدا ہے۔ مینوں پتہ سی
کہ ونڈ توں پہلاں ملتان ہندواں تے جینیاں دا پرمکھ مرکز سی۔
میں جگیاسا وساسا کاظمی صاحبَ توں ملتان دے ہندواں بارے
جانکاری چاہی۔ اسیں لوک پرلھاد دا ڈھٹھیا ہویا مندر دیکھن جا
رہے ساں۔
میں پچھیا، “کی ملتان وچ ہندو ہین؟”
اوہناں کیہا، “ہاں، ہین۔”
“کتھے رہندے نے؟ کنے کو نے؟”
“ایہو کوئی دس پنج ہون گے۔” اوہ بولے۔
“کتھے رہندے نے؟”
“مینوں پتہ نہیں...ایتھے کتے ہی ہون گے...۔”
“کی اوہناں نوں ملیا جا سکدا اے؟”
“ہاں...ہاں...۔” اوہناں نے حیرانی نال کیہا۔ “پر پتہ نہیں
کتھے ہون گے...سارے... اوہ...کیہ کہندے نیں...صفائی وغیرہ
دا کم کردے نیں۔”
اسیں پرلھاد مندر کول پہنچے۔ شیخ بہاالدین جکریا دے
مقبرے دے بالکل نیڑے وشال مندر اس طرحاں ٹٹیا بھجیاا پیا
سی جویں کسے مہان آدرش دے ٹکڑے کر دتے گئے ہون۔
کاظمی صاحبَ بولے، “ملتان وچ اسیں لوک اس گل دا مان
کردے ساں کہ اتھے 'رلیجس ٹالرینس' دی اینی وڈی مثال
سی...اک پاسے اینا مہان صوفی تے دوجے پاسے وشال
مندر...۔”
“ایہہ ڈھٹھیا کنج؟”
“بس...اسے دن جد ایودھیا وچ مسجد ڈھاہی جا رہی
سی...اتھے لوکاں نوں جوش دوایا گیا...تسیں جاندے او...مفت
دی نیتاگری کرن والے گھٹ نہیں ہندے...ہزاراں آدمیاں دا
جلوس روانہ ہویا۔”
“پجاری وغیرہ نہیں سن؟” میں پچھیا۔
“ہے سن...اوہ وچارے جان بچاء کے، خود پتہ نہیں، بھج
کے کتھے چلے گئے۔ خیر فیر کیہ سی لوکاں نے مندر ڈھاؤنا
شروع کر دتا...کہندے نے کجھ ملبے ہیٹھ دب کے مر وی گئے
سن۔”
“اویں ایودھیا وچ وی ہویا سی۔ بابری مسجد ڈھاؤن والیاں
وچوں کجھ ملبے ہیٹھ دب کے مر گئے سن۔”
اسیں لوک ٹٹے ہوئے مندر کول آ گئے۔ مندر دا کوئی وی
حصہ صحیح سلامت نہیں سی۔ ملبے دے وڈے وڈے ڈھیر نظر
آ رہے سن جہناں نوں دیکھ کے لگدا سی کہ مندر کافی وڈا
ہوئےگا۔ میں ملبے دیاں تصویراں کھچن لگا۔ ڈھٹھے ہوئے
مندر دے ملبے دوآلے کنڈیدار تاراں دی واڑ کر دتی گئی سی۔
اسیں اک پورا چکر کٹیا کہ کتوں اندر جا سکیئے، پر ہر پاسے
تار سن، اچی کندھ کر دتی گئی سی۔ میں ہر اینگل توں
تصویراں لیندا رہیا۔
کاظمی صاحبَ نے کیہا، “میرے کول اس مندر دی اک
پرانی تصویر ہے، میں تہانوں دیاں گا۔”
“ہاں ایہہ تاں بڑا چنگا ہوئےگا۔” میں کیہا۔
مندر دے ملبے دیاں تصویراں کھچدیاں ہویاں میں کاظمی
صاحبَ نوں کیہا، “تہانوں یاد ہوئےگا قرآن شریف دی اک آیت
اے، تسیں دوجیاں دے خدا نوں برا نہ کہو، تاکہ اوہ تہاڈے خدا
نوں برا نہ کہن۔”
“ہاں...ہاں...یاد اے۔” کاظمی صاحبَ نے آیت عربی وچ
سنا دتی۔ تے بولے، “ایہہ وی صاف کیہا گیا اے کہ مذہب وچ
زور زربدستی نہ کرو”
ہاں...کاش پاکستان اسلامی دیش ہی ہوندا! میں سوچن لگا۔
اینے مہان صوفیاں دے شہر وچ مندر ڈھاؤنا عجیب لگدا ہے۔
مدھ کال تک ملتان ادھیاتمک مہا پرکھاں دا اینا وڈا گڑھ بن
گیا سی کہ فارسی دا شعر ہے...:
'ملتان ما با جنت اعلیٰ برابر است
آہستہ پا با ناہ کے ملک سجدہ بھی کند'
بھاوَ ایہہ کہ ملتان اچ ستری سورگ دے برابر ہے، اتھے
آہستہ چلو کہ فرشتے اتھے سجدہ کردے نیں۔
ملتان دے ادھیاتمک پرکھاں وچ بہاالدین زکریا دا ناں بڑے
سنمان نال لیا جاندا ہے۔ اوہ 1170 وچ بغدادا توں پنجاب آئے
سن۔ پنجاب، بلوچستان، سندھ آدی دی لمی یاترا کرن پچھوں آپ
ملتان وچ ٹھہر گئے سن۔ اوہناں دا سنبندھ سہراوردی سلسلے
(گدی) نال ہے۔ اوہناں دے گورو دیا ال دین ابو نجیب
سہراوردی (1097 1168) نے اوہناں نوں ملتان جان دا حکم
دتا سی۔ سہراوردی اپنا سلسلہ حضرت علی، جنید بغدادی، ال
غزالی آدی نال جڑیا مندے نیں۔ سراوردی سنسار نوں تج کے
نہیں، بلکہ سنسار وچ رہِ کے عبادت کرن، سادھنا کرن، نوں
اتم سمجھدے نیں۔
شیخ بہاالدین جکریا دے پوتے رک نے عالم دے مقبرے
نوں پوروَ مغل کال دا تاج محل کیہا جاوے تاں غلط نہیں
ہووےگا۔ جس طرحاں تاج محل دی سندرتا دا ذکر نہیں کیتا جا
سکدا، اسے طرحاں رک نے عالم دے مقبرے دا ذکر ہمیشہ
ادھورا رہے گا۔
تسیں ملتان شہر دے کسے وی سرے 'تے جا کھلووو،
تہانوں رک نے عالم دا مقبرہ دکھائی دویگا کیونکہ ایہہ پرانے
قلعے دے کھنڈراں اتے بنیا ہویا ہے۔ پچی فٹ اتے تے پنج ہزار
گز سکوایر چبوترے اپر ایہہ عمارت بنائی گئی ہے۔ چبوترے
کارن مقبرے نوں دیکھن دی 'سپیس' ملدی ہے۔ مدھکال دیاں
عمارتاں دے سگھڑ کاریگر ایہہ جاندے سن کہ 'دیکھن والے'
تے عمارت دا اک گجھا رشتہ دوواں دے وچکارلے پھسلے
توں ہی بندا ہے۔ اداہرن لئی جے کسے نوں تاج محل دی
عمارت توں دس فٹ دور کھڑا کرکے، اسدیاں اکھاں کھول
دتیاں جان تاں اوہ تاج نوں دیکھ ہی نہیں سکیگا، ایپریشئیٹ
کرنا تاں بعد دی گل ہے۔
اس مقبرے نوں تسیں دوروں دیکھدے ہو تاں اسدی سندرتا
دی صرف اک 'پرت' دکھائی دیندی ہے۔ اس مقبرے دا گمبد
سنسار دا دوجا سبھ توں وشال گمبد ہے۔ سنسار دا سبھ توں وڈا
گمبد بیجاپر وچ ہے۔ میں تے کاظمی صاحبَ نال نال رک نے
عالم دے مقبرے (1320 1324) ول جا رہے ساں۔ اوہ مقبرے
بارے دس رہے سن۔ میں دیکھ رہیا سی وگیاپناں دے وڈے
وڈے بورڈ لگے نیں۔ میں اوہناں نوں ایہہ دسیا کہ بھارت وچ
پراتتوَ تے اتہاسک وراثت دے بارے لوک تے سرکار بہت
سنویدنشیل نیں۔
جدوں 'ویو' 'چوں وگیاپن بورڈ ہٹ گئے تاں میں رک نے
عالم دے مقبرے دے چتر کھچنے شروع کر دتے۔ مقبرے دے
اچے چبوترے اتے جان لئی جیہڑیاں پوڑیاں بنیاں سن اوہناں
کول اک عجیب طرحاں دا، کافی پرانا جیہا لگن والا، پر بہتا
اچا نہیں، رکھ لگا سی۔ جسدیاں پتیاں بالکل سدھی تار ورگیاں
لمیاں تے پتلیاں سن۔ میں رکھ دیکھن لگا۔ کاظمی صاحبَ نے
دسیا کہ اس طرحاں دے اتھے چار رکھ نے...کوئی صوفی
ایہناں نوں مدھ ایشیا توں لیایا سی۔
اسیں پوڑیاں چڑھ کے وشال چبوترے اتے پہنچے۔ ہن
اتھوں مقبرے دے این کول آ کے آکار دی اوہ سندرتا، جیہڑی
ہیٹھوں نہیں نظر آؤندی سی، دکھائی دین لگی۔ اٹھ کھونجی
عمارت اپر جاندی جاندی کجھ اندر ول جھکدی جاندی ہے۔ اک
پاسے تاں اٹھ کھونجیاں دا اپنا سمیکرن دلکش لگدا ہے تے
دوجے پاسے اپر جاندے ہوئے آکار دا چھوٹا ہندے جانا اس
سمیکرن وچ اک نویں کھچ پیدا کر دیندا ہے۔ مقبرے دی
(ڈایمیٹر) پردھی 51 فٹ نوں انچ ہے۔ کندھاں اتے مدھ ایشیا
تے ایران دیاں ٹائلاں دی ادتی کلاتمک پیشکاری ہے۔
ٹائلاں دا کم میں اصفہان تے شیراز وچ وی دیکھیا ہے۔
میرے خیال مطابق سمرکند، بکھارا تے ترکی دے کجھ کھیتراں
دے نال نال ایرن دے کلاکاراں نے وی اس کلا وچ مہارت
حاصل کر لئی سی۔ اج ایران وچ کیتا جان والا ٹائلاں دا کم اونا
پربھاوشالی نہیں جنا پرانا کم لگدا ہے۔ رک نے عالم دے
مقبرے وچ ٹائلاں دا کم سرب اتم شرینی دا ہے۔ ایہہ اصفہان
تے سمرقند نالوں کسے پکھوں وی گھٹ نہیں ہے۔ ہو سکدا ہے
اتھوں دے کاریگراں نے ہی ایہہ کیتا ہووے۔ اینی وڈی 'سپیس'
وچ آکاراں تے رنگاں دے سمیل دا سنتلن بنائی رکھنا بڑا اوکھا
کم ہوندا ہے، جیہڑا اس مقبرے وچ بہت کلاتمکتا نال کیتا ہویا
ہے۔
اٹھ کندھاں اپر 58 فٹ ڈایامیٹر دا گمبد ہے۔ ایہہ گمبد وی
ٹائلاں نال سجیا ہے۔ عمارت دے 'بیس' تے گمبد وچ اک بڑا
ناجک رشتہ ہے۔ دوویں اک دوجے اتے حاوی نہیں ہندے، بلکہ
اک دوجے دے پورک بن جاندے نیں۔ جدکہ بیجاپر دے گمبد
وچ شاید ایہہ سندر سمیل نہیں ہے۔
مقبرے دے ہور نیڑے آؤن 'تے پتہ لگدا ہے کہ اندر جان
والا دروازہ چھوٹا ہے۔ شیشم (ٹاہلی) دی لکڑ دے دروازے اتے
بڑی خوبصورت جالی بنی ہوئی ہے۔ صدیاں دی گرمی سردی
سہِ کے لکڑ دا رنگ کالا پے گیا ہے تے پہلی نظرے وچ
دروازہ کالے پتھر دا بنیاں ہویا جاپدا ہے۔ مقبرے اندر آ کے پتہ
لگدا ہے کہ لال اٹاں دی بنی عمارت وچ لکڑ دے موٹے موٹے
شہتیراں دا وی کافی استعمال کیتا گیا ہے۔ ایہہ وی، دسیا گیا کہ
ایہہ شیشم دی لکڑ ہے، جسنے صدیاں توں ٹناں مونہی بھار
چکیا ہویا ہے۔
سو فٹ اچے مقبرے دے اندروں پوڑیاں گھمدیاں ہوئیاں
اپر تک گئیاں نیں۔ اندروں مقبرہ دیکھن پچھوں اسیں فیر باہر آ
گئے۔ اتھے اک جگہ کندھ اتے کالا دھبہ جیہا لگیا ہویا سی۔
کاظمی صاحبَ نے دسیا کہ جہناں منڈیاں دے داڑھی مچھاں
آؤن وچ دیر لگدی ہے، اوہ اتھے آ کے اپنا چہرہ رگڑدے نے
تے داڑھی مچھاں دے وال جلدی آ جاندے نیں۔
ملتان وچ پرانے مقبریاں، مسجداں دی کمی نہیں ہے۔ دکھن
ایشیا دیاں پرانے مسجداں وچوں اک ملتان دی جامہ مسجد
(712ء) اتھے ہی ہے۔ اس دے علاوہ سوائی مسجد، محمد خاں
ولی دی مسجد، علی محمد خاں خاکوانی دیاں مسجداں دیکھن
والیاں نیں۔
ملتان دی زبان سرائیکی ہے۔ سرائیکی پنجابی دے نیڑے
ہے۔ میں سرائیکی لیکھکاں، صحافیاں نوں وی ملنا چاہندا سی۔
کاظمی صاحبَ مینوں سرائیکی اخبار 'جھوک' دے دفتر وچ لے
گئے۔ سرائے وچ 'جھوک' بستی نوں کہندے نیں۔ جھوک
سرائیکی دا اک پرمکھ تے لگاتار نکلن والا اخبار ہے۔ ایہہ گل
وی تھوڑا وچار کرن والی ہے کہ پنجابی بولن والیاں دی گنتی
سرائیکی بولن والیاں نالوں ودھ ہے پر سرائیکی اخبار دے
پچھے ہی بنے پنجابی پرچے پانی جاتی وچ وی سرائیکی زبان
بارے، ادب بارے ہی گلاں باتاں ہوندیاں رہیاں۔
اخبار دے دفتر دے نیڑے ہی سرائیکی پرکاشن دا شو روم
ہے۔ ایہہ پرکاشن لگاتار سرائیکی وچ کتاباں چھاپدا ہے۔ نمونے
وجوں مینوں کجھ کتاباں دتیاں گئیاں۔ ایہہ دیکھ کے چنگا لگیا
کہ ہن وی کسے زبان دے نال سیوا دا بھاوَ جڑیا ہویا ہے۔
رات ہوٹل 'چ پہنچیا تاں میرا ٹکٹ آ چکیا سی۔ کل شام میں
ملتان توں کراچی جانا سی۔ لوکاں دے منع کرن دے باو جود
میں ٹرین دا ٹکٹ منگوایا سی۔ بہاالدین زکریا ایکسپریس ملتان
توں چار وجے چلدی ہے تے اگلے دن سویرے نوں وجے
کراچی پہنچدی ہے۔ میں ٹرین دے سبھ توں اچے درجے دا
ٹکٹ منگوایا سی۔ ٹکٹ اتے میرا ناں تے پچھان نمبر نہیں بلکہ
اس آدمی دا ناں لکھیا سی جسنے ٹکٹ خریدیا سی۔ ٹکٹ دے
پچھے ایہہ صاف صاف لکھیا ہویا سی کہ 'ٹکٹ جس دے ناں دا
ہے، اوہی یاترا کر سکدا ہے۔ انج نہ ہون 'تے ٹرین 'چوں لاہیا
جاں فائین کیتا جا سکدا ہے۔' میرے نال تاں معاملہ دوجا سی۔
میں ودیشی ہاں، تے اوہ وی بھارت دا باشندہ۔ میں پھڑیا جاندا
تاں ایہہ کیہا جا سکدا سی کہ میں اپنی پچھان لکاء کے سفر کر
رہیا ساں، جیہڑا بھارتی ہون دے ناطے گمبھیر جرم ہوندا۔ میں
اک دو جنیاں نوں پچھیا سی کہ اس بارے کیہ کیتا جا سکدا ہے
تاں ساریاں نے کیہا سی کہ ایہہ 'پھارمیلٹی' ہے پر کاظمی
صاحبَ نے کیہا سی ایہہ 'سیریئس' گل ہے تے جے کسے
طرحاں پتہ لگ گیا کہ اک بھارتی جائلی ناں تے پچھان نمبر
'تے یاترا کر رہیا ہے تاں چنگا نہیں ہووےگا۔ پر اوہناں نے
پچھوں کیہا سی، عامَ طور 'تے انج نہیں ہوندا۔ ہن نہ تاں دوجا
ٹکٹ لین دا موقع سی، نہ ناں بدلوایا جا سکدا سی—جرم کرنا
مجبوری بن گیا سی۔
انگریزاں نوں بھاویں اسیں کنا وی برا بھلا کہیئے، بھاویں
اسیں ایہہ نہ منیئے کہ بھارتی سماج نوں بناؤن وچ اوہناں دا
کوئی یوگدان ہے، بھاویں اسیں ایہہ کہندے رہیئے کہ 'اوئِ
انگریز سانوں کیہ سکھاویگا، ساڈی تہذیب تاں اینی پرانی ہے
کہ ادوں یورپ دے لوک درختاں 'تے رہندے سن۔' اسیں ایہہ
وی کلیم کردے ہاں کہ درشن تے دھرم وچ تاں اسیں دنیاں نوں
رستہ دکھایا ہے، وغیرہ وغیرہ...پر ملتان دا ریلوے سٹیشن
دیکھ کے ایہہ لگیا کہ انگریزاں دے من وچ مقامی آرٹ، کلچر
تے دستکاری لئی سنمان سی۔ ملتان دے سندر ریلوے سٹیشن
دی سجاوٹ لئی 'ٹایلس' دا استعمال کیتا گیا ہے۔
تیجا پڑاء : کراچی
کاظمی صاحبَ بڑی مہربانی کرکے، مینوں وداع کرن
سٹیشن 'تے آئے سن۔ چار پنج دناں دا ساتھ چھٹن والا سی۔ اس
دوران کاظمی صاحبَ نال دلی رشتہ بن گیا سی تے نالے اوہ ہم
وطن وی سن۔ ریلوے سٹیشن 'تے کاظمی صاحبَ دا اندازہ
ٹھیک نکلیا، ٹرین لیٹ سی۔ مطلب کراچی توں آئی نہیں سی۔
جیہڑی ٹرین آؤندی سی، اوہی جاندی سی۔ اسیں ویٹنگ رومنگ
وچ بیٹھ گئے۔ چاہ پین لگے۔ گلاں کرن لگے۔ منٹاں دے گھنٹے
بنے تے بیتدے گئے۔ ٹرین نہیں آئی۔ ہندے ہندے ست وجے
ٹرین آئی۔ دسیا کہ پہلاں دھوائی لئی جاوے گی۔ میں خوش ہو
گیا کہ صاف ستھری ٹرین وچ بیٹھانگا۔ ہندے ہندے اٹھ وجے
ٹرین آئی۔ فسٹ کلاس دے کوپے وچ میرے لئی اک برتھ رزرو
سی۔ میں کاظمی صاحبَ نال ڈبے وچ چڑھیا۔ ڈبہ کجھ پرانا
جیہا لگیا پر دھیان نہ دتا۔ اپنے اتھے وی کافی پرانے ڈبے
چلدے نیں۔ اندر ڈبے دی گیلری وچ آئے تاں ہنیرا جیہا لگیا۔ اک
بلب گیلری دے اس کونے تے دوجا اس کونے وچ جگ رہیا
سی۔ کاظمی صاحبَ کوپے دیکھدے اگے ودھدے رہے۔ ڈبے
دے انت وچ، دروازے دے نال والے کوپے وچ میری سیٹ
سی۔ کوپے دے ساہمنے اک ٹایلیٹ سی، جسدا دروازہ کھلا سی۔
میری نظر اندر گئی تاں دیکھیا اک وڈا سارا 'ہول' ہے جس
وچوں چھوٹا موٹا آدمی ہیٹھاں پہنچ سکدا ہے۔
اسیں کوپے دے اندر آ گئے۔ پنج برتھاں سن۔ پنجے خالی
سن۔ کوپے وچ چنگا خاصہ ہنیرا سی کیونکہ اپر لگیاں لائیٹاں
وچوں صرف اک جگ رہی سی، باقی چار لائیٹاں دے کور
لٹک رہے سن تے اوہناں وچوں اک اک دو دو تاراں باہر
لمکیاں ہوئیاں سن، جہناں وچوں کجھ نال ٹٹے ہوئے ہولڈر
جھول رہے سن، کجھ وچ صرف تاراں سن۔ سوچ بورڈ دی
تھاں تاراں دا اک چھوٹی جہی جھاڑی باہر نکلی ہوئی
سی—لگدا سی، جانکار اوہناں نوں جوڑ کے بجلی جگاؤندے
جاں پکھا چلاؤندے ہون گے۔ مطلب ایہہ کہ جنیاں لائیٹاں جگ
رہیاں سن جاں پکھے چل رہے سن، اس نالوں ودھ کجھ نہیں
سی ہو سکدا۔ کھڑکیاں بڑی مستقل مجاجی دا ثبوت دے رہیاں
سن—یعنی جیہڑی کھلی سی بند نہیں ہو رہی سی تے جیہڑی
بند سی اوہ کھل نہیں سی رہی۔ فرش، دھلائی ہون کرکے گلہ
سی۔ تھاں تھاں توں اکھڑیا ہویا سی، پر شکر ایہہ کہ پٹڑیاں
نہیں سن دکھائی دے رہیاں۔ برتھاں چوڑیاں سن، پر اوہناں دے
پاٹے ادھڑے ریکسین دے کور ہتھ نال سیوں دتے گئے سن۔
کوپے وچ مچھراں دے ہون توں وی انکار نہیں سی کیتا جا
سکدا۔ کوپے اندر اک ٹایلیٹ سی، جسدا دروازہ وی کھلا ہویا
سی۔ پر سیٹ دا اوہ حالَ نہیں سی، جیہڑا گیلری والے ٹایلیٹ دا
سی۔ ہاں اس ٹایلیٹ وچ لائیٹ نہیں سی۔ جسدا مطلب سی ٹایلیٹ
دا استعمال دروازہ بند کرکے نہیں کیتا جا سکدا سی۔
ایہہ سبھ دیکھ کے میں کاظمی صاحبَ نوں کیہا، “میں اس
ٹرین وچ نہیں جاواںگا۔”
“کیوں؟” اوہ بڑے حیران ہوئے۔
“میں کل...۔”
“کل دا تاں ٹکٹ ہی نہیں ملیگا۔ بئی چار گھنٹیاں دی گل
اے۔ ہنے ٹرین چلیگی تاں بلب تیز جگن لگ پین گے۔” کاظمی
صاحبَ چاہندے سن کہ بس میں چلا ہی جاواں، میں وی سوچیا
کہ نہ جا کے اک نویں مصیبت آ جائیگی۔ ہوٹل دا کمرہ، ٹکٹ
تے فیر 'موہافجاں' دا مصلیٰ...کی کردا۔ میں کیہا، “ٹھیک ہے،
پر ایہہ دسو اتھے بسترا وغیرہ تاں دیندے نے نہ؟”
“بسترا؟” اوہ حیرانی نال بولے۔
“ہاں ساڈے اتھے تاں...۔”
“اتھے تہانوں اک رومال نہیں ملے گا۔” اوہ رکھی جہی
آواز وچ بولے۔
“رات نوں سردی لگے گی۔”
“ہنے دو گھنٹیاں نوں تاں سندھ شروع ہو جائیگا۔ فیر
سردی کتھے؟” اوہ بولے۔ ٹرین چلن والی ہوئی تاں کاظمی
صاحبَ ہتھ وتھ ملا کے اتر گئے۔ میں کوپے وچ اکلا رہِ گیا۔
کوپے دے دروازے والی برتھ اتے بیٹھ گیا۔ ٹرین بڑیاں نویاں
پرانیاں آوازاں کڈھدی ہوئی ہلن ڈولنن لگی۔ ہن باہر وی ہنیرا ہو
گیا۔ اندر مٹمیلی روشنی تے باہر ہنیرا۔ باتھروم گیا تاں ایہہ پتہ
نہیں لگدا سی کہ سیٹ کتھے ہے تے واش بیسن کتھے ہے، اس
لئی باتھروم دا دروازہ کھوہل کے اوہ کیتا جو عامَ طور 'تے
دروازہ بند کرکے کیتا جاندا ہے۔ کوپے وچ اکلا ساں، پر اپنی
اس مجبوری تے گستاخی 'تے افسوس وی ہویا۔ ہن ٹرین نے
تھوڑی رفتار پھڑ لئی سی۔ میں اٹینشن دی مدرا وچ بیٹھا ساں۔
اچانک کوپے دے دروازے وچوں اک اجیہی چیز اندر آئی کہ
اک وار تاں میں کجھ سمجھ ہی نہیں سکیا۔ فیر پورا کھیلھ پتہ
لگیا۔ ایہہ اک لولھا منگتا سی، جس نے میرے اتے بندا پربھاو
پاؤن لئی سبھ توں پہلاں اپنا لولھا ہتھ کوپے اندر کیتا سی تے
اس پچھوں اسدا چہرہ دکھائی دتا سی، جس اتے بے ترتیب
داڑھی سی تے سر 'تے صافا بنھاں ہویا سی۔ میں ہتھ چک کے
اسنوں منع کیتا۔ اس پچھوں دو تن منگتے ہور آئے—ساریاں
دی اینٹری دا طریقہ وکھو وکھرا سی۔ میں چاہندا تاں کوپے دا
دروازہ بند کر سکدا ساں، پر جاندا ساں کہ اس نال کوئی فرق
نہیں پوے گا تے نالے دوجے مسافراں نے وی تاں آؤنا سی۔
ساڈھے نوں جا پونے دس وجے تک ٹرین نے اپنی پوری
سپیڈ پھڑ لئی سی۔ پرزیاں دیاں آوازاں دے نال کسے چڑی دے
چیں چیں کرن ورگیاں آوازاں وی آؤن لگ پئیاں سن۔ ٹایلیٹ دی
ٹٹی ہوئی چھت وچ ہو سکدا ہے کسے چڑی دا آلھنا ہووے۔ پر
میرا خیال غلط سی۔ ایہہ کل پرزیاں دے ٹکراؤن دیاں آوازاں
سن۔
میں سوچیا اکلا ہاں۔ رات دے دس وجے نیں۔ جے دو آدمی
اک چھوٹا جیہا چاقو لے کے ہی کوپے وچ آ جان تاں مینوں اپنا
پرس تے موبائل دینا پوے گا۔ فیر نہ تاں میں کسے نوں
'کانٹیکٹ' کر سکانگا تے نہ کتے جا سکانگا۔ اس ایمرجنسی نال
نجٹھن لئی میں کجھ ضروری فون نمبر اک وکھرے کاغذ اتے
نوٹ کیتے تے کجھ پیسے ادھر ادھر سامان وچ پا کے پرس
نوں ہلکا کیتا۔ پاسپورٹ سامان وچ رکھیا تے لٹے جان لئی تیار
ہو کے بیٹھ گیا۔
ٹرین دی رفتار توں اندازہ ہوندا سی کہ ڈرائیور بے فقرہ
ہے تے سندھ آؤن وچ سماں لگے گا۔ کھلیاں کھڑکیاں وچوں
ٹھنڈی ہوا اندر آ رہی سی۔ پھربری دے شروع دے دن سن۔ لگدا
سی کہ سردی ودھے گی۔ میرے کول نہ پاؤن لئی گرم کپڑے
سن تے نہ اتے لین لئی کجھ ہور سی۔ اکو رستہ سی—میں اک
قمیض اتے دو قمیضاں ہور پا لئیاں۔ اک پینٹ اتے دوجی پینٹ
پا لئی۔ دو جوڑے جراباں ہور پا لئیاں۔
اجے تک کوئی ٹکٹ چیک کرن لئی نہیں سی آیا۔ میں
سوچ رہیا سی جے میں پھڑیا گیا تاں بڑی پریشانی ہو جاوے
گا۔ پتہ نہیں کہڑے سٹیشن اتے لاہ لیا جائے۔ پہلاں سٹیشن دی
حوالات وچ لے جایا جائے تے سویرے مجسٹریٹ دے ساہمنے
پیش کیتا جائے۔ حوالات وچ لے جان توں پہلاں موبائل، پیسے،
پاسپورٹ وغیرہ لے لئے جان گے۔ ایہناں خیالاں وچ ڈبیا ساں
کہ نیلا کوٹ پینٹ پائی ٹکٹ چیکر آ گیا۔ میں بڑے دکھاوٹی آتم
وشواس نال ٹکٹ اگے ودھا دتا۔ اوہ کجھ نہیں بولیا۔ اپنے چارٹ
اتے نشان لایا تے ٹکٹ اتے کوئی ماڈرن آرٹ بناء دتا۔ اوہ شاید
کاہل وچ سی، فوراً چلا گیا۔ میں اک برے سپنے توں آزاد ہو
گیا۔
ٹینشن ختم ہوئی تاں سردی ودھ لگن لگ پئی۔ ٹرین لگ
بھگ ساڈھے باراں وجے بہاول پور سٹیشن 'تے پہنچی۔ دلی
وچ بہاول پور ہاؤس وچ نیشنل سکول آف ڈرامہ ہے۔ ایہہ ناں
اینا جانیاں پچھانیاں ہے پر زندگی وچ پہلی پاری سٹیشن دیکھ
رہیا ہاں۔ تے جے چاہاں وی تاں اتھے اتر نہیں سکدا، گھم نہیں
سکدا کیونکہ ویزے وچ تن شہر لکھے گئے نے، چوتھا نہیں۔
بہاول پور توں کوپے وچ اک صاحبَ آ گئے۔ جان وچ جان آئی۔
اوہناں نے سامان وغیرہ رکھ کے پچھیا کہ کیہ اوہ سگرٹ پی
سکدے نے؟ حالانکہ سگرٹ دے دھونئیں نال مینوں پریشانی
ہوندی ہے، پر ایہناں حالاتاں وچ میں اوہناں نوں خوشی خوشی
اجازت دے دتی۔
سگرٹ پی کے اوہ اپر والی برتھ اتے چلے گئے۔ کمبل تان
کے سوں گئے۔ میں وی لیٹ گیا۔ پر نہ چادر، نہ کمبل، نہ
رومال۔ کجھ چر تک تاں ٹھیک رہیا، فیر ٹھنڈ لگن لگی۔
محسوس ہویا بیٹھ کے گھٹ ٹھنڈ لگدی ہے، تو بیٹھ گیا۔ سوچیا
بیٹھا بیٹھا پوری رتا بتاء دیاںگا۔ ہن رہِ ہی کنے گھنٹے گئے نیں۔
سوچیا کراچی وچ سٹیشن اتے علیگڑھ دے پرانے دوست ڈاکٹر.
جمال نقوی ملن گے۔ اس پچھوں علیگڑھ دے ہی ہور پرانے
دوست امادؤدین سعید ملن گے۔ عماد نوں تاں میں 1968 دے
پچھوں پہلی وار ملانگا۔ پتہ نہیں، اسنوں پچھان وی سکاں جاں
نہ۔ ایہہ وی یاد آیا کہ میرے کراچی جان دے کنے لوک خلاف
سن۔ میری بیوی، میرا بیٹا، میرے دوست...لندن توں ذکیہ
جبیری، سبھ نے منع کیتا سی۔ ایہہ کیہا سی، لاہور تے ملتان
تک تاں ٹھیک ہے، پر کراچی۔ میں دیکھنا چاہندا سی۔ مینوں
لگدا سی خطرہ تاں ہو سکدا ہے، پر اینا وی نہیں کہ نہ دیکھاں۔
سردی فیر لگن لگ پئی۔ ہن میں اپنیاں لتاں دی مالش کرن
لگا۔ گھڑی دیکھی تن وج گئے سن۔ سوچیا پالا مار لیا ہے۔ ہن
صرف دو گھنٹے بچے نیں۔ ٹرین بھاویں جنی سست رفتار
ہووے ٹائم تاں اپنی رفتار نال چلے گا۔ میں ہن نہ پنجاب بارے
سوچ رہیا ساں، نہ سندھ بارے۔ بس سوچ رہیا ساں کہ ٹائم بیتنا
چاہیدا ہے تاکہ سویر ہو جائے تے ٹھنڈ توں کھہڑا چھٹے۔
اگلے سٹیشٹ اتے دو آدمی تے اک زنانی کوپے وچ آئے۔
اوہناں مینوں رات دے تن وجے سیٹ اتے بیٹھا دیکھیا تاں کجھ
حیران ہوئے پر جلدی ہی آپو اپنیاں سیٹاں اتے لیٹ گئے۔ میں
بیٹھا اپنے شریر دی مالش کردا رہیا۔ سوچیا اٹھ کے ٹہلن جاں
ہتھ پیر ہلاؤن دی لوڑ نہ پے جائے۔ کوپے وچ میرے علاوہ
چار جنے ستے پئے سن۔ میں سردی نال کمب رہیا ساں۔ ٹرین
اک سٹیشن 'تے رکی...ناں شاید سکر سی۔ باہر چاہ، گرم چاہ
دیاں آوازاں آؤن لگیاں۔ میں کھلے پیسے، یعنی ویہہ دا نوٹ
کیونکہ پاکستان وچ چاہ مہنگی ہے، کڈھ کے کھڑکی کول
پہنچیا پر اس کوپے کول کوئی چاہ والا نہیں سی آ رہیا۔ ڈبے
وچوں اتر کے چاہ لے آؤن دا حوصلہ کرنا اوکھا لگیا۔ کئی
جھمیلے سن۔ خیر جیر، میں نوٹ ہلاؤندا رہِ گیا تے گڈی تر
پئی۔
اگلے سٹیشن نواشاہ 'تے چاہ ملی۔ چاہ والا کھڑکی کول آیا
تاں میں کیہا، “چار چاہ۔”
اسنے چار چاہاں پا کے کھڑکی وچ رکھ دتیاں۔ میں اسنوں
سو دا نوٹ پھڑایا تے بقایا دی پرواہ کیتے بناں اک کپ مُونہہ
نوں لا لیا۔ سکرین دی بنائی ہوئی چاہ سی۔ حلق وچ عجیب جہی
تکلیف ہوئی۔ مٹھا تیز تے تکھا جیہا لگیا۔ پر چاہ گرم سی۔ میں
چارے کپ پی گیا۔
سکرین والیاں چارے چاہاں پین پچھوں جسم وچ گرمی
آئی، پر مُونہہ دا سواد خراب ہو گیا۔ ہن باہر چانن ہون لگ پیا
سی۔ میں خوش سی کہ رات کٹی گئی۔ چانن تھوڑا ہور ودھیا
تاں نظر آؤن لگا کہ ایہہ پنجاب نہیں ہے سندھ ہے۔ میں کھڑکی
وچوں باہر کھجوراں دے درخت، اوہناں دے کول تلاء، کھبے
پاسے اک مکان جسدی کھڑکی وچ بلب دی روشنی سی، سورج
بالکل لال کھڈونے ورگا دیکھیا۔ چلو خیر، رات بھر جاگدے تے
ٹھنڈ چھکدے رہن دا ایہہ انعام تاں ملیا۔ میں کیمرہ کڈھیا تے
چنگی طرحاں پھوکس کرکے کلک کر دتا۔ اس دوران اوہ
دوویں جنے تے زنانی اٹھ گئے سن۔ اوہناں نے مینوں فوٹو
کھچدیاں دیکھ لیا سی۔ فیر میں رکیا نہیں۔ فوٹواں کھچدا رہیا۔ پتہ
نہیں موج وچ جاں غصے وچ۔
چٹا دن چڑھ آیا۔ گڈی حیدرآباد پہنچ گئی۔ میں سٹیشن دے
فوٹو کھچے۔ عورت مینوں سویر دا فوٹواں کھچدا دیکھ رہی
سی، اسنے پچھیا، “تہانوں فوٹوگراپھی دا شوق اے؟”
“ہاں جی...جو کجھ دیکھ رہاں، زندگی 'چ پہلی ویر دیکھ
رہاں تے شاید دوبارہ دیکھنا نصیب نہ ہووے۔”
اوہ اس گل 'تے حیران ہو گئی۔
“میں انڈیا توں آیا آں۔” میں کیہا۔
ہن اسدے نال دے دوویں مرد تے بہاول پور توں آئے
سجن میرے وچ دلچسپی لین لگے۔ کراچی جان تے اردو بولن
والے ایہہ لوک 'مہاجر' ہی سن۔
چانن وچ میں اپنے کوپے دیاں سیٹاں اتے انگریزی وچ
لکھے ای.آر. نوں دیکھیا تے حیران رہِ گیا۔ مینوں ایہہ تاں پتہ
سی کہ انڈین ریلوے کئی کھیتری حصیاں وچ ونڈی ہے، جویں
ویسٹرن ریلوے، ایسٹرن ریلوے آدی پر پاکستان وچ وی اویں
ہووےگا تے فیر پاکستان دا ایسٹرن حصہ کہڑا ہے؟ میں دوجے
لوکاں توں پچھیا تاں اوہناں نے کیہا کہ پاکستان ریلوے دی
اجیہی کوئی ونڈ نہیں کیتی گئی ہے۔
“فیر ایہہ ای.آر. کیوں لکھیا اے؟” میں کیہا۔
“لگدا اے ایہہ کوچ...اوہناں وچوں اے جیہڑے پارٹیشن
سمیں پاکستان نوں دتے گئے سی۔” اک بولیا۔
“بڑا پرانا اے...اس نوں 'ڈسکارڈ' کر دینا چاہیدا اے۔” میں
کیہا۔
“میں تاں کہنا پورے پاکستان ریلوے نوں ای 'ڈسکارڈ' کر
دینا چاہیدے۔” تیجا بولیا۔
“او جی سبھ کجھ ویچ کے کھا گئے۔”
“کون؟” میں پچھیا۔
“ایہی سارے چھوٹے وڈے افسر۔” دوجا بولیا۔
“چھوٹے کتھے؟ چھوٹے کنا کھانگے...دو چار سو۔ ہزار،
دس ہزار۔ دیوالا تاں کڈھیا اے...وڈے افسراں نے، کروڑا اڈائے
نیں۔” اک آدمی نے کیہا۔
ہن میں چپ ہو گیا ساں۔ اوہناں تناں وچکار گلاں ہو رہیاں
سن۔ اوہناں دے نال آئی عورت نے پھلاس وچوں چاہ کڈھی۔
مینوں وی اک کپ دتا۔ کجھ نمکین وی کڈھیا۔ اس وچ وی میرا
حصہ پا دتا سی۔
“تہانوں پتہ اے...ریلوے کول ڈیزل دی پیمنٹ کرن لئی
پیسے نہیں...ریلوے دا چیک باؤنس ہو گیا اے۔” پہلے نے کیہا۔
“او جی ریلوے دی پراپٹی ویچ دتی، زمینا ویچ
دتیاں...ٹریک ویچ دتے۔”
“حد اے کہ چلدی ٹرین وچوں بریک دا سامان کڈھ لیا جاندا
اے۔”
“تہاڈے پاسے تاں سنئیں ریلوے دا بڑا چنگا حالَ اے۔”
“ہاں...میرے خیال مطابق...اتھوں نالوں بہتر اے۔” میں
دھیمی آواز وچ کیہا۔
“جناب اس ملک دا تاں بس اﷲ ہی ہافج (رب راکھا) اے۔”
دوجے آدمی نے کیہا۔ میں تربکیا کیونکہ پچھلے ویہہ دناں
وچ ایہو واک میں کئی جنیا دے مونہوں سنیا سی۔
“نیتاں ساریاں دیاں خراب نے...کی ہو سکدے۔” پہلے آدمی
نے کیہا۔
“ہن دیکھ لؤ بجلی دا حالَ...ملک دے سارے پاور ہاؤس بند
پئے نیں۔ اوہناں نوں چالو کرن دی بجائے ساڈی سرکار نے
کسے باہرلی کمپنی نال سمجھوتہ کیتا اے تے کمپنی اپنے پانی
دے جہازاں 'تے جنریٹر لیائےگی تے بجلی سپلائی کریگی۔”
پہلے آدمی نے کیہا۔
“دیکھو...بھارت 'چ کرپشن ہے...اسیں سارے جاندے
آں...تہاڈے کرپشن ہے تاں کم وی تاں ہوندا اے۔ اتھوں دی
کرپشسن اجیہی ہے کہ کوئی کم ای نہیں ہوندا۔” دوجا بولیا۔ میں
بالکل خاموش بیٹھا ساں۔ جان بجھ کے کوئی کمینٹ نہی ساں
کرنا چاہندا کیونکہ مینوں پوری صورتحال دا اندازہ نہیں سی۔
دوجا میں ایہہ نہیں چاہندا ساں کہ پاکستان بانام انڈیا بحث چھڑ
پوے۔
“سرکاری ملازماں نوں...مطلب ریلوے دے...وقت سر
تنخواہ نہیں ملدی۔ کیہ کرن؟ کتھے جان؟”
پاکستان دی ووستھا دے بارے جنا غصہ میں ایہناں لوکاں
وچ دیکھیا، اوناں لاہور دے اچ جماعت وچ نہیں سی دیکھیا۔
اوہو جیہا غصہ میں ملتان وچ وی نہیں دیکھیا سی۔ ہو سکدا ہے
ایہہ لوک ودھیرے 'بولڈ' ہون جاں کوئی ہور کارن ہووے۔
دس وجن والے سن۔ کراچی دا عطا پتہ نہیں سی۔ سارے
کہہ رہے سن گڈی چھ گھنٹے لیٹ ہے تے باراں، اک وجے
تک کراچی پہنچے گی۔ میں خوش سی کہ ٹھنڈ نہیں سی لگ
رہی تے اینا حوصلہ سی کہ اگلی رات ٹرین وچ نہیں بتاؤنی
پوے گی۔
“تہانوں پاکستان وچ کنج لگیا؟” عورت نے پچھیا۔
“مینوں چنگا لگیا۔ دیکھو میں ٹورسٹ آں۔ اتھوں دے لوک
بڑے چنگے لگے...مدد کرن والے ہس مکھ لوک نیں۔” میں
کیہا۔
“کیوں کیہ دلی 'چ اجیہے لوک نہیں؟” عورت نے ہس کے
پچھیا۔
“ہین...ضرور ہین...پر اتھے ودھ نیں۔”
“او جی ایہناں نوں تاں چنگا ای لگے گا...ایہناں دا اک
روپیہ ساڈے دو روپئیاں دے برابر اے۔” پہلا آدمی بولیا۔
“ہاں...ہن ایہی دیکھو...سن 47 'چ دوواں ملکاں دے
روپئے دی ویلیو اکو جنی سی۔”
کراچی کنٹونمینٹ 'تے ٹرین رکی تاں ایہہ سارے اتر گئے۔
میں کراچی سٹیشن 'تے اترنا سی۔ میں ڈبے وچ فیر اکلا رہِ گیا۔
ٹرین رک رک کے چلن لگی۔ ادھر ادھر آبادی، سنگھنی آبادی
سی۔ کندھاں 'تے اردو وچ 'جئے التاہف' لکھیا سی۔ ایہہ سمجھن
وچ دیر نہیں لگی کہ الطاف دا بھاوَ ایم.کیو،ایم. دے سپریمو
الطاف حسین توں ہے جیہڑے لندن توں مہاجراں دی سیاست
چلاؤندے نے تے ٹیلیفون 'تے تقریر دیندے نیں۔ کہندے نے
کراچی وچ الطاف حسین دی طوطی بولدی ہے۔ اوہناں دی اک
آواز 'تے پاکستان دا سبھ توں وڈا دھن وان تے ادیوگک نگر بند
ہو جاندا ہے، سمندری مارگ نالوں پاکستان دا سنبندھ ٹٹ جاندا
ہے کیونکہ پاکستان وچ اکو وڈا وپارک پورٹ ہے—کراچی۔
پاکستان دے انترورودھ وی سبھ توں ودھ کراچی وچ دکھائی
دیندے نیں۔
پاکستان دا سپنا مکھ طور 'تے اتر پردیش تے دلی دے
رجے پجے مسلماناں دا سپنا سی، جیہڑے اپنے لئی اک 'سیف
ہیون' (سرکھات سورگ) بناؤنا چاہندے سن—جتھے اردو زبان
دا مکھ بول بالا ہووے، کلین مسلم کلچر دے نال ادھنک
سویدھاواں وی ہون تے اپنے نالوں ودھ پہنچ والے ہندو کلین
جماعت نال کوئی مقابلہ وی نہ ہووے۔ ایہہ سپنا 1947 وچ
ساکار ہو گیا۔ اس سپنے وچ اردو دان سبھئک جماعت دے
علاوہ پنجابی، بلوچ، سندھی، پٹھان آدی بالکل نہیں جاں گھٹ
شامل نیں۔ پاکستان دا مطلب مہاجراں دا دیش سی۔ پاکستان دی
سیاست دے سارے یودھے—محمد علی جنا، لیاکت علی خاں،
حسین شہید سہراوردی تے پھزلل حق سارے مہاجر سن۔ پر
تیہہ فیصد مہاجراں دا پربھتو 97 فیصد پنجابی، سندھی، پٹھان
کنج برداشت کر سکدے سی؟ دیش دے 21 فیصد اچے
سرکاری عہدے مہاجراں کول سن۔ ادیوگ تے وپار وچ وی
مہاجر ہی اگے سن۔ راجدھانی کراچی وچ سی، جس نوں مہاجر
کنٹرول کہندے سن۔
مہاجر اقتدار دے سمیکرن پاکستان دیاں ہور 'راشٹریتاواں'
کرکے وگڑدے گئے۔ راشٹرپتی سکندر مرزا نوں جدوں ایہہ
لگیا سی کہ اوہ اگلیاں چونا وچ راشٹرپتی نہیں بن سکن گے تاں
اوہناں نے فوج دے مکھی جنرل مہمند ایوب خاں نوں وشواس
وچ لے کے 7 اکتوبر، 1958 نوں مارشن لا دا اعلان کر دتا۔
پاکستان نوں لمے سمیں لئی فوج دی جھولی وچ پا دتا گیا۔
سکندر مرزا دی ایہہ کوشش وی اوہناں نوں اقتدار وچ نہیں
رکھ سکی۔ ویہہ دن بعد ہی جنرل ایوب خاں اوہناں نوں ہٹاء
کے خود راشٹرپتی بن گئے۔ اس طرحاں 1947 توں شروع
ہوئی اردو دان مہاجراں دی اقتدار گیاراں سال بعد سماپت ہو
گئی۔ اس بندو توں کراچی دا اتہاس نواں موڑ لیندا ہے۔
ایوب خاں نے مہاجر پربھاو ختم کرن لئی 1959 وچ
راجدھانی کراچی توں اسلام آباد شفٹ کر دتی تے کراچی نوں
سندھ پردیش نالوں وکھ کرکے یونین کھیتر بنا دتا۔ اس طرحاں
مہاجراں نوں لگن لگا کہ اوہ اپنے بنائے سورگ وچ اسرکھئت
ہو گئے نیں۔ 1972 وچ اردو سندھی زبان سنبندھی دنگیاں نے
مہاجراں نوں نویں چیتاونی دتی سی۔ اوہناں نوں ایہہ لگیا کہ
اردو دی اوہ صورتحال نہیں بن سکیگی، جیہڑی اوہ چاہندے
سن۔ ذوالفقار علی بھٹو سندھی سن۔ راشٹری سیاست دی دکھ
بناؤن دے نال نال اوہناں لئی سندھ وچ آدھار مضبوط کرنا بڑا
ضروری سی۔ ستویں دہاکے وچ بھٹو نے سرکاری نوکریاں وچ
مہاجراں دا دبدبا ختم کرن لئی سرکاری نوکریاں تے سکول،
یونیورسٹی وچ پرویش لئی سندھیاں نوں آرکشن دے دتا۔ ایہہ
آرکشن شہر وچ چالی فیصد تے پینڈو کھیتراں وچ سٹھ فیصد
سی۔ سرکاری نوکریاں وچ مہاجراں دا فیصد ڈگن لگا۔ اجیہی
حالت وچ مہاجر اک جٹ ہوئے تے 1984 وچ مہاجر قومی
موومینٹ (ایم.کیو.ایم.) دی ستھاپنا ہوئی، جسدے لیڈر بنے
الطاف حسین۔
1972 وچ سندھ ودھان سبھا وچ سندھی نوں پردیش دی
سرکاری زبان بناؤن لئی جیہڑے دنگے شروع ہوئے سن، اوہ
1977 وچ بھٹو مخالف تے بھٹو سمرتھک روپ دھار گئے۔
ایہی اوہ سماں سی جدوں مہاجراں نوں دوجی ہجرت کرنی
پئی تے پڑھے لکھے پروپھیشنل مہاجر اپنے ٹٹے سپنے نوں
ادھورا چھڈ کے امریکہ تے یورپ ول نکل گئے۔ اوہناں نوں
لگیا سی—پاکستان وچ اوہناں دا بھوکھ سرکھات نہیں ہے۔
جنرل زیا دے سمیں وچ پنجابی تے پٹھان وی کراچی وچ اپنے
پیر جما چکے سن۔ ٹرانسپورٹ وپار 'تے پٹھاناں دا اختیار ہو
گیا سی تے وپار وچ پنجابی اگے سن۔
1986 وچ ایم.کیو.ایم نے اک وڈی ریلی کیتی تے پنجابی
حاکماں نوں مہاجراں دا دشمن دسیا۔ اوہناں سندھ مہاجر دوستی
دی گل کیتی تے دسیا کہ پنجابی دوواں دے دشمن نیں۔ پر
مہاجر سندھ دوستی اس سمیں ختم ہو گئی جدوں حیدرآباد سندھ
وچ کسے سیاسی متے اتے دوواں دھراں وچکار بھینکر دنگے
شروع ہوئے۔
1990 دیاں چونا وچ ایم.کیو.ایم. نے پنجابی پربھتو والی
مسلم لیگ دے نال سرکار بنائی۔ پہلی واری ایم.کیو.ایم. نے
راشٹری سیاسی منچ اتے اپنی وکھری پچھان بنائی سی۔ ایہہ
پاکستانی فوج دے نیترتو ساہویں اک نواں تے اگے چل کے
سنکٹ وچ پاؤن والا سمیکرن سی۔ اس لئی ایم.کیو.ایم. تے
مہاجراں اتے جھوٹھا دوش لایا گیا کہ اوہ اپنے لئی کوئی ستنتر
دیش بناؤنا چاہندے نے، جس وچ بھارت اوہناں دی مدد کر رہیا
ہے۔ اس دوش نوں ایم.کیو.ایم. نے نکاریا، پر نومبر 1994 تے
ستمبر 1995 وچ فوج نے ہزاراں مہاجراں نوں موت دے
گھاٹ اتار دتا۔ ایم.کیو.ایم. نوں دوپھاڑ کروا دتا گیا۔ اسدے دو
نیتاواں آپھاک احمد تے امیر خاں نے ایم.کیو.ایم. (حقیقی)
مطلب اصلی ایم.کیو.ایم. بنا لئی۔
ایم.کیو.ایم. بارے وکھو وکھریاں دھارناواں نیں۔ جیہڑے
اسدے ہمدرد نے، اوہناں دا کہنا ہے کہ سیمی فاسسٹ پارٹی
ہے۔ جیہڑے اسدے دشمن نے، اوہناں دا کہنا ہے کہ پھاسسٹ
پارٹی ہے۔ ایم.کیو.ایم. پیڈھی اندولن لئی ایہہ ضروری مندی
ہے کہ پارٹی نیتا اتے اندھوشواس ہووے، بندےواد نوں سماپت
کیتا جاوے، مقصد دے بارے سمرپن ہووے، سنگٹھن دی
وچاردھارا نال سہمتی ہووے۔
اپنے سنگٹھن دے شروعاتی ورھیاں وچ ایم.کیو.ایم. نوں
اپار سمرتھن ملیا سی۔ پر زبانئی دنگیاں دوران، سمرتھکاں دا
کہنا ہے کہ مجبور ہو کے پارٹی نوں ہتھیاربند ہونا پیا تے
ہتھیار خریدن لئی کراچی دے دھنڈ لوکاں توں 'سہیوگ' لینا پیا۔
پارٹی دا چرتر بدل گیا، اس وچ اگرتا آؤندی گئی۔ 1992 وچ
ہتیاواں دے دوش توں بچن خاطر ایم.کیو.ایم. دے نیتا لندن چلے
گئے تے ہن اتھوں ہی پارٹی چلا رہے نیں۔ پارٹی اتے ہنسک
طریقے اپنائے جان، صحافیاں تے میڈیئے دے کارمچاریاں نوں
دھمکیاں دین، جبراً پیسہ وصول کرن، سمگلنگ تے نشیلے
پدارتھاں دا کاروبار کرن دے دوش وی لائے جاندے نیں۔
افغانستان سمسیا تے بلوچستان 'چ نوکری تے کاروبار دیاں
گھٹ سنبھاوناواں کارن 1979 وچ پٹھان وڈی گنتی وچ کراچی
آؤن لگے سن۔ اس سمیں کراچی وچ صرف ایم.کیو.ایم. دا زور
سی۔ کراچی آ کے پٹھاناں نے ٹرانسپورٹ بزنس، 'ریل سٹیٹ'
تے ویاج دا کاروبر شروع کیتا۔ کراچی ورگے مہانگر وچ ایہہ
تنے دھندے شدھ منافعے دے دھندے سن تے پیڈھی گٹاں
وچکار ٹکراء ہونا لازمی سی۔ ٹکراء نوں لازمی بناؤن پچھے
سبھ توں وڈا 'پھیکٹر' ایہہ سی کہ مقامی پرشاسن تے صوبے
دی سرکار 'انئپھیکٹو' ہو گئے سن۔ مہاجراں تے پٹھاناں دا
جدوجہد سیاسی شیہ صدقہ بناں کسے اڑکے دے شروع ہویا۔
1985 وچ ایہناں دوواں فرقیاں وچکار جیہڑے دنگے شروع
ہوئے اوہ کراچی دا پرمانینٹ پھیچر بن گئے۔
میں آس کر رہیا ساں کہ کراچی دا ریلوے سٹیشن ممبئی
دے وی.ٹی. ورگا نہ وی ہویا تاں گھٹوگھٹ ممبئی سینٹرل ورگا
تاں ہووےگا ہی، پر ٹرین جدوں سٹیشن 'تے رکی تاں بڑی
نراشا ہوئی۔ پرانے متر ڈاکٹر. جمال نقوی جیہڑے اردو دے
جانے مانے شاعر، لکھاری تے کراچی ترقی پسند لکھاری
سنگھ دے کارج شیل عہدیدار نے، سٹیشن اتے موزود سن،
وچارے پتہ نہیں کنی دیر دے اڈیک رہے سن۔
اسیں لوک باہر نکلے۔ دوپہر ہو چکی سی۔ باہر شانتی سی۔
جیون عامَ وانگ سی۔ ممبئی والی بھیڑ نہیں سی تے نہ ہی اوہو
جہی اراجکتا سی۔ ساہمنے ہی پارکنگ سی۔ اسیں گڈی وچ بیٹھ
گئے۔
“یار اتھے تاں سبھ کجھ نارمل لگ رہیا اے۔ لوک بناں
کارن کراچی آؤن توں ڈردے رہندے نیں۔” میں کیہا۔
میری گل 'تے بڑی سمالی پرتیکریا ہوئی۔ جمال نے کیہا،
“ہاں بالکل، لوک ودھاء چڑھاء کے ہر چیز نوں پیش کردے
نے...نالے ایہہ دسو بئی دنیاں دا کہڑا شہر 'وائلینس' توں بچیا
اے؟ او بئی...جے نیویارک ہی نہیں بچیا تاں فیر کسے ہور
شہر دی کیہ حیثیت...۔”
“ہاں، ٹھیک کہہ رہے او۔” میں کیہا۔
“دیکھ بھرا...ایہہ سارے جاندے نے...اتھے 'ٹارگیٹ
کلنگس' ہندے نے...تہانوں کوئی کیوں ماریگا؟ مارن والیاں نوں
پتہ ہوندا اے کسنوں مارنا اے...پر ایہہ گل دوجی اے کہ تسیں
وچکار آ گئے۔” جمال نے دسیا۔
“ایہہ ٹارگیٹ کلنگس کون کردے نے؟” میں پچھیا۔
“کئی طرحاں دے گروہ نے...کوئی دس نہیں سکدا۔” جمال
نے کیہا۔
کراچی شہر صاف ستھرا تے شاندار لگیا۔ بڑیاں چوڑیاں
سڑکاں، ہرے بھرے پھٹپاتھ...اچیاں عمارتاں...لگیا خوش حال
سحر ہے۔
ہوٹل دے کمرے وچ جمال مینوں دسن لگا کہ اوہناں نے
کہڑے لیکھکاں تے سنستھاواں نال میٹنگاں طے کر دتیاں نیں۔
کافی محنت نال پروگرام بنایا سی اوہناں۔
دوجے پرانے دوست امادؤدین سعید نوں فون کرنا
ضروری سی کیونکہ ویزا فارم وچ کراچی وچ ٹھاہر دا اوہناں
دا ہی پتہ دتا سی۔
عماد نوں فون کیتا تاں اوہناں نے ہوٹل وچ ٹھہرن 'تے
بڑی ناراضگی دکھائی۔ کہن لگے، “اتھے تہانوں کیہ تکلیف
ہندی...پورا گھر ہے...نوکر نے، منیاں کہ بیوی باہر گئی ہوئی
اے پر تہاڈی خاطر وچ کوئی کمی نہیں سی ہونی۔ تہاڈے کول
گڈی تے ڈرائیور رہندے۔” میں سندا رہیا۔ مینوں سانجھے
دوستاں نے دسیا سی کہ عماد نے پاکستان ایئر لائینس دی
نوکری وچ بڑی ترقی کیتی سی۔ پھارن پوسٹنگ 'تے وی رہیا
سی۔ کراچی دے سبھ توں مہنگے علاقے وچ اوہدی کوٹھی
ہے...وغیرہ...وغیرہ...۔
میں اوہنوں کیہا، “حالے شہر دے وچکار ٹھہریا آں تانکِ
آؤنا جانا آسان رہے...بعد 'چ تہاڈے کول آ جاواں گا۔”
شام نوں ویسے ہی ادھر ادھر شہر دیکھن دا پروگرام بنیا۔
کیونکہ ٹیکسی پورے دن جاں شاید رات گیاراں وجے تک سی،
اس لئی اسدا پورا استعمال ضروری سی۔
“میں سنیا اے کراچی وچ مہاجراں دے محلے وکھرے
نے، سندھی الگ رہندے نے، پٹھاناں دیاں بستیاں الگ نے...”
میں ٹیکسی وچ جمال نوں پچھیا۔
“ہاں...ایہو سمجھ لؤ...ویسے پاش ایریاز وچ انج نہیں...۔”
“تسیں جتھے رہندے او اوہ...”
“ناجماباد نارتھ...ہاں پوری طرحاں مہاجراں دا علاقہ اے۔”
“آسے پاسے؟”
“اک پاسے پٹھاناں دی بڑی وڈی بستی اے تے ہن دوجے
پاسے وی بن گئی اے...مطلب...” جمال چپ ہو گئے۔
“کدی پریشانی ہو جاندی اے؟”
“ہاں، جدوں فساد ہندے نے...اسیں لوک یعنی نارتھ
ناجماباد والے تاں ہن گھر گئے آں...۔” زمان نے کیہا۔
ٹیکسی دوڑ رہی سی۔ جمال دسدے رہے۔ فیر اچانک اوہناں
نے کیہا، “پٹھاناں دا علاقہ دیکھوگے؟”
اوہناں انج کیہا جویں دکھاء رہے ہون کہ اوہ کنے نڈر نے،
کنا رسک لے سکدے نیں۔
“ہاں، چلو۔”
اوہناں نے ٹیکسی والے نوں کجھ کیہا تے کجھ چر پچھوں
اسیں اک انگھڑ جہے علاقے وچوں لنگھن لگے۔ چھوٹیاں
چھوٹیاں دُکاناں تے اوہناں وچ لمیں چوڑے پٹھان دکھائی دین
لگے۔
“اس علاقے 'چوں لنگھن دی ہمت بڑے گھٹ لوکاں 'چ
اے...ایہناں لوکاں، اسنوں مضبوط گڑھ بنا لئ۔ پولیس وی اتھے
وڑن توں ڈردی اے۔” کجھ چر تک ٹیکسی سدھی، پر اکھڑی
پکھڑی سڑک، کیونکہ پھلائی اوپرئی ورگی کوئی چیز بن رہی
سی، توں لنگھدی رہی—فیر اسیں واپس مڑ آئے۔
ہوٹل دے کمرے وچ، رات دیر تک، میں شطرنج دیاں
چالاں وانگ گھٹناواں تے صورتحالاں نوں سمیٹدا ہویا مہاجر
بانام پٹھان جدوجہد نوں سمجھن دی کوشش کردا رہیا۔ نال
لیاندیاں کتاباں تے انٹرنیٹ نے اک اک پرت نوں سمجھن وچ
مدد دتی۔ کجھ اکھڑیاں پکھڑیاں، 'ڈسجوائنٹیڈ' سوچناواں، کجھ
جانکاریاں، کجھ پرتیکریاواں پوری تصویر بناؤن لئی ناکافی
سن، پر کجھ صاف اشارے سمجھ وچ آ رہے سن۔
...15 اپریل 1985 دی گل ہے۔ بشریٰ زیدی کراچی وچ
اپنے گھروں کالج جا رہی سی کہ 'یلو بس' (سٹی بس سروس
جیہڑی پٹھاناں دے ہتھ وچ سی تے درگھٹناواں لئی اپنی دلی دی
'بلیو لائن' دے برابر نامچین سی) نے اسنوں کچل دتا۔ کالج دیاں
کڑیاں نے مظاہرہ کیتا، جیہڑا اندولن بن گیا۔ پولیس نے
مظاہرین 'تے گولی چلائی تے دس ودیارتھی مارے گئے۔
بساں، دُکاناں، گڈیاں ساڑیاں جان لگیاں۔ پٹھاناں نوں نشاناں بنایا
گیا، پر اگلے دن پٹھاناں نے تیار ہو کے مہاجراں دے محلیاں
اتے حملہ کیتا۔ ایہناں دنگیاں وچ سرکاری انکڑیاں مطابق 50
تے غیر سرکاری سوتراں مطابق 100 جنے مارے گئے سن۔
...31 اکتوبر، 1986 نوں فیر اک سڑک درگھٹنا کارن
دنگے شروع ہوئے۔ اس سمیں تک ایم.کیو.ایم. دی ستھاپناں ہو
چکی سی۔ مہاجر ودھیرے سنگٹھت تے آکرمک سن۔ مہاجر
مظاہرین دی بس اتے پٹھاناں نے حملہ کیتا تے پنج جنے مارے
گئے۔ اس دی پرتیکریا وچ پنج دن تک سندھ دے شہراں وچ
محاجر پٹھان دنگے ہندے رہے، جہناں وچ 40 لوکاں دیاں
جاناں گئیاں۔
...12 15 دسمبر، 1986. مہاجر شکتی نوں توڑن لئی
پاک فوج دے 'کلین آپریشن' وچ فوج نے ٹرکاں، بلڈوزراں دے
نال مہاجر کالونیاں اتے حملے کیتے، جس وچ پٹھان فوج دا
ساتھ دے رہے سن۔ پنج دن چلے اپریشن وچ مہاجراں دا
نرسنگھار کیتا گیا، جس وچ علیگڑھ کالونی نرسنگھار بڑا
بھیانک سی۔ پنج دناں وچ 200 لوکاں، یعنی مہاجراں دی ہتیا
ہوئی۔ 'کلین اپریشن' نے دنگیاں تے بارے دنگیاں دا سلسلہ ہی
شروع کر دتا سی، جسدے نتیجے وجوں گھٹ توں گھٹ 1000
لوک مارے گئے سن۔...پاکستان دے پرسدھ سماچار پتر ڈان
25 مارچ، 2011 دے مطابق کراچی وچ مرن والیاں دی گنتی
15 تک پہنچ گئی ہے۔ انجان لوکاں نے دو راکٹاں نال حملہ
کیتا، پر اس حملے وچ کسے دے مارے جان دا سماچار نہیں
ہے۔
...ڈان، 24 مارچ 2011, کراچی شہر دے کجھ حصے
اک وار فیر دہشت گرداں دی گرفت وچ ہن۔ ایہہ دیکھیا گیا ہے
کہ ٹارگیٹ حملیاں دے پیڑت تے اک خاص گروپ نال تعلق
رکھن والے مریضاں نوں عامَ طور 'تے نزدیکی سرکاری
ہسپتال وچ نہیں لے جایا جاندا...ہن ایمبولینس ڈرائیوراں نوں
وی پتہ ہے کہ کس پیڑت نوں کس ہسپتال وچ لے کے جایا جانا
ہے...عامَ طور 'تے پٹھان سمدائے نال جُڑے لوک، ضلع پوسٹ
گریجوئیٹ میڈیکل سینٹر تے اردو دان سمدائے دے لوک،
عباسی شہید ہسپتال جانا پسند کردے ہن۔ پاکستان میڈیکل
ایسوسئیشن دے سابقہ پردھان ڈاکٹر. حبیب ال رحمٰن دا کہنا ہے
کہ ایہہ پچھلے 10 15 سال توں ہو رہیا ہے۔...
...13 مارچ 2001, د ڈیلی نیوج، کراچی؛ رابیا سٹی
اپارٹمینٹ بلڈنگ، جیہڑی نیشنل عوامی لیگ (پٹھاناں دا سیاسی
دل) دے مقامی نیتا لیاکت بنگش دے پربھاو وچ ہے تے مدسر
چیف (مہاجر اپرادھی نیتا) دے پربھاو والے علاقے پہلوان
گوتھ دے وچکار، کراس پھائیرنگ ہوندی رہی جدکہ اتھے وڈی
گنتی وچ پولیس تے رینجر پہنچ چکے سن۔
...28 مارچ، 2011 ڈان، کراچی، وزیر داخلا رحمٰن
ملک نے قبول کیتا ہے کہ پچھلے 18 دناں وچ 43 لوک
ٹارگیٹ کلنگ وچ مارے گئے سن۔
...پاکستان انسانی حقوق آیوگ نے اپنی رپورٹ (2010)
وچ دسیا کہ پاکستان وچ 2010 وچ 12000 نالوں ودھ لوکاں
دیاں ہتیاواں ہوئیاں سن۔ رپورٹ وچ وستھار نال دسیا گیا کہ
کراچی دی ٹارگیٹ کلنگ وچ 538 لوک مارے گئے تے 67
خودکُش حملیاں وچ 1159 لوکاں دیاں جاناں گئیاں آدی آدی...۔
کراچی دے ادبی سانسکرتک جیون وچ اک بڑا پرمکھ ناں
ہے، ڈاکٹر. آصف فرخی۔ ڈاکٹر. آصف پیشے دے ڈاکٹر تے
پارٹی دے لکھاری نیں۔ اوہ کراچی توں اردو دا پرسدھ پرچہ
'ہمزاد' کڈھدے نیں۔ 'ڈان' اخبار لئی وی لکھدے رہندے نیں۔
بڑے اچھے کہانی کار نیں۔ کئی پراگہ پرکاشت ہوئے نیں۔
ڈاکٹر. آصف ترجمہ دے کھیتر وچ وی کارج شیل نیں۔ اوہناں
دے اردو توں انگریزی ترجمہ بڑے صلاحے جاندے نیں۔
کراچی شہر اتے لکھی اوہناں دی کتاب 'پینگوئن' نے چھاپی
ہے۔
آصف صاحبَ ہوٹل ملن آئے تاں اوہناں نال پاکستان تے
بھارت دے کئی پکھاں اتے گل بات ہون لگی۔ اوہناں صاف کیہا
کہ جس دن کراچی وچ چار پنج جنے قتل کیتے جاندے نے تاں
سارے مندے نے، عامَ جیہا دن بیت گیا۔ جد تعداد ویہہ پچی تک
پہنچدی ہے تاں تھوڑا لگدا ہے کہ دنگا وغیرہ ہو گیا ہے۔
میں سوچیا کہ کراچی دے وشیشک ڈاکٹر. آصف توں
پاکستان وچ گھٹ گنتی والے ہندو تے مندراں آدی بارے
جانکاری لینی چاہیدی ہے۔
ڈاکٹر. آصف سچ مچ بڑے جانکار نکلے۔ اوہناں نے جو
دسیا اوہ سبھ مینوں پوری طرحاں یاد ہو گیا ہے—دیند کتھاواں،
روایتواں، متھک تے اتہاس دے مقامی وشواساں دے آدھار 'تے
اوہناں نے دسیا کہ کراچی ہندواں دا اک وڈا تیرتھ ستھان رہیا
ہے۔ اوہناں دسیا کہ مقامی وشواس مطابق رام تے سیتا نے
بنواس کراچی کھیتر وچ لیا سی۔ اتھے آرام باغ ناں دا اک بس
سٹاپ ہے جسدا اصلی ناں رام باغ ہے۔ اتھے منیاں جاندا ہے کہ
ایہی اوہ جگہ ہے جتھے رام تے سیتا رہے سن۔ بلوچستان وچ
ہنگجال ماتا دا مندر بڑا پرانے تے پرسدھ ہے۔ کراچی دے
کلفٹن دے علاقے وچ اک شو مندر ہے جیہڑا سمندر دی سطح
دے ہیٹھ ہے۔ ایہہ دھارنا ہے کہ سندھ دے راجے یدھ وچ جان
توں پہلاں اس مندر وچ آ کے پوجا کردے ہندے سن تے مندر
دا پجاری اوہناں نوں یدھ وچ جت حاصل ہون دا اشیرواد دیندا
سی۔ سندھ دے آخیرلے ہندو راجا داہر نے اپنی بھین نال ویاہ
کر لیا سی۔ اس گل اتے راج دے پروہت تے دھرم آچاریہ اس
نال ناراض سن۔ داہر، عرب حملہ آوراں نال یدھ کرن توں
پہلاں روایت مطابق شو مندر وچ پوجا کرنا چاہندا سی، پر مندر
دے پروہت نے اسنوں بھین نال شادی کرن کرکے آگیا نہیں دتی
تے اوہ بناں پوجا کیتے عرب فوج نال لڑن چلا گیا تے ہار گیا۔
میں ڈاکٹر. آصف نوں کراچی دی ہندو آبادی بارے کئی
سوال کیتے تے کراچی دے ہندو مندر دیکھن دی خواہش ظاہر
کیتی۔ ڈاکٹر. آصف نے کیہا کہ اوہ اک ہندو نوجوان کریم نوں
میرے کول بھیجن گے، جیہڑا مینوں ہندو مندر دکھائیگا۔ اوہناں
نے میرے ساہمنے اسنوں فون کیتا تے دن، ٹائم وغیرہ طے کر
دتا۔ مینوں کریم دا فون نمبر دے دتا۔
کراچی ہی نہیں لاہور وچ وی مینوں لگیا کہ پاکستان وچ
ہندواں تے عیسائیاں نے اپنے پہلے ناں (فسٹ نیم) اجیہے
رکھے ہوئے نے جس توں اوہناں دے دھرم دا پتہ نہیں لگدا۔
کراچی وچ اجیہے ڈرائیوراں نوں ملیا تے لاہور وچ اک
ڈرائیور دے ناں دی وی ایہو حالت دیکھی سی۔ پردھان منتری
آصف جرداری دے منتری منڈل دے اکلے مرحوم عیسائی
وزیرشہباز بھٹی دے پہلے ناں توں وی کوئی ایہہ پتہ نہیں لا
سکدا سی کہ اوہ عیسائی ہون گے۔
ڈاکٹر. آصف نے مینوں کیہا کہ اوہ ڈاکٹراں دی کانفرنس
وچ ہلٹن ہوٹل جا رہے نیں۔ میں چاہاں تاں اوہناں دے نال چل
سکدا ہاں۔ میں تیار ہو گیا۔
کراچی دا 'ہلٹن ہوٹل' پرانا ہے۔ میرے خیال وچ گھٹوگھٹ
تیہہ سال پرانا ہووےگا۔ ہن اسدی اوہ شان نہیں ہے جیہڑی
پہلاں ہوندی ہووے گی۔ دلی تے ممبئی دے ست ستارہ ہوٹلاں
نال اسدا کوئی مقابلہ نہیں ہے۔ فیر وی ہلٹن وچ کراچی دا اچ
جماعت ہی جاندا ہے۔ اتھے عورتاں نوں اجوکے کپڑیاں وچ
دیکھیا۔ اس توں پہلاں لاہور وچ وی میں نوٹس کیتا سی کہ
اجوکے کپڑے پائی کڑیاں جاں عورتاں پاکستان وچ عامَ تھاواں
جویں اوسط درجے دے بازاراں، ریلوے سٹیشن، ریستراں
وغیرہ وچ نہیں دکھائی دیندیاں۔
کانفرنس جاری سی۔ اسیں لوک باہر ہی کھڑے ہو گئے۔ گل
بات دوران ڈاکٹر. آصف نے کیہا کہ کراچی وچ ہن تک بیالی
شیعہ ڈاکٹراں کیہ ہتیا ہو چکی ہے۔
“کیوں؟”
“شیعہ سنی کانفلیکٹ۔” اوہ بولے۔
“صرف ڈاکٹر ہی کیوں؟”
“سوسائٹی دے یوگ لوک...قابیل لوک...پروفیشنل لوک۔”
اوہ بولے۔
“شیاواں نے سنیاں اتے وی اجیہے حملے کیتے ہون گے؟”
“نہیں...شیاواں وچ اینی طاقت نہیں، اوہناں دی گنتی بڑی
گھٹ اے تے فیر اسدا 'ری ایکشن' بڑا ودھ ہوندا...اس لئی
ٹارگیٹیڈ حملیاں دی گل تاں نہیں کہی جا سکدی، پر سُسائیڈ
بمبنگ ہو سکدی اے۔” اوہناں دسیا۔
“اچھا ایہہ جیہڑے مسجداں وچ بمب دھماکے ہندے نے...”
میں کیہا۔
“ہاں۔” اوہ بولے۔
پاکستان دے جاتی جدوجہداں وچ شیعہ سنی جدوجہد بارے
وشیشکاں دا کہنا ہے کہ ایہہ کٹڑوادی سنی مسلماناں تے شیعاں
دی جدوجہد ہے۔ اسلام دھرم تے خلافت دے اچ ملازماں
وچکار مت بھیداں کارن شیعہ تے سنی مسلماناں وچ پرانا انتر
ورودھ ہے، جیہڑا کدی کدی اتی اگر ہو جاندا ہے تے کدی
شانت رہندا ہے۔ کٹڑپنتھی سنی مسلمان شیاواں اتے اسلام نوں
اشدھ کرن دا دوش لاؤندے نیں۔ پاکستان وچ ایہہ سمسیا اک
راشٹری سمسیا بن چکی ہے۔ دکھن پنجاب دے جھنگ ضلعے
وچ شیعہ سنی جدوجہد وچ 1985 توں لے کے 1989 دے
وچکار 300 نالوں ودھ لوکاں دیاں جاناں گئیاں نے تے شہر
سچ مچ دو حصیاں وچ ونڈیا گیا ہے، دوویں فرقے الگ الگ
رہندے نیں۔ آن لائن انسائیکلوپیڈیا آف ماس وایلینس مطابق
1989 توں لے کے 2003 دے وچکار اس جدوجہد وچ
1468 لوک مارے گئے سن تے 3,370 لوک زخمی ہوئے
سن۔ نونویں دہاکے دے ادھ تک ایہہ ہنسا صرف پنجاب وچ
مرکزت سی، پر ہن ایہہ دیش دے ہور بھاگاں وچ وی پھیل
چکی ہے۔ کراچی وچ 1994 95 وچ 103 شیعہ تے 28 سنی
اس ہنسا دی بھینٹ چڑھ چکے نیں۔ پاکستان وچ ایہہ ہنسا جاری
ہے۔ 2003 وچ بلوچستان دی راجدھانی شاعرٹا دی جامہ مسجد
تے امام بارگاہ وچ کیتے گئے اک خودکُش حملے وچ 53 شیعہ
مارے گئے سن۔ دوجا وڈا حملہ 1 اکتوبر، 2004 وچ سیالکوٹ
دی شیعہ مسجد 'تے کیتا گیا سی، جس وچ 75 لوک جانوں
گئے سن۔ ایہہ حملے جاری نیں۔
شیعہ سنی قوم وچکار ہتھیاربند جدوجہد دے کارنا وچ
پرمکھ کارن جنرل ضیاء الحق دوارا پاکستان دا اسلامیکرن
منیاں جاندا ہے۔ پاکستان دا اسلامیکرن دراصل بہو گنتی سنی
مسلم سماج دیاں گنجھیاں اچھاواں مطابق کیتا گیا سی، جسدا
شیعہ سماج نے ورودھ کیتا سی۔ دوجا کارن راشٹری تے انتر
راشٹری سطر 'تے ہون والیاں گھٹناواں جویں ایران دی اسلامی
کرانتی (1979), افغانستان 'تے سوویت حملہ (1979 88),
ایران عراق یدھ (1980 88) تے کشمیر دا 'جہاد' منیاں
جاندیاں نیں۔ اس دے علاوہ کٹڑپنتھی سنیاں نوں سعودی عرب،
اک سمیں وچ عراق دی مالی مدد تے شیعہ کٹڑپنتھیاں نوں
ایران دی مدد نے وی اس جدوجہد نوں چوکھی ہوا دتی ہے۔
ڈاکٹر. جمال نقوی نے طے کیتا کہ مینوں کراچی دے
سارے کونے دکھا دین گے۔ مینوں ایہہ خیال پسند آیا سی۔ اسیں
سمندر دے کنارے دور تک چلے گئے، جتھے بندرگاہ ہے۔
اتھوں ہی اوہناں دوروں کلفٹن والا مندر دکھایا، جتھے میں ہندو
نوجوان نال جانا سی۔ اسیں واپس پرانی کراچی وچ آ گئے۔ ایہہ
ونڈ توں پہلاں دی کراچی ہے تے کجھ تھاواں پکھوں شاید
ممبئی نال ملدی ہے۔ پرانی ممبئی دے علاقے، جتھے
کاروباری لوک رہندے سن، ورگے مکان دکھائی دتے۔ ہیٹھاں
دُکاناں تے اتے چار پنج منزلا عمارت۔ میں تصویراں لینیاں
شروع کیتیاں تاں اوہی ہویا جو ملتان وچ دیکھ چکیا سی۔ لوہے
دی ریلنگ دے وچ 'اوم' بنیا ہویا سی۔ ڈاکٹر. جمال نے دسیا کہ
ایہہ ایریا پوری طرحاں ہندو سندھی وپاریاں دا علاقہ ہوندا سی۔
کراچی دے وڈے ادیوگ وپارگ ہندو سندھی وپاریاں جاں کجھ
بوہرا مسلماناں دے ہتھ وچ سن۔
ایتوار دا دن سی۔ بازار بند سن۔ پر عمارتاں دلچسپ سن۔
اوہناں وچ کراچی دا پورا اتہاس لکیا ہویا سی۔ اسیں لوک
ٹیکسی وچ علاقے دا چکر لاؤندے رہے، رکدے رہے۔ کجھ چر
بعد میں محسوس کیتا کہ جمال کجھ تھک جاندے نے جاں
سوچدے نے، سینکڑے واری دیکھیاں عمارتاں تے بازاراں
نوں پھربری دی دھپ وچ دیکھن دی کیہ تک ہے۔ کجھ دیر بعد
میں اوہناں نوں کیہا، “تسیں گڈی وچ بیٹھو میں اکلا ہی اس
علاقے وچ گھمنا چاہندا ہاں۔” جمال گھبرا گئے کیونکہ کراچی
دے اس علاقے وچ اکلا۔
“نہیں...نہیں انج کیہ اے...گڈی 'چ چلدے آں...جتھے
کہوگے گڈی روک دتی جائیگی۔ دیکھ لینا۔”
“نہیں یار گل بنے گی نہیں۔”
“اوء...اس وچ کیہ پریشانی ایں؟”
“یار...مینوں اپنے آپ نوں تھکاؤن 'چ مزہ آؤندا اے۔”
جمال نقوی ہسن لگے۔ اوہناں دی فکر دا کارن سی، میرا
پوائنٹ وی اپنی جگہ سہی سی۔ میں روز روز کراچی دے اس
علاقے وچ نہیں آ سکدا ساں، نہ گھم سکدا ساں۔ اج موقع سی
تے میں گھمنا چاہندا ساں...اپنے طور 'تے گھمنا چاہندا ساں
سو...۔
“ٹھیک اے...تہاڈے کول موبائل تاں ہے نہ؟” جمال نے
پچھیا۔
“ہاں ہے؟”
“تے پاسپورٹ؟”
“پاسپورٹ دی کاپی ہے...تے ویزا وی...۔”
“ٹھیک اے...پیسے تاں بہتے نہیں؟”
“پیسے پنج ستج ہزار پاکستانی روپئے۔”
“اچھا...ٹھیک اے...تسیں گھمو...ذرا وی کوئی پرابلم
ہوئے تاں دسنا، ٹھیک اے۔”
“ہاں...ٹھیک اے۔”
میں جمال نقوی نوں چھڈ کے ماضی وچ چلا گیا۔ ساہمنے
کوئی سو سال پرانی عمارت نظر آ رہی سی۔ نیڑے جا کے
دیکھیا تاں چیمبر آف کامرس اینڈ انڈسٹری کراچی دی شاندار
عمارت سی۔ میں اسدے ہور نیڑے گیا تاں گیٹ دے اک پاسے
انگریزی وچ لکھیا سی، “اس عمارت دی نیہہ 8 جولائی،
1934 نوں مہاتما گاندھی نے رکھی۔” میں ایہہ پڑھ کے حیران
رہِ گیا۔ تاں 1934 تک مہاتما گاندھی دی پرسدھی تے مانتا
اینی ودھ چکی سی کہ سندھی وپاریاں نے...۔ تے اگے ودھیا۔
کجھ وشال پرانیاں کھنڈر ورگیاں عمارتاں دکھائی دتیا، اوہناں
وچوں اک دے بورڈ اتے اینی جر لگی ہوئی سی کہ جو کجھ
پڑھ سکیا اوہ 'امن ملس سٹور' سی۔ لوہے دے شاندار پھاٹکاں
نوں وڈے وڈے جندرے لگے ہوئے سن، جیہڑے جاپدا سی کئی
سالاں توں نہیں سی کھلے تے مستقبل وچ وی پتہ نہیں کدوں
کھلن گے! پی. ایڈ او. پلاجا دی شاندار عمارت وی بڑی
پربھاوشالی لگی۔ ایہہ وی اجاڑ پئی سی۔ کندھاں 'تے ورھیاں
دی دھوڑ جمی سی، پر فیر وی اسدے پچھے ماضی دی شان
جھلک رہی سی۔
گرمی، دھپ تے پسینے نال پریشان میں گلیاں 'چ، سڑکاں
'تے اس طرحاں بھٹکدا رہیا کہ واپسی دا رستہ یاد رہے۔ جتھے
جمال نے گڈی کھڑائی ہے، اتھے پہنچ سکاں۔ کیمرے دے جوم
لینس نوں تکلیف دیندے رہن دا اک ہور چنگا پھل ملیا۔ اک
پرانی عمارت دے گیٹ اتے لگی ناں پھٹی اتے میں ہندی لکھی
ویکھی۔ ایہہ عجیب سی کہ کراچی وچ، اوہ وی گھٹوگھٹ اسی
جاں سو سال پرانی عمارت اتے ہندی وچ لکھیا سی۔ اپر
انگریزی وچ 'شکارپری کالاتھ مارکیٹ' لکھیا ہویا سی تے
اسدے ہیٹھ ہندی وچ 'شکرپری کپڑے دی مارکیٹ' لکھیا سی۔
ہیٹھاں تاریخ وغیرہ نہیں پڑھی گئی۔ اگے ودھیا تاں اوہ شاندار
چرچ نظر آیا، ایہہ وی انگرزاں دے سمیں دا ہی لگ رہیا سی۔
گوتھک سٹائیل وچ بنی، اپنے ڈجائن وچ لگ بھگ پوری
طرحاں یورپین لگن والی اک پرانی عمارت نے اپنے ول
کھچیا۔ اتھوں دیاں ساریاں پرانیاں عمارتاں گرینائیٹ (؟) پتھر
دیاں بنیاں نیں۔ گیٹ اپر گوتھک سٹائیل وچ پتھر 'تے اکیرے
گئے کلاتمک ترکون دے اندر انگریزی وچ پہلی پنگتی وچ
'1912', دوجی پنگتی وچ 'سیٹھ رامچند' تے تیجی وچ
'کیشوداس' لکھیا ہویا سی۔
واپس آ کے گڈی وچ بیٹھیا تے اسیں اگے ودھے۔ کراچی
وچ درشنیں اجوکے عمارتاں دی کمی نہیں ہے۔ لشلش کردیاں
عمارتاں وچکاروں لنگھدے اسیں قائد اعظم محمد علی جناح
دے مزار 'تے پہنچے۔ سنگمرمر دے بنے اس مقبرے دی بنتر
خاصی انوکھی، چنگی تے اجوکے ہے۔ وڈے پارک دے وچکار
بنیا ایہہ مقبرہ اپنا پربھاو چھڈدا ہے۔ جنا دی 'اجوکےتا' اس وچ
پوری طرحاں جھلکدی ہے۔ اوہناں دے بندےتو دی درڑہتا تے
راجنیتا دے روپ وچ اوہناں دے ترکوادی ہون دی جھلک وی
ملدی ہے۔
انج ہی اسیں کراچی وچ بھوندے، بھٹکدے رہے۔ دوپیہرے
کراچی دی پھوڈ سٹریٹ وچ عجیب طرحاں دے، پر، مزیدار
کباب کھادھے۔
شام نوں کراچی دے کسے شاندار کلب وچ 'فیض' 'تے
کوئی پروگرام ہونا سی جس وچ پاکستان ترقی پسند لکھاری
سنگھ دے مکھ سکتر راحتَ سعید صاحبَ نوں بلایا گیا سی۔
راحتَ صاحبَ اوہنیں دنی کسے پروگرام وچ بھارت گئے ہوئے
سن۔ اوہناں نے ڈاکٹر. جمال نقوی نوں اپنا پرتیندھتو کرن دی
بینتی کیتی سی۔ جمال نے مینوں وی نال لے لیا سی۔ اسیں
لبھدے، پچھدے کلب پہنچے۔ دسیا گیا کہ ایہہ کراچی دا اک بڑا
مشہور کلب ہے۔ اندر آئے تاں دفتر دے باہر بورڈ اتے جو
جانکاریاں لکھیاں گئیاں سن، اوہناں وچ لکھیا سی کہ کلب دی
ممبر شپ فیس پنج لکھ روپئے ہے۔
کلب دے سومنگ پول دے کنارے 'شامے فیض' دا
پروگرام رکھیا گیا سی۔ مکھ مہمان سندھ دے راجپال دے صلاح
کار کنور یوسف جمال سن۔ اوہ پہلی لائن وچ اساں لوکاں دے
نال ہی بیٹھے سن۔ اوہناں نے اپنا وزٹنگ کارڈ دتا تاں میں وی
اپنا کارڈ دتا۔ جان پچھان ہوئی۔ جانکاری ملی کہ یوسف صاحبَ
پاکستان سول سروس دے بڑے سینئر لوکاں وچوں نیں۔
کارج کرم دے دو بڑے روچک پکھ سن۔ پہلا ایہہ کہ
مقامی سکول دیاں کڑیاں نے 'فیض' دی شاعرتا 'لازم ہے کہ ہم
بھی دیکھیں' دا ناٹکی روپانتر پیش کیتا سی۔ اس وچ کوئی شک
نہیں کہ دیش وچ اسلامیکرن دا جیہڑا جنون آیا ہویا ہے اسدا اثر
جیون دے ہریک کھیتر وچ دیکھیا جا سکدا ہے۔ 'فیض' دی اس
شاعرتا دا اسلامیکرن دیکھ کے میں ڈر گیا۔ میں سوچیا، اسلام
دے ناں 'تے جس دیش وچ اینی گھرنا تے ہنسا پھیلائی جا رہی
ہے، 'انسانیت' دیاں ونڈیاں پائیاں جا رہیاں نے، اسدا نتیجہ بڑا
ہی بھینکر ہووےگا۔
'فیض' دی شاعرتا 'لازم ہے کہ ہم بھی...' ڈکٹیٹرشپ تے
نرنکش حاکماں دے ورودھ وچ لکھی گئی شاعرتا ہے، جس
وچ شاعر ایہہ پیشن گوئی کردا ہے کہ تاناشاہی دا پتن ضرور
ہووےگا۔ شاعر تے جنتا اس پتن نوں اپنیاں اکھاں نال دیکھن
گے۔
شاعرتا دی ناٹکی پیشکاری کرن لئی منچ سجا اس طرحاں
دی کیتی گئی سی کہ منچ دے اک پاسے پردے اتے مکے
مدینے دا چتر بنیا سی، جسدے ساہمنے ساڑھی بنہی تے بندی
لائی دو کڑیاں بیٹھیاں سن۔ میرا خیال وچ اس دا منتک سی کہ
'جب ارضِ خدا کے کعبے سے سب بت اٹھوائے جائیں گے۔'
فیض نے اس سطر نوں جنا لوک پکھی تے کلاتمک بنایا ہے،
اسدے الٹ ناٹکی پیشکاری والیاں نے اسنوں منجمد، بے فن تے
تھوتھا بنا دتا سی۔ 'عین الحق' دے نعرے نوں، جسدا مطلب اہم
برہما ہے، اللہ ہو اکبر دا نعرہ بنا دتا گیا سی۔ منچ 'تے کجھ
کرسیاں رکھیاں سن، جہناں اتے کوٹ پینٹ پائی امریکہ تے
پچھمی دیشاں دے پرتیک بیٹھے سن۔ شاعرتا وچ جدوں ایہہ
پنگتی آئی کہ 'جب تخت گرائے جائینگے جب تاج اچھالے
جائینگے' تاں کرسیاں اتے بیٹھے امریکہ تے یورپ دے
پرتیندھیاں نوں، عربی کپڑیاں دے داڑھی وچ آئے کجھ لوکاں
نے، جیہڑے نشچت روپ وچ مسلماناں دے پرتیک سن،
کرسیاں توں ڈیگ دتا تے اوہناں اتے مسلمان بیٹھ گئے۔ ایہہ
اکانگی اینی اسیہہ ہو گئی کہ دیکھی نہیں سی جا رہی۔ نالے
ایہہ وی رڑک رہیا سی کہ ایہہ دیش اپنی نوجوان پیڑھی نوں
کیہے سنسکار دے رہیا ہے؟
کارج کرم دے انت وچ یوسف جمال صاحبَ نے اپنی تقریر
وچ کیہا کہ بچیاں نوں کسے ہور شاعرتا دا ناٹ روپانتر کرنا
چاہیدا ہے۔ ایہہ شاعرتا کجھ کٹھن ہے۔
یوسف جمال صاحبَ نے اپنی تقریر وچ فیض دیاں کجھ
نظماں زبانی سنا دتیاں۔ ایہہ میرے لئی آننددائی حیرانی والی گل
سی۔ میں پروگرام پچھوں اوہناں نوں کیہا وی بھارت وچ اوہناں
ورگے ادب دوست سول سروینٹ بڑے گھٹ نیں۔
سویرے سویرے اس ہندو منڈے نوں فون کیتا جس بارے
فرخی صاحبَ نے دسیا سی۔ فون دی گھنٹی دی آواز دی جگہ
اک گیت جاں گانا وجن لگیا جسدا مکھڑا سی، 'جب جیون راہ
اندھیری ہو...۔' میں سوچیا، ہاں ہندواں دے ہورناں گھٹ گنتی
والیاں دی جیون راہ پاکستان وچ ہنیری ہی ہے۔ بھارتی مسلمان
بھارت وچ اپنے لئی سرکار توں انیکاں منگاں کردے رہندے
نیں۔ اپنی تحفظ تے وکاس لئی سرکاراں 'تے زور پاؤندے نے،
پر پاکستان دے گھٹ گنتی والیاں دی کوئی کیوں چنتا نہیں
کردا؟ بھارت سرکار جاں یو.این. والے سبھ اوہناں نوں وساری
بیٹھے نیں۔
کریم دو وجے توں بعد آیا کیونکہ اوہ جس ریستراں وچ کم
کردا ہے، اتھوں اسنوں صرف دو گھنٹے دی چھٹی ملی سی۔
اوہ آٹو کر کے آیا سی۔ میں تیار بیٹھا ساں۔ اسیں سبھ توں پہلاں
'کلفٹن' دے شری رتنیشر مہادیو مندر پہنچے۔ ایہہ اوہی مندر
ہے جتھے پاکستان دے پچھلے راشٹر پتی جنرل مشرف آئے
سن۔ پاکستان یاترا دوران گھٹ گنتی والیاں نال گل بات کرکے
پتہ لگا کہ جنرل مشرف اوہناں لوکاں دے ستکارت نیتا نیں۔
مندر دے دروازے اپر پہلاں انگریزی تے فیر ہندی وچ
'شری رتنیشور مہادیو' دے ہیٹھاں 'مندر' لکھیا سی۔ آسپاس پھل
ویچن والیاں دیاں دُکاناں سن۔ اسیں اندر جان لگے تاں اک آدمی
نے روک دتا تے کیہا، “تسیں لوک کون او؟”
کریم نے اپنے بارے دسیا تے فیر میرے بارے دسیا کہ
میں انڈیا توں آیا ہاں تے مندر دیکھنا چاہندا ہاں۔
کافی دیر تک بحث ہوندی رہی۔ کریم نے مینوں کیہا کہ اوہ
اندر جا رہیا ہے تے وڈے پنڈت جی دی 'پرمشن' لے آئیگا۔ اوہ
اندر چلا گیا۔ میں مندر دے باہر فوٹو کھچن لگا تاں منع کر دتا
گیا کہ فوٹو نہیں کھچ سکدے۔ واہ، عجیب زبردستی سی۔ چلو
خیر، اک دو فوٹواں تاں میں کھچ ہی لئیاں۔ میں مندر دے باہر
ہی کھڑا سی کہ سفید سلوار قمیض، پائی، پوری طرحاں سندھی
لگن والے اک پنتالی پنجاہی سال دے سجن پھلاں دی دُکان 'تے
آئے۔ اوہناں نال اوہناں دی پتنی وی سی، جسنے سلوار سوٹ
پایا ہویا سی۔ پر عورت دے چہرے اتے ہندو ہون دی کوئی
نشانی نہیں سی۔ نہ تاں بندی سی، نہ سندھور سی، نہ گلے وچ
منگل سوتر ہی سی۔ ایہہ دیکھ کے پتہ نہیں کنیاں گلاں صاف
ہو گئیاں۔ پھل لے کے دوویں مندر اندر چلے گئے۔
کجھ چر بعد کریم مُونہہ لٹکائی مندر وچوں باہر نکلیا۔ میں
اسدی باڈی لینگویج توں سمجھ گیا کہ کم نہیں بنیا، پر کیتا کیہ
جا سکدا سی۔ بولیا، “چلو دوجے مندر چلدے آں۔”
“دوجے؟”
“ہاں بند روڈ 'تے وڈا مندر اے۔”
سمندر دے کنارے توں اسیں لوک شہر دی کاواں رولیں
وچ آ گئے۔ دھوڑ دھوآں۔ سڑک دے دوویں پاسے دُکاناں سن۔
اک پاسے دُکاناں دے وچکاروں ہوندا ہویا اک چوڑا رستہ مندر
تک چلا گیا سی۔ گیٹ دے ساہویں کجھ لوک کھڑے سن، پر
کریم نے آٹو والے نوں کیہا، اوہ اندر لے چلے، گیٹ 'تے نہ
رکے۔
دن دے تن وجے سن۔ مندر دے احاطے وچ، جو کافی وڈا
ہے، لوک گھٹ سن۔ پر مینوں ڈر سی کہ کتے پچھان پتر نہ
منگ لیا جاوے۔ فوٹو لین دی مناہی نہ دس دتی جاوے۔ اس لئی
میں ڈردا ڈردا کریم دے پچھے پچھے پوڑیاں چڑھ کے اپر
مندر دے مکھ دروازے تک آ گیا۔ گربھگرہِ بند سی۔ کریم نے
دسیا کہ 2004 وچ مندر ستھاپنا دے 150 سال پورے ہوئے
نیں۔
کراچی وچ ایہہ اکلا سوامی نارائن مندر ہے، جیہڑا سوامی
نارائن دے عقیدتلوآں دا ہے۔ مندر دے احاطے وچ ہندو تیوہار
منائے جاندے نیں۔
مندر توں ہی سانوں اک وڈے جال ہیٹھ کجھ مور دکھائی
دتے۔ کجھ ہور چڑیاں وی سن۔ کریم نے دسیا کہ اتھے گؤشالا
وی ہے۔ یاتریاں لئی دھرم شالہ دا وی انتظام ہے۔ میں سندا رہیا
تے مندر دے فوٹو لیندا رہیا۔ سوامی نارائن مندر دی چرچہ
احمدآباد وچ وی ہے۔ اتھوں دے بھگت وی اتھے آؤندے رہندے
نیں۔ پربھو سوامی نارائن دی 'اوریجنل' مورتی اتھے نہیں ہے۔
اوہ 1947 وچ انڈیا چلی گئی سی...اتھے ہندواں دے سموہک
ویاہ وی ہندے نے...
میں چاہندا سی کریم نال دو چار ہور ملاقاتاں ہون تاکہ گل
بات دا ہور موقع وی ملے۔ پر میرے چاہن دے باو جود انج
نہیں ہو سکیا۔
امادؤدین سعید نے 1968 وچ علیگڑھ مسلم یونیورسٹی
توں انجنیئرنگ دی ڈگری حاصل کیتی سی۔ اوہ میرے چھوٹے
بھرا دے کلاس پھیلو سن۔ اوہناں دا پچھا حیدرآباد (بھارت) دا
ہے تے ایہناں دی اردو وچ اچھوپلے ہی، بڑے پیارے ڈھنگ
نال، حیدرآبادی لہجہ آ جاندا ہے تاں لگدا ہے ، ماترزبان کدی
پچھا نہیں چھڈدی۔
پروگرام ایہہ بنیا سی کہ اسیں لوک یعنی تنے پرانے
دوست، اک دن اکٹھے بتاوانگے تے عماد ساڈے میزبان ہون
گے۔ سارا دن گڈی، ڈرائیور تے عماد ساڈے، مطلب کہ میرے
تے ڈاکٹر. جمال نقوی دے، 'ڈسپوزل' 'تے سن۔
“تسیں کیہ کی نہیں دیکھیا؟ جاں کیہ دیکھنا چاہندے او؟
کیونکہ میں تاں اک پروگرام بنایا ای ہویا اے، پر...۔”
“تسیں اپنے پروگرام دے حساب نال گھماؤ...۔” میں کیہا۔
“ٹھیک اے تو جیمخانہ کلب چلدے آں، اوہ وی تسیں
دیکھنا...تاریخی (اتہاسک) جگہ اے۔”
کراچی دا جیمخانہ کلب 'کالونیل' شان شوکت، وشال، لما
چوڑا ورانڈا...ساہمنے صاف ستھرا ہرا بھریا لان جسدے
پچھے پام تے ناریئل دے سنگھنے رکھ...ورانڈے وچ سوفے
پئے سن...فرش چاندی وانگ لشک رہیا سی۔ لگدا سی کسے
نکروں چرٹ پیندا ہویا کوئی گورا صاحبَ بہادر نکل کے یکدم
ساہویں آ جاوے گا...۔
“چلو تہانوں کلب دکھال دیاں...ایہناں نے تاں دیکھیا
ہووےگا۔”
“ہاں، تسیں لوک ہو آؤ، میں بیٹھا آں۔” اسیں جمال نوں چھڈ
کے کلب گھمن نکل پئے۔
“اتھے سبھ کجھ ہے...۔”
“بار وی ہے؟”
اوہ ہسن لگے...”نہیں، بار تاں نہیں اے۔”
“یار اوہ کلب ہی کیہ جتھے بار نہ ہووے۔”
“ہاں ایہہ تاں ہے...پہلاں ہوندا ہوندا سی...ضیاالحق نے
سبھ بند کروا دتا...اسلامائزیشن۔”
اسیں بلیرڈ روم دیکھیا، لائبریری دیکھی، سومنگ پول
دیکھیا تے پتہ نہیں کیہ کی دیکھ کے واپس آ گئے۔
عماد نال میری ملاقات 1968 پچھوں پہلی وار ہو رہی
سی۔ وچکار کیہ کی نہیں سی۔ ساڈا پورا کیریئر سی۔ ساڈا کم
سی...ساڈا پریم سی...ساڈیاں شادیاں سن...ساڈے بچے...بچیاں
دیاں شادیاں...بچیاں دے بچے...پورے ترتالی سال بعد...اسیں
ونڈے ہوئے بدنصیب جیو تے بری طرحاں ونڈے ہوئے دیش۔
دشمن دیش۔ اک دوجے نال تن یدھ کرن والے دیش...اک دوجے
اتے شک کرن والے دیش...کی ساڈے نیتاواں نے ایہی سپنا
دیکھیا سی؟ پتہ نہیں کیہ سی جاں کیہ نہیں سی، پر دو گلاں یاد
آؤندیاں نیں۔ ونڈ پچھوں بھارتی سنسد وچ مخالف پارٹی دے
لوک سرکار 'تے ایہہ دباء پاؤندے سن کہ محمد علی جناح دی
کوٹھی نوں کسٹوڈین وچ کیوں نہیں لیا جاندا۔ نہرو بڑے
ڈونگھے آدمی سن—پرانے تعلقاں تے جنا دے بندےتو تے
اپنے پتا نال اوہناں دی دوستی نوں ساہویں رکھ کے ایہہ نہیں
چاہندے سن کہ جنا دا بنگلا اوہناں توں کھوہ لیا جاوے۔ ہندی
دے جانے مانے لکھاری ویریندر کمار برنوال نے اپنی کتاب
'جنا : ایک پنردرشٹی' وچ اس دا پورا ویروا دتا ہے—”نہرو
نال ہوئی گل بات دا ذکر جدو وی شری پرکاش (بھاتری اچ
آیوگ پاکستان) نے جنا نال کیتا تاں اوہ یکدم حیران تے چپ
گڑپ جہے ہو گئے۔ فیر تھوڑا سنبھلدے ہوئے اوہناں نے لگ
بھگ کاتر سر وچ کیہا سی، 'شری پرکاش، جواہرلال نوں کہو
کہ میرا پارٹی نہ توڑن، شاید تسیں نہیں جاندے کہ میں بمبئی
نوں کنا پیار کردا ہاں۔ اجے تاں میری منشا بمبئی جا کے اس
بنگلے وچ رہن دی ہے'۔” جنا وانگ ہی ونڈ پچھوں گاندھی نے
لاہور وچ رہن دی گل آکھی سی۔ دوواں دیشاں دے سبھ توں
وڈے نیتاواں دے دماغ وچ ونڈ دی کیہ تصویر سی تے ہن اسیں
اسنوں کیہ بنا دتا ہے۔
شہر دے چکر لاؤندے اسیں عماد دے دوجے
اڈے...سمندر دے کنارے بنے اک بڑے شاندار کلب، رجاٹ
کمپلیکس پہنچے۔ اس دوران سمندر دے کنارے دی زمین دکھا
کے عماد نے کیہا، “ایہہ آرمی دی اے۔”
“کیہ مطلب؟”
“آرمی نے سرکار توں خرید لئی اے۔”
“کیوں؟”
“کجھ تاں اوہناں دے کم آئیگی...باقی ویچ دین گے۔” اوہ
بولے۔
“کون ویچ دئے گا؟”
“ارمی...مطلب پاکستانی ملٹری۔ اتھے ملٹری نے کئی
اجیہے ٹرسٹ بنائے ہوئے نے جہناں وچ طرحاں طرحاں دے
کم ہندے نیں۔ اک طرحاں نال ملٹری بزنس کردی اے تے اسدا
'پرافٹ' وڈے وڈے جرنلاں توں لے کے چھوٹے موٹے افسراں
تک نوں جاندا اے۔”
ساڈی گڈی کمپلیکس وچ وڑی تاں لگیا کہ واہ کیا شاندار
جگہ ہے۔ اک پاسے سمندر ٹھاٹھاں مار رہیا سی۔ دوجے پاسے
ہری گھاہ دے پھیلے ہوئے لان تے اگے دھوتے ہوئے پام تے
ناریئل دے جھنڈ۔ وچکار 'کیک پیس' قسم دی اتی اجوکے
عمارت سی۔ ڈرائیو ویائیو دے نال سلسلے وار کاٹیج بنے ہوئے
سن۔
اسیں اک شاندار ریستراں وچ آئے، پر جمال دا کہنا سی
اس نالوں چنگا اک ہور ریستراں وی ہے جتھے سانوں جانا
چاہیدا ہے۔ اسیں دوجے ودھ وڈے تے شاندار ریستراں وچ آ
گئے، جتھوں دور تک پھیلیا سمندر دکھائی دے رہیا سی۔
آرمی تے ڈیفنس فورسز ہر ملک وچ مزے کردیاں نیں۔
انڈیا وچ آرمی افسراں دے جیہڑے ٹھاٹھ نے، اسیں سارے
جاندے ہاں۔ تے ہن تاں ڈیفینس فورسز دا رتبہ ہور وی ودھ گیا
ہے۔ اج بھارت وچ گھٹوگھٹ پنج راجاں دے راجپال ایکس
لیفٹینینٹ جنرل جاں آئی.پی.ایس. سروس دے اچے ملازم جویں
رٹائرڈ ڈائریکٹر جنرل بارڈر سیکیورٹی فورس، ڈائریکٹر
آئی.بی. وغیرہ نیں۔ مطلب بھارتی جمہوریت وچ اج نوکرشاہی
تے فوج نوں حکومت وچ جیہڑا حصہ مل رہیا ہے، اوہ پہلاں
نہیں سی ملدا۔ پہلاں حکومت وچ سول سوسائٹی نوں وی کجھ
حصہ مل جاندا سی، پر پچھلے کئی دہاکیاں توں ایہہ بند ہو گیا
ہے۔ اج بھارتی راج نیتاواں نوں سینا، پولیس، آئی.اے.ایس.
ملازماں دی مدد چاہیدی ہے۔ سول سوسائٹی دا سہیوگ نہیں۔
شاید ایہی کارن ہے کہ بھارتی تحفظ بلاں دے اچ ملازماں دے
بھرشٹاچار دے جیہڑے معاملے ساہمنے آ رہے نے، اوہ پہلاں
کدی نہیں سی آئے۔
پاکستان دی فوج دے کاروبار تے وپار اتے آیشا صدیقی
نے اک بڑی اہمیتپورن کتاب 'ملٹری اینکلیو ان سائیڈ پاکستان
ملٹری اکونامی' لکھی ہے۔ آکسفورڈ پریس توں چھپی اس کتاب
دی لیکھکا نے پاکستان دی فوج اتے اک ہور کتاب 'پاکستان
آرمز پروکیورمینٹ اینڈ ملٹری بلڈئپ' وی لکھی ہے۔
پاکستان دی فوج اتے کراچی وچ ہی اک رٹائرڈ میجر نے
مینوں اک چٹکلہ سنایا سی۔ چٹکلہ کیہ صرف اک
واک—'پاکستان دی فوج نے سبھ توں وڈا کارنامہ ایہہ کیتا ہے
کہ پاکستان نوں جت لیا اے۔' ایہہ چٹکلہ نہیں سچائی ہے۔
پاکستان وچ جمہوریت جویں جویں کمزور ہوندا گیا سی؛
سیاسی پارٹیاں توں لوکاں دا وشواس تویں تویں اٹھدا گیا سی۔
اوویں اوویں فوج دا عملی دخل ودھدا گیا تے 1958 توں فوج
اک حاکم فوج بن گئی ہے۔
پاکستان دی فوج وچ 75 فیصد بھرتی پنجاب دے تن
ضلعیاں توں ہوندی ہے۔ 20 فیصد بھرتی اتر پچھمی سیماورتی
صوبیاں توں، 2 فیصد بلوچستان تے سندھ تے باقی ہور تھاواں
توں ہوندی ہے۔ اس طرحاں پاکستان فوج دا بنیادی چرتر پنجابی
ہے۔ تے اس کارن بلوچ لیڈر پاکستانی فوج نوں پاکستانی نہیں
بلکہ پنجابی فوج کہندے نیں۔
بنگلا دیش جنگ وچ ہارن تے اپمانت ہون پچھوں پاکستان
فوج 1977 وچ فیر طاقت وچ آ گئی سی۔ اس پچھوں فوجی
جرنیلاں نے اپنی تے فوج دی پڑت تے دھاک جماؤن لئی اک
نروئے فوجی وپار تے ادیوگ جگت نوں جنم دتا، جیہڑا
ایگریکلچر، مینوفیکچرنگ تے سروس سیکٹر وچ پھیلیا ہویا
ہے۔ رکھیا منترالے دیاں بنیادی اکائیاں فوجی فاؤنڈیشن، آرمی
ویلفیئر ٹرسٹ، شاہین فاؤنڈیشن تے سمندری فاؤنڈیشن، کئی
ستہاں 'تے دھن کماؤن وچ واست ہو گئیاں، جسدا سدھا لابھ فوج
دے ملازماں نوں ہوندا سی۔
جنرل ضیاالحق دے کارج کال وچ نہ صرف فوج دے
کاروبار تے ملازماں نوں دتے جان والے انعاماں/تحفیاں وچ
وادھا ہویا، بلکہ چنے گئے راشٹرپتی ذوالفقار علی بھٹو نوں
پھانسی چڑھا کے فوج نے ایہہ وی ثابت کر دتا کہ چنیاں
ہوئیاں سرکاراں وی اسدے پربھاو توں ستنتر نہیں ہین۔ ایہی
کارن ہے کہ بے نظیر بھٹو (1988 90, 1993 96) تے
نواج شریف (1990 93, 1997 99) دیاں سرکاراں نے فوج
دے کاروبار ول نگاہ چک کے نہیں دیکھیا تے اوہ پھلدا پھلدا
رہیا۔ ڈاکٹر عافیہ صدیقی نے اس تتھ 'تے وی زور دتا ہے کہ
سکھیا تے صحتَ سیواواں دی تلنا وچ پاکستان دا تحفظ اتے
خرچہ بڑا ودھ رہیا ہے۔ مثال لئی 2004 05 وچ صحتَ
سیواواں اتے 0.6 فیصد، سکھیا اتے 2.1 فیصد تے تحفظ اتے
3.2 فیصد خرچ ہویا سی۔
پاکستان وچ سبھ توں ودھ زمین فوج کول ہے۔ لگ بھگ
70,000 ایکڑ زمین 'تے فوج دا قبضہ ہے، جس اتے نہ
صرف فوج دے ٹھکانے نے بلکہ اسنوں ویچ کے، لیز جاں
کرائے 'تے دے کے موٹا لابھ کمایا جاندا ہے۔ فوج دے
ملازماں نوں بھوئیں دین لئی 1912 دا لینڈ ایکٹ ہن تک جاری
ہے—جسدے تحت فوج ملازماں نوں ویہہ روپئے توں سٹھ
روپئے بارے ایکڑ دے حساب نال زمین ویچی جاندی ہے۔
میجر جنرل جاں اس توں وڈے عہدے دا اہل 240 ایکڑ،
برگیڈیئر تے کرنل 150 ایکڑ، لیفٹینینٹ 124 ایکڑ تے
جے.سی.او.این.سی.او. 32 توں 64 تک ایکڑ زمین خرید
سکدے نیں۔ زمین خریدن پچھوں اوہ خود کھیتی کر سکدے نے
جاں زمین ویچ سکدے نیں۔
'آرمی ویلفیئر ٹرسٹ' سیمنٹ، دوائیاں، کھنڈ، بوٹ، کپڑے
دیاں کئی کئی فیکٹریاں دے علاوہ 'ریئل سٹیٹ' دے کاروبار وچ
شامل نے، پر ایہہ 'بھڑمل سنگٹھن' لگاتار گھاٹے وچ ہی رہیا
ہے۔ گھاٹے دا کارن پرشاشن دیاں کمزوریاں دسیاں جاندیاں نیں۔
ایہہ سنگٹھن لگاتار سرکار توں مدد تے بینک قرضے لین لئی
سرکار دی گرنٹی حاصل کردا رہندا ہے۔ ارباں روپئے دے
قرضے وچ ڈبے آرمی ٹرسٹ نوں اپنا 2.74 بلیئن روپئے دا
قرضہ لاہن لئی راولپنڈی دا پلازا ویچنا پیا سی۔
فوج دیاں دوجیاں تنظیماں فوجی فاؤنڈیشن، شاہین فاؤنڈیشن
آدی وی وکھ وکھ وپار کردیاں نیں۔ تے گھاٹے وچ چل رہیاں
نے، جہناں دا گھاٹا سرکار جھلدی ہے۔ پاکستان دی فوج سدھے
جاں اسدھے روپ وچ دیش دی ارتھ ووستھا نوں، جیہڑی بڑے
وڈے سنکٹ وچ پھسی ہوئی ہے، ہور بھنجے لاہ رہی ہے۔
پورے سنسار نوں ہندی پڑھاؤن والی بھارت سرکار، اپنے
گوانڈھی دیش پاکستان نوں ہندی کیوں نہیں پڑھاؤندی؟' ایہہ
سوال کیتا اردو دے جانے مانے لکھاری تے اردو دے پرسدھ
پرچے “آج”دے ایڈیٹر اجمل کمال نے جیہڑے اپنے پرچے دے
ہندی ادب اتے مرکزت کئی خاص شمارے کڈھ چکے نے تے
اپنے پرکاشن وچ کئی ہندی کتاباں دے اردو ایڈیشن چھاپ
چکے نیں۔
میں تے جمال نقوی کراچی دے مکھ شہر دے بازار والے
علاقے وچ قائم اجمل کمال دے آفس پہنچے ساں۔ اوہناں دے
پرکاشن دا شوء روم، اوہناں دا دفتر تے اوہناں دی رہائش ایہو
نیں۔ اوہناں نوں دیکھ کے لگیا کہ زبان، ادب تے سماج دے
بارے نہچاوان تے سمرپت لوکاں نوں جے کوئی اج دیکھنا
چاہے تاں اجمل کمال نوں دیکھ لوے۔ اوہناں دی لگن، محنت،
اتساہ، سادگی تے سہجتا ملوملی اپنے ول کھچدے نیں۔ اجمل
کمال اردو ہندی جاں کہنا چاہیدا ہے سنسار ادب وچ ڈونگھی
رچی لین دے نال نال ساماجک، مالی تے سیاسی وشیاں بارے
وی ڈونگھائی تک جاندے نیں۔
“پاکستان وچ ہندی کتے نہیں پڑھائی جاندی؟” میں اوہناں
نوں پچھیا۔
“ہاں...کتے نہیں...سانوں لوکاں نوں بڑی مشکل ہوندی
اے۔ اتھے اک گروپ اے، جسنے ہندی سکھ لئی اے۔ اس وچ
ڈاکٹر. آصف فرخی، ڈاکٹر. رفیق احمد نقش تے اوہناں دی پتنی
ہین۔ اک دو لوک ہور ہین۔ جمال صاحبَ تاں ہندوستان توں ہندی
پڑھ کے آئے سی۔ ایہناں نے اتھے نہیں سکھی۔ تو اسیں لوک
ملجل کے ہندی ادب دا اردو 'چ ترجما کردے آں۔”
“کی اتھے اردو دے پاٹھک بھارتی جاں ہندی ادب وچ
دلچسپی لیندے نے؟” میں پچھیا۔
“بہت زیادہ۔”
اینی دیر وچ اجمل کمال دی پتنی غوری آ گئی جیہڑی
مہاراشٹر دی ہے۔ اوہناں پونا فلم سنستھان توں فلم سمپادن دا
کورس کیتا ہے۔ اجمل کمال نے اپنی پتنی نال ساڈی پچھان
کروائی تاں میں جگیاسا دا اک پہاڑ کھڑ کر دتا، جسدا فوری
سمادھان ہو سکنا اوکھا سی۔
میں پاکستان وچ ودھدے ہوئے طالبانی خطرے دا ذکر
چھیڑیا تاں اجمل دسن لگے کہ طالبان وچ اینی طاقت تے ایکتا
نہیں ہے کہ اوہ پاکستان دا اقتدار ہتھیا سکن۔ اوہ خود بڑے
'ڈوائڈیڈ' نیں۔ دوجی گل ایہہ کہ پاکستان دی آرمی کدی نہیں
چاہے گی کہ طالبان اقتدار وچ آؤن کیونکہ ڈیموکریسی نال تاں
آرمی بھلی بھانت ڈیل کر لیندی اے، پر طالبان نال انج نہیں ہو
سکے گا۔
“پر پاکستان فوج 'چ مذہبی شدت پسندی اے...گھٹوگھٹ عامَ
سپاہی تاں طالبان نوں سپورٹ کرے گا؟”
“نہیں، مذہبی شدت پسندی دے وی اتھے کئی روپ نے تے
فوج تاں کمانڈر دے حکم 'تے لڑدی اے۔”
پاکستان دے سارے پڑھے لکھے سمجھدار لوک پاکستان
دیاں مکھ مسئلیاں تے مذہبی شدت پسندی پچھے جنرل ضیاالحق
دی مرکزی بھومکا مندے نیں۔ ضیاالحق نے اقتدار ہتھیاؤن لئی
اسلام دھرم دا سہارا لیا سی کیونکہ 'لیجیٹ میسی' کسے
طرحاں ثابت نہیں سی ہوندی۔ اقتدار اتے اوہناں دا قانونی جاں
نیتک جاں دستورک کوئی اختیار نہیں بندا سی۔ جولائی 1977
وچ ضیاالحق نے نبے دن دے اندر اندر چونا کرا دین دا
وشواس دواء کے اقتدار سنبھالیا سی، پر مردے دم تک اقتدار
نال چپکے رہے۔
جنرل ضیاء اسلامیکرن نے پاکستان نوں بری طرحاں ونڈ
دتا سی۔ نہ صرف احمدیاں نوں غیر مسلم کہہ کے اوہناں نوں
جھوٹھے مکدمیاں وچ سزاواں دتیاں گئیاں تے دنگیاں وچ
اوہناں دا نرسنگھار کیتا گیا، بلکہ شیعہ سنی فساداں نوں وی
بہت زیادہ ودھایا۔ سنیاں دے دو مذہبی سکولاں دیوبندی تے
بریلیاں وچ وی خونی جدوجہد شروع ہو گیا سی۔ کادیانیاں نوں
اسلام 'چو باہر کر دتا گیا سی۔ 1984 دے قانون مطابق اوہ
اپنے آپ نوں مسلمان تے اپنے مذہبی ستھان نوں مسجد نہیں
کہہ سکدے سن۔
دہشت گردی نال نبڑن لئی امریکی دھن تے ہتھیاراں نے
پاکستان دی سیاست وچ اک نویں کھیڈ شروع کر دتی سی۔ زیا
اتے گمبھیر دوش ہے کہ مہاجراں تے پٹھاناں دے جدوجہد نوں
وی اوہناں نے ہوا دتی سی۔ پاکستانی سماج دی اس ونڈ نے جنتا
وچ ایکتا ہون تے جائز منگاں لئی لڑن دی شکتی نوں ختم کر
دتا سی۔ جنرل زیا ایہی چاہندے سن، جس وچ اوہناں نوں سفلتا
ملی۔
جنرل زیا نے ہر آفس وچ مسجد بناؤن دے حکم دتے سن،
نماز سمیں آفساں وچ چھٹی دی ہدایت کیتی گئی سی۔ 10
پھربری، 1979 نوں اوہناں نے اک سودھ راہیں چار قسم دے
اپرادھاں لئی اسلامی سزاواں دا اعلان کیتا—چوری دی سزا
ہتھ کٹنا طے کیتی گئی، ویاہتا عورت دے پرائے مرد نال جنسی
تعلقات دی سزا 'رجم' یعنی عورت دی پتھر مار مار کے ہتیا
کر دینا، کوآری دے لئی جنسی تعلقات دی سزا سو کوڑے،
شراب پین والے دی سزا اسی کوڑے، جھوٹھا الجام لاؤن دی
سزا وی اسی کوڑے طے کر دتی گئی سی۔
ضیاالحق دے اسلامی قانون وچ سبھ توں ودھ وواد پیدا
کرن والا قانون جناح یعنی بلاتکار بارے سی۔ اس ادھین پولیس
وچ رپورٹ لکھواؤن لئی پیڑت نوں چار گواہاں دے ناں دینے
پیندے سن۔ جے پیڑت چار گواہاں دے ناں نہ دے سکدی تاں
بلاتکار نوں انیتک جاں غیر قانونی جنسی تعلقات من لیا جاندا
سی۔ عورتاں نوں ناجائز سیکس (ایڈلٹری) دے اپرادھ وچ
گرپھتار کرکے مقدمہ چلایا جاندا سی۔ اس قانون دی اینی آلوچنا
ہوئی کہ جنرل مشرف نے اقتدار وچ آؤن توں بعد (2006) وچ
اسنوں بدل دتا سی۔
پاکستان دے اسلامی قانون اج وی پاکستان دے اس علاقے
وچ لاگوُ نے جتھے طالبان دا پربھاو ہے۔ حال سرکار دے
راشٹرپتی آصف زرداری نے طالبان دی منگ 'تے، اوہناں نوں
خوش کرن لئی، پاکستان دے اتر پچھم دے علاقے سوات وچ
اسلامی قنوناں دے جاری رہن دا حکم 2009 وچ دتا سی۔ اس
اتے تکھیاں پرتیکریاواں ہوئیاں سن۔ ایہہ کیہا گیا سی کہ اک
دیش وچ دو قانون کنج چل سکدے نے؟ ایہہ گل وی ہوئی سی
کہ دیش دے ہور کھیتراں وچ دھرم اندھلے وی ایہہ منگ کر
سکدے نے کہ اوہناں دے کھیتر وچ وی اوہی قانون لاگوُ کیتے
جان جیہڑے سوات وچ لاگوُ کیتے گئے نیں۔ ہاسوہینا تے انتر
مخالف بیان دیندیاں ہویا آصف زرداری نے چیتاونی دتی سی
کہ طالبانی پاکستان اتے اختیار جماؤنا چاہندے نیں۔ اسیں پاکتان
دی بحالی لئی لڑ رہے ہاں۔
لاہور دے نوجوان صحافی تے ساہتکار دوست
محمودالحسن نے کیہا سی کہ تسیں کراچی وچ رفیق احمد نقش
نوں ضرور ملنا۔ میں کراچی وچ جمال صاحبَ نوں دسیا تاں
اوہناں نے کیہا کہ 'نقش' اتھے نیڑے ہی رہندا ہے۔ مطلب نارتھ
ناجماباد دے نیڑے ہی کتے اسدا گھر ہے۔ میں جمال صاحبَ
نوں کیہا کہ اتھے جان توں پہلاں کیہ اسیں ناجماباد کالونی جا
سکدے ہاں؟ کیونکہ ایہہ ناں بچپن توں میرے کن سندے رہے
نیں۔ پاکستان آؤن پچھوں وی اسنوں نہ دیکھیا تاں پارٹی وچ اک
کسک رہِ جاوے گی۔
ناجماباد وچ اسیں کتے نہیں سی جانا، بس دیکھنا سی کہ
علاقہ کیسا ہے۔ ایہہ مہاجراں دیاں اوہناں بستیاں وچوں اک ہے
جیہڑیاں 1950 60 دے آسپاس بنیاں سن۔ میرے ماموجان نے
اتھے ہی گھر بنوایا سی۔ اس پچھوں اوہناں نے گلشن اقبال وچ
کوٹھی بنوائی سی۔ بڑے وڈے وڈے عہدیاں 'تے رہن پچھوں
1979 وچ آخری وار بھارت آئے سن تے میرے سپھدرجنگ
اینکلیو والے مکان وچ ٹھہرے سن۔ اس سمیں دیاں دو گلاں یاد
نیں۔ پہلی تاں ماموجان تے ممانیجان دے سون دا انتظام اک
چھوٹے جہے کمپاؤنڈ وچ کیتا گیا تاں اوہناں نوں بڑی حیرانی
ہوئی سی۔ کہن لگے سن کہ 'تسیں لوک باہر ویہڑے 'چ سوں
جاندے او؟ اتھے کراچی 'چ تاں لوک نہیں سوندے۔' اوہناں دا
مطلب سی لا اینڈ آرڈر اینا خراب ہے۔ دوجی گل جیہڑی یاد ہے
اوہ ایہہ ہے کہ ماموجان نے گلاں باتاں دوران کیہا سی کہ
'میتھوں غلطی ہو گئی کہ پاکستان گیا۔ مینوں انڈیا 'چ ای رہنا
چاہیدا سی۔ بھاویں کلرکی کردا پر انڈیا 'چ رہندا تاں چنگا ہوندا۔'
کراچی توں ماموجان نے کنیڈا شفٹ کیتا سی۔ ہن اوہ نہیں
رہے پر، دوجی ہجرت پچھوں، اوہناں دا ٹبر کناڈا وچ ہے۔
ناجماباد پرانی مدھورگی شرنارتھیاں دی کالونی لگی،
جویں دلی وچ کئی نیں۔ گراؤنڈ پھلور 'تے بازار نیں۔ دُکاناں ہی
دُکاناں۔ کدی ایہہ مکاناں دے گراؤنڈ پھلور ہندے ہون گے۔ چلو
خیر، کالونی دا پورا سروپ بدل گیا ہے۔ میں مکاناں نوں اوہناں
دے 'اورجنل فارم' وچ دیکھن سمجھن دی کوشش کردا رہیا۔ فیر
اچانک من اچاٹ ہو گیا۔ میں کیہا، “چل یار، 'نقش' صاحبَ کے
چلدے آں۔”
جے ایہہ کیہا جاوے کہ 'نقش' صاحبَ لائبریری وچ رہندے
نے تاں کوئی ات کتھنی نہیں ہووے گی۔ اسیں لوک اوہناں دے
گھر پہنچے تاں لگ بھگ چالی ورھیاں دے 'نقش' صاحبَ
سادگی تے موہ نال ملے۔ وڈی سکھدائی حیرانی ایہہ ہوئی کہ
اوہناں دی پتنی میری اک کہانی دا اردو ترجمہ لے آئی۔ اوہناں
نے کیہا کہ ایہہ کہانی اوہناں 'ہنس' وچ پڑھی سی تے اینی پسند
آئی سی کہ اردو وچ ترجمہ کر دتی سی۔
“کی ہندی دے رسالے تہانوں مل جاندے نے؟” میں پچھیا۔
“نہیں...بڑی مشکل نال کدی کدار کچھ میغجینن ملدے نیں۔”
نقش صاحبَ نے کیہا۔
“تسیں ہندی کنج سکھی؟” میں نقش صاحبَ دی پتنی نوں
پچھیا۔ اوہ تھوڑا مسکرا کے بولی، “ایہناں توں۔” مطلب 'نقش'
صاحبَ توں۔
“تے تسیں کنج سکھی؟” میں 'نقش' صاحبَ نوں پچھیا۔
“میں...آصف فرخی صاحبَ توں۔”
“تے اوہناں نے؟”
“اوہ انڈیا گئے سن...۔”
“مطلب ایہہ کہ اتھے پاکستان وچ ہندی پڑھن/پڑھاؤن دا
کوئی انتظام نہیں اے...” میں پچھیا۔
“نہیں، اتھے نہیں اے۔”
اس دوران چاہ وغیرہ آئی۔ اسیں چاہ پیتی۔ اس پچھوں 'نقش'
صاحبَ بولے، “ساڈے کول تہانوں دکھاؤن لئی صرف کتاباں
نے...جیہڑیاں اساں دوواں نے پچھلے پچی سالاں 'چ اکٹھیاں
کیتیاں نیں۔”
جویں کہ میں پہلاں لکھیا ہے، نقش صاحبَ لائبریری وچ
رہندے نیں۔ اوہناں دے گھر دے ہر کمرے 'چ کتاباں نیں۔ زمین
توں لے کے چھت تک بنیاں الماریاں وچ صرف کتاباں نیں۔
لگیا اوہ کتاباں وچھاؤندے نے، پاؤندے نے تے اتے لیندے نیں۔
پہلا کمرہ تے دوجا تے تیجا تے چوتھا تے سٹڈی تے کچن تے
ورانڈے، سبھ کتاباں نال بھرے ہوئے نیں۔ تے کتاباں کافی
ڈھنگ نال رکھیاں گئیاں نیں۔ لگیا اوہناں دی لگاتار سانبھ
سنبھال کیتی جاندی ہے۔
کراچی وچ جس ہوٹل وچ میں ٹھہریا ساں، اوہ شاہراہے
فیصل 'تے 'دلی سویٹس' دے ساہمنیوں اندر جاندی اک پتلی
سڑک اتے سی۔ کدی کدی مکھ سڑک توں ہوٹل تک ٹہلدا ہویا
آؤندا ساں۔
کراسنگ 'تے سڑک دے کنارے اک موچی دی دُکان سی۔
بالکل اوہو جہی جہو جہی اپنے ادھر ہوندی ہے۔ دُکان تاں اوہو
جہی ہی سی، پر موچی وچ زمین آسمان دا فرق سی۔ اس دُکان
وچ لما تکڑا، گورا چٹا، خسخسی کالی داڑھی والا، شلوار
قمیض پائی، بالکل سدھا تنیا ہویا بیٹھا موچی اک پٹھان سی۔
کسے پکھوں لگدا ہی نہیں سی کہ اوہ موچی ہے۔ میرے دماغ
وچ اپنے ایتھوں دے موچی دی جیہڑی تصویر سی، اوہ ڈگ
کے ٹوٹے ٹوٹے ہو گئی۔
میں اوہناں توں ایہہ جانن لئی کہ کیہ اوہ واکئی موچی نے،
بوٹاں 'تے پالش کرواؤن لئی پچھیا۔ اوہ فوراً تیار ہو گئے۔ پالش
کرن لگے۔ میں موقع ویکھ کے گل بات دا سلسلہ شروع کر دتا۔
پٹھان موچی نے بھارت وچ کوئی خاص دلچسپی نہیں لئی۔ ظاہر
ہے میں اوہدی نظر وچ مہاجراں دا آدمی ساں۔
اوہنے بوٹاں اتے اجیہی پالش کیتی جہو جہی ساڈے موچی
نہیں کردے۔ ایہہ میں اس لئی نہیں لکھ رہیا ہاں کہ میں اوہدے
بندےتو توں متاثر ہو گیا ساں، بلکہ ایہہ حقیقت سی۔
میں اوہنوں دھنواد کیہا۔ پیسے دتے۔ ہمت کرکے میں اس
پٹھان موچی توں پچھیا، “تہاڈی اک تصویر کھچ سکدا آں۔”
اوہنے میری امید 'تے پانی فیردیاں کیہا، “نہیں۔”
ہن میں کیہ کر سکدا ساں۔ چاہندا تاں میں ایہہ ساں کہ
اوہناں نوں دساں کہ پٹھان موچی صاحبَ تسیں اسلام دی اس
اجل روایت دا پرتیک ہو جیہڑی جاتی وادی نوں قبول نہیں
کردی۔ تسیں 'ڈگنٹی آف لیبر' دا پرتیک ہو۔ میں چاہندا ہاں کہ
اپنے دیش نوں تہاڈی تصویر دکھاواں تے پچھاں کہ تسیں اتھے
کیوں نہیں ہو؟
رات دیر تک ہوٹل دے کمرے وچ میں پٹھان موچی تے
اوہدے وطن بلوچستان بارے سوچدا رہیا۔ جس اتے کجھ دن
پہلاں پاکستان دے چیف جسٹس دا بڑا تکھا بیان آیا سی۔ اوہناں
نے کیہا سی بلوچستان وچ اوہی حالات پیدا ہو رہے نے جیہڑے
بنگلا دیش بنن توں پہلاں پوربی پاکستان وچ سن۔
کراچی / بلوچستان
بلوچستان، پاکستان دا سبھ توں وڈا تے دھنڈ راج ہے
کیونکہ اتھے سونے تے گیس دے بڑے بھنڈار نیں۔ سبھ توں
ودھ اشانت پردیش وی ہے کیونکہ اتھے بلوچی پاکستانی فوج
نال بھڑ رہے نیں۔ بلوچی بچے پاکستان دا راشٹری گیت نہیں
گاؤندے، نہ پاکستانی جھنڈا لہرایا جاندا ہے اتھے۔ بلوچستان وچ
سکولاں تے یونیورسٹیاں دے ادھیاپکاں دی 'ٹارگیٹ کلنگ'
ہوندی ہے کیونکہ اوہناں نوں مرکز سرکار جاں پنجابی اقتدار
دے جاسوس منیاں جاندا ہے۔
پاکستان دی ہر سمسیا وانگ بلوچستان دی سمسیا وی
بہوپکھی تے بڑی الجھی ہوئی ہے—جتھے بلوچ راشٹریتا،
مالی شوشن، جاتی سنگھرش، اقتدار دا آتنک آدی آپس وچ رلگل
ہو گئے نیں۔ پاکستان فوج دے حوالے کر دتے گئے بلوچستان
وچ فوج نے اجیہی ہنسا تے آتنک پھیلایا ہویا ہے کہ اسدا دوجا
اداہرن پاکستان وچ نہیں ملدا۔
بلوچستان دا پرانے اتہاس، اپ مہادیپاں دے پرانے اتہاس
وانگ مہابھارت تک پہنچ جاندا ہے۔ کیہا جاندا ہے کہ مہابھارت
دے پراداس تے پہلی تے تیجی صدی عیسیٰ پوروَ (بی.سی.)
بلوچستان کھیتر اتے راج کرن والے پراتا راجے اکو ہی ہین۔
ایہہ انڈو پرسیئن نسل دے لوک نیں۔ عیسیٰ توں 600 سال پہلاں
اس کھیتر اتے کدی ایران دا اختیار وی ہوندا سی۔ چنگیج خاں
دے حملیاں دوران اس کھیتر وچ ایرانی لوک آئے سن۔ وکھ وکھ
آدواسی لوکاں وچ ونڈے اس کھیتر نوں انگریزاں نے بلوچستان
ناں دتا سی۔ اتھوں دے سرداراں دا تعلق افغانستان دے شاہ نال
وی سی، جس نے اوہناں نوں نواب دیاں اپادھیاں دتیاں سن۔
دراصل بلوچستان دا کرمبدھ اتہاس قلات دے شاسکاں، جہناں
نوں خان کیہا جاندا سی، نال شروع ہوندا ہے۔
1947 وچ بھارت چھڈن توں پہلاں انگریزاں نے اپنے
ادھین رہے مہاراجیاں، نواباں نوں ایہہ چھوٹ دتی سی کہ اوہ
چاہن تاں بھارت جاں پاک دے نال رل جان تے چاہن تاں ستنتر
روپ وچ رہن۔ ایہہ چھوٹ بلوچستان دے سبھ توں وڈے سامنت
قلات دے خان نوں وی دتی گئی سی۔ کیونکہ پاکستان بنن
پچھوں قلات دا علاقہ پاکستان وچ آیا سی اس لئی قلات دے
خان تے پاک سرکار دے وچکار سہج صورتحال مطابق رہن دا
سمجھوتہ ہویا سی۔ بھارتی راشٹری اندولن دے پربھاو کارن
قلات وچ انجمن اے وتنمن پارٹی ہوند وچ آ چکی سی، جیہڑی
بھارتی راشٹری کانگرس دے نیڑے سی۔ اس پارٹی دے نیتا
محمد امین کھوسا تے عبدل صمد اچاکزئی راشٹریتا تے آزادی
دے پرتیک سن۔ لوک رائے وی بلوچ ستنترتا دے پکھ وچ سی۔
حالات وگڑدے دیکھ کے پاکستان فوج نے 1948 وچ دخل دتا۔
نیتاواں نوں گرفتار کر لیا گیا تے قلات 'چ پاکستانی حکومت
قایم ہو گئی۔ پر قلات دے خان دے چھوٹے بھرا پرنس ابدن
کریم خاں نے ودروہ کر دتا۔ پاکستان فوج نال گریلا یدھ کردے
ہوئے اوہ گرفتار ہوئے تے اوہناں نوں دس سال دی سزا دتی
گئی۔ قلات دے ودروہ دا دوجا دور 1958 وچ نواب نوروز
خاں دا ودروہ منیاں جاندا ہے، جسنوں پاکستانی فوج نے کچل
دتا سی تے نواب نوں پھانسی 'تے چڑھا دتا سی۔
بنگلا دیش بن جان پچھوں بلوچستان تے دوجے سرحدی
صوبے نارتھ پھرئیئر پراونس (ہن اسنوں 'خیبر پختون خاں'
کیہا جاندا ہے) دے نیتاواں دی ایہہ رائے بنی کہ پاکستان دی
حکومت تے فوج اپنیاں سامراجی نیتیاں کارن نقصان اٹھاؤن
کرکے ودھیرے جمہوریتک ہو گئے ہون گے تے سرحدی
صوبیاں نوں ودھیرے اختیار دینے من لین گے۔ دوواں سرحدی
صوبیاں دے نیتاواں، گوس بخش بزنجو، سردار عطا اللہ منگل،
گل خان ناصر، خیر بخش مری، نواب اکبر خاں بگتی تے خان
ولی خاں نے پردیش دیاں سرکاراں لئی ودھیرے اختیاراں دی
منگ کیتی، جسنوں راشٹرپتی ذوالفقار علی بھٹو نے ٹھکرا دتا۔
مرکز نے دوویں صوبیاں دیاں سرکاراں نوں بھنگ کر دتا۔
دوویں وزیر اعظم گرفتار کر لئے گئے۔ سیاسی پارٹیاں اتے
پرتیبندھ لا دتا گیا۔ پاکستان دے سیاسی نیتاواں، فوج تے حاکم
جماعت نے بنگلا دیش وچ جو کیتا سی اوہی سرحدی پردیشاں
وچ دوہرایا جان لگیا۔ سٹے وجوں میر ہزار خاں ماری، اپنے
ہزاراں سمرتھکاں نال افغانستان چلے گئے تے اتھوں پاکستان
دے ورودھ لڑائی چھیڑ دتی، جیہڑی دہشت گردیی گریلا ڈھنگ
نال اج تک جاری ہے۔ پر اقتدار دی بارے ہنسا ہور بھیانک
روپ دھارن کر چکی ہے۔
پورے براعظم دیاں سرکاراں اکثر سرحدی گھٹ گنتی
سموہاں دیاں بھاوناواں دا سنمان نہیں کردیاں تے سامراجوادی
ڈھنگ نال اوہناں 'تے اپنے فیصلے لددیاں رہندیاں نیں۔ ایہی
اسنتوکھ دا کارن بن جاندا ہے۔ بلوچستان وچ تے اسے طرحاں
دے ہور علاقیاں وچ سکھیا نہیں ہے، وکاس دے ناں 'تے
بھرشٹاچار ہے، اپرادھی تتاں نوں حکومت دی شہِ ملدی ہے،
فٹ پاؤن تے ونڈیاں کرن والے گروپاں دا بول بالا ہے۔ مقامی
قدرتی سومیاں نوں لٹیا اجاڑیا جا رہیا ہے۔
بلوچستان وچ فوج تے راشٹروادیاں دے جدوجہد کارن عامَ
آدمی دا جیون نرک بنیا ہویا ہے۔ فوج دے آتنک دا دائرہ اینا وڈا
ہے کہ اسدی کلپنا نہیں کیتی جا سکدی۔ ہزاراں لوک فوج تے
آئی.ایس.آئی. دی کسٹڈی وچوں غائب ہو جاندے نیں۔ کجھ لوک
اس طرحاں چک جاں پھڑ لئے جاندے نے کہ لے جان والیاں
دی پچھان نہیں ہو سکدی۔ ایہناں چکے گئے لوکاں دیاں لاشاں
ملدیاں نے جہناں نوں دیکھ کے ایہہ اندازہ لایا جاندا ہے کہ
بھیانک شریرک تسیہے دے کے ماریا گیا ہے۔ 2004 توں لے
کے ہن تک کئی ہزار لوک لاپتا ہو چکے نیں۔ بلوچستان دے
وزیر اعلیٰ محمد اسلم ریسانی نے مرکز نوں چتاونی دیندیاں
ہویاں ایہہ کیہا سی کہ لوکاں دا اس طرحاں لاپتا ہونا گرہیدھ
نوں بھڑکا سکدا ہے۔ پاکستان سپریم کورٹ دے چیف جسٹس
نے بلوچستان دی قانون ووستھا بارے رپورٹ منگی سی۔
بلوچستان دے چیف سکتر نے مئی 2011 نوں جیہڑی رپورٹ
اوہناں نوں سونپی، اسنوں چیف جسٹس نے تسلی بخش نہ
دسدیاں ہویاں خارج کر دتا سی۔ چیف جسٹس نے چیف
سیکرٹری نوں کیہا سی کہ پردیش دی فوج، تے پولیس تے
پورا پرشاسن اوہناں دے ادھین ہے فیر وی اوہ وگڑدی ہوئی
قانون ووستھا نوں سنبھال نہیں سکدے۔ چیف جسٹس نے
پرشاسن توں اک ہفتے دے اندر اندر وستھار نال ایہہ جانکاری
چاہی سی کہ 2008 توں 2011 تک ٹارگیٹ کلنگ وچ کنے
لوک مارے گئے نے، کنے لوک لاپتا نے، کنے لاپتا لوکاں
دیاں لاشاں مل چکیاں نے؟
'گارڈیئن' اخبار وچ 29 مارچ، 2011 نوں چھپی سنوادداتا
دی رپورٹ بلوچستان دی صورتحال نوں کافی سپشٹ کرکے
ساہویں رکھ دیندی ہے۔ رپورٹ دا کجھ حصہ اس طرحاں
ہے—'کار اک وڈے گیٹ دے ساہمنے رک گئی، اوہ کھلیا تے
ساڈے پچھے بند ہو گیا۔ اندر 55 سال دی لال بیبی شال وچ اس
طرحاں لپٹی سی کہ صرف دو اکھاں دس رہیاں سن؛ اوہ ساڈی
اڈیک کر رہی سی۔ اوہ کمب رہی سی۔ اسدے ہتھاں وچ اسدے
مرے ہوئے بیٹے نجیبؤلاہ دی تصویر سی۔ اسنے دسیا کہ
اسدے ویہہ سال دے بیٹے دی موٹر سائیکل پارٹس دی دُکان
سی۔ اسنوں پچھلی اپریل وچ چیک پوسٹ 'تے ایف.سی. نے
پھڑیا سی اس پچھوں اسدا پتہ نہیں سی لگیا۔ تن مہینے بعد
شاعرٹا دے باہر اک پارک وچ اسدی لاش ملی سی۔ اسدے جسم
اتے بڑی بری طرحاں 'ٹارچر' کیتے جان دے نشان سن۔ اسنے
دکھ پرچی آواز وچ دسیا کہ اسدے مُونہہ وچ صرف دو دیند
بچے سن۔ پھڑے جان والے اکثر 20 توں 40 تک دی عمر دے
ہوندے نیں—راشٹری وچاراں والے طالب علم، دُکاندار،
مزدور۔ اکثر کھلے عامَ دن دہاڑے پھڑ لئے جاندے نے—بساں
وچوں لاہ لئے جاندے نے، دکانا وچوں دھو لئے جاندے نے،
ایف.سی. چیک پوسٹاں 'تے روک لئے جاندے نیں۔ اوہناں نوں
پھڑن والے وردیدھاری سپاہی تے خفیہ ایجنسیاں دے لوک
ہندے نیں۔ اوہ غائب ہو جاندے نے، ملدے نے تاں مرے ہوئے۔
لگ بھگ 15 لاشاں ہر مہینے ملدیاں نے، ایہہ پچھلے چھنیوار
نوں ہی بلوچستان دیاں وکھ وکھ تن تھاواں توں اٹھ لاشاں ملیاں
سن۔'
صرف ایہی بلوچستان دا سچ نہیں ہے۔ اتھے پنجابیاں دی
ٹارگیٹ کلنگ دے علاوہ، مسلماناں دے دو گروہ وی ہتیاواں
تے 'خود کُش' کردے رہندے نیں۔ طالبان وی اپنے ہنسک
طریقے نال کاروائیاں کردے رہندے نیں۔
بلوچستان تے کشمیر وچ سمانتاواں دیکھیاں جا سکدیاں
نیں۔ جے بلوچستان وچ پاکستانی فوج تے اردھ سینک بلاں نے
آتنک دا تانڈو کیتا ہے تاں ایہو کم کشمیر وچ بھارتی فوج تے
اردھ سینک بل کر رہے نیں۔ فرق شاید اینا ہے کہ بھارتی
سیاسی تنتر ودھیرے لوکتانترک ہے جس کرکے فوج نوں کھلی
چھوٹ نہیں مل سکی ہے جیہڑی پاکستانی فوج نوں ملی ہوئی
ہے۔
پاکستان وچ اچ تے اچ مدھورگ دی خوش حالی کافی حد
تک سوچن 'تے مجبور کردی ہے۔ لاہور دے کئی علاقے
امیری تے خوش حالی دے جیوندے جاگدیے نمونے نیں۔ لاہور
وچ بھیکھ منگدی ہوئی جیہڑی عورت دکھائی دیندی ہے، اوہ
وی بڑی بنی ٹھنی تے تھوڑے بہتیے میکئپ وچ دکھائی دیندی
ہے۔ دسیا گیا کہ ایہناں نوں دس روپئے توں گھٹ بھیکھ نہیں
دتی جاندی۔
کراچی وچ وی امیری دیکھی جا سکدی ہے۔ شہر اپنیاں
بھیانک مسئلیاں دے نال نال دھنڈ لوکاں دا سورگ ہے۔ عالیشان
بازار رات رات بھر کھلے رہندے نیں۔ درشنیں ریستراں دیر
رات تک مہمانا دا سواگت کردے نیں۔ چھوٹیاں گڈیاں تاں نظر
ہی نہیں آؤندیاں۔ شان و شوکت دا ایہہ عالم ہے کہ پیسہ پانی
وانگ وہندا دکھائی دیندا ہے۔
ویسے وی پورے پاکستان وچ میں کوئی بھکھ مری والی
غریبی نہیں دیکھی جیہڑی ساڈے بڑی صاف دکھائی دیندی
ہے۔ غریب لوک تاں نظر آؤندے نے پر بھارت ورگی
غریبی—اسیہہ، بربر، امانوی، ویبھتس، غریبی نہیں دکھائی
دتی۔
پچھن 'تے عامَ لوک کہندے نے، 'ساڈا اسلامی دیش ہے نہ۔
الھاہ دی مہربانی ہے۔'
پیسہ کتھوں آؤندا ہے؟ تے اوہ وی ساڈے لوکاں دے پیسے
نالوں دگنا کیونکہ پاکستان دا روپیہ ساڈے روپیئے نالوں 50
فیصد گھٹ ویلیو دا ہے۔
ویسے دیکھیا جاوے تاں پاکستان دی سرکار دی ارتھ
ووستھا چرمرا کے ٹٹ چکی ہے۔ پاکستان اینا ودھ قرضے وچ
ڈبیا ہویا ہے کہ اسنوں لاہنا لگ بھگ ناممکن ہے۔ پاکستان
لگاتار امریکی مدد نال اپنا کم چلا رہیا ہے۔ جے امریکی مدد
بند ہو جاوے تاں پاکستان دا دوالہ نکل جاوے۔ اس سبھ دے باو
جود سماج وچ جاں کہنا چاہیدا ہے، شہراں دے اچ جماعت کول
اینا پیسہ کنج، کتھوں تے کس طرحاں آؤندا ہے...!
ملتان توں کراچی جاندیاں ہویا ٹرین وچ نال دے یاتریاں
نے پاکستان دی سماج ووستھا بارے تنقیداں کردیاں ہویاں ایہہ
وی کیہا سی کہ پاکستان وچ لوک ٹیکس نہیں دیندے۔ ٹیکس نہ
دین والی گل کئی جگہ سنن وچ آئی۔ ٹرین وچ لوک دس رہے
سن، جیہڑا ہو سکدا ہے غلط ہووے، پر فیر وی اس وچ کجھ
سچائی تاں ہو سکدی ہے، کہ پاکستان دے پہلاں والے
راشٹرپتی نے جیہڑے چالی ملاں دے مالک نے، صرف پنج
ہزار روپئے ٹیکس دتا ہے۔ مطلب کاغذاں وچ ہیر فیر تے
بھرشٹاچار اینا ودھ ہے کہ لوک، خاص طور 'تے وڈے لوک،
ٹیکس توں بچ جاندے نیں۔ ایہہ پاکستانی سماج دا اک وڈا مسئلہ
بنیا ہویا ہے۔
کراچی وچ اک متر نے دسیا سی کہ لوک اتھے بینک توں
موٹی رقم دے قرضے لیندے نے تے بینک قرضے معاف کر
دیندے نیں۔ ویسے تاں انج بھارت وچ وی خوب ہوندا ہے۔ پر
اتھے ایہہ سوکھ صرف ادیوگ تے وپار جگت نوں ہی ملدی
ہے، جدکہ پاکستان وچ ایہہ 'سیوا' اچ جماعت تے مدھ جماعت
تک پہنچ گئی ہے۔ 11 مارچ، 2011 دے ڈیلی ٹائمز دے اسلام
آباد رپورٹ دے مطابق پاکستان دے سپریم کورٹ نے بینک
'لون' واپس نہ دے سکن والیاں دے خلاف کرڑے قدم چکن دی
ہدایت کیتی سی۔ 1971 توں 2009 تک دتے گئے 256 بلیئن
روپئے قرضے نوں معاف کرن دے سندھربھ وچ عدالت نے
کیہا کہ قرضہ واپس نہ کرن والیاں دے خلاف اپرادھک معاملہ
درج کرنا چاہیدا ہے۔ پاکستان دے چیف جسٹس نے کیہا ہے،
بینک دے اچ ملازماں تے منیجراں نوں قرضہ معاف کرن دا
ذمہ وار ٹھہراؤنا چاہیدا ہے۔ سپریم کورٹ نے اگے کیہا، اس
دیش وچ اپرادھی آزادی نال گھمدے پھردے رہندے نیں۔
کراچی تک پہنچ کے ایہہ سوچنا واجب سی کہ کاش میں
سندھ دا پینڈو علاقہ دیکھ سکاں کیونکہ سندھ دا پینڈو علاقہ وی
کجھ بنیادی سوالاں وچ الجھیا ہویا ہے۔ مینوں ایہہ پتہ سی جاں
سنیا سی کہ سندھ دے پینڈو کھیتر وچ کسے مقامی زمیندار،
جسنوں سندھی وچ 'وڈیرا' کہندے نے، دی مدد دے بغیر کوئی
نہیں جا سکدا۔
میرے کول سندھ وچ کراچی دے علاوہ ہور کتے جان دا
ویزا نہیں سی۔ پارٹی وچ اک امید سی کہ شاید سندھ دے پینڈو
جیون نوں کسے وڈیرے راہیں دیکھ سکاں۔
میں ہوٹل توں عماد دے گھر شفٹ ہو گیا ساں۔ مینوں یقین
سی کہ کراچی دے مہنگے توں مہنگے کلب دا ممبر تے
کراچی دی سبھ توں مہنگی کالونی وچ رہن والا عماد ضرور
کسے سندھی وڈیرے نوں جان دا ہووےگا، جیہڑا مینوں سندھ
دے پینڈو علاقے وچ لے جاوے گا۔
عماد توں جدوں میں ایہہ پچھیا کہ کیہ اوہ کسے سندھی
وڈیرے نوں جاندا ہے تاں اوہ چکراں 'چ پے گیا۔
“میں سندھ دے پنڈ دیکھنا چاہندا آں۔ مینوں دسیا گیا اے کہ
اتھے مینوں کوئی وڈیرا ہی لے جا سکدا ہے۔”
“ہاں ایہہ تاں سچ اے۔”
“تاں توں کسے وڈیرے نوں جاندا ایں؟”
اوہ شاید 'نہیں' کہنا چاہندا سی۔ اسنے پچھیا، “تسیں اتھے
کیہ دیکھنا ایں؟”
“بس یار، اوہناں دی زندگی۔” میں کیہا۔
“بس سمجھ لؤ کہ اپنے اتھے، انڈیا وچ آزادی توں پہلاں
جہو جہے پنڈ سن اوہو جہے ہی سندھ وچ اج تیک ہین۔” ایہہ
کہہ کے عماد نے ادھیائے بند کر دتا۔ میں سمجھ گیا کہ میں
نہیں جا سکدا، پر میں ہمت نہیں ہاری تے فوج دے رٹائرڈ
برگیڈیئر نوں ایہو بینتی کیتی جیہڑے دور دے رشتے داراں
دے رشتے دار سن تے کراچی وچ اپنا کاروبار کردے سن۔
اوہناں نے سدھی صلاحَ دتی تے کیہا، “جے کوئی وڈیرا
تہانوں لے وی جائے تاں وی نہ جانا۔”
“کیوں؟”
“تہاڈے کول ویزا نہیں اے۔”
“پر وڈیرے۔”
“اک حد تک تہانوں بچاؤن گے...ہائیویز اتے رینجر گڈیاں
روکدے نے...تسیں جاندے او اتھوں دے حالات کیہ
نے...رینجر تہانوں دیکھ کے تے تہاڈے نال گل کرکے آسانی
نال سمجھ جان گے کہ تسیں اتھوں دے نہیں او تے جدوں پتہ
لگے گا کہ اک 'بھارتی' چوری چھپے سندھ وچ انٹر ہو جانا
چاہندی سی تاں...۔”
“ٹھیک اے...ٹھیک اے...” میں کیہا۔
“تسیں کجھ اجیہے لوکاں نوں کراچی وچ مل سکدے او
جیہڑے سندھ بارے تہانوں کافی کجھ دس سکدے نیں۔” اوہ
بولے۔
سندھ دا پینڈو علاقہ مدھ کالین جیہا لگدا ہے۔ سنیا جاندا ہے
اتھے ہن وی ہزاراں ایکڑ زمین والے زمیندر نیں۔ علاقے وچ
پاکستان سرکار دا نہیں وڈیریاں دا راج چلدا ہے۔ بھٹو ٹبر کول
اینی زمین ہے کہ ٹرین اوہناں دی زمین اتے دو گھنٹے چلدی
ہے۔ وڈیریاں نے اپنیاں جیلاں بنائیاں ہوئیاں نیں۔ پاکستان دے
سرکاری کرمچاری اوہناں دے حکم وچ ہی کم کردے نے آدی
آدی۔ میں مندا ہاں ایہناں وچوں کئی گلاں من گھڑنت جاں غلط
وی ہو سکدیاں نے پر سندھ وچ اج کیہ ہے، ایہہ جاننا تاں
ضروری ہے نہ۔
مسلم لیگ شروع توں ہی وڈے سامنتاں دی پارٹی رہی ہے۔
ایہو کارن ہے کہ محمد علی جناح تے سردار محمد اقبال دے
سمتاوادی وچاراں تے قرآن شریف دے سمانتا سنبندھی سنیہیاں
دے باو جود مسلم لیگ کدی سامنتاں 'تے کوئی انکش نہیں لا
سکی۔ پاکستان وچ اج وی ذمینداری ووستھا اسے طرحاں چلدی
ہے جویں پہلاں سی۔ سندھ دی سیاست تے سرکار دی دھری
سامنت نیں۔
سن 1959 وچ نجی زمیناں اتے سیلنگ لائی گئی سی
جسدے تحت اک بندے 500 ایکڑ سنجائی ووستھا والی زمین
تے 1000 ایکڑ بناں سنجائی والی زمین رکھ سکدا سی۔ ایہہ
قانون ٹبر نہیں، بلکہ بندے 'تے لاگوُ ہوندا سی۔ سامنتاں نے
اپنیاں زمیناں دے جھوٹھے سچے بینامے کرکے اس قانون توں
پوچھ چھڈواء لئی سی۔ ایہو نہیں، اس قانون وچ ایہہ پول وی
رکھی گئی سی کہ ودھ اپجاؤ زمیناں دی سیلنگ لئی وکھرا
پیمانہ بنایا گیا سی، جیہڑا سامنتاں دے پکھ وچ سی۔
سن 2000 دے بھومی سرویکھن مطابق پاکستان دی 61
فیصد پرائیویٹ بھوئیں دے 88 فیصد بھوں سوامیاں کول پنج
ایکڑ توں وی گھٹ بھوئیں ہے۔ تے 50 ایکڑ تے اس نالوں ودھ
بھوئیں دے مالک صرف دو فیصد لوک نیں۔ مالکی دے اس
زمین تے آسمان جڈے پاڑے کرکے ہی سندھ دے پنڈاں وچ
بھیانک غریبی ہے۔ ڈیلی ٹائیمس 12 اگست، 2008 وچ
پرکاشت اک رپورٹ مطابق، ونڈ ووستھا ہی سندھ دے ودھیرے
بے زمینے کساناں دی دلدتا دا کارن ہے۔ کھیتی دے ڈھنگ بدل
گئے نیں۔ ٹریکٹر، ٹیوبویل آ جان پچھوں ذمیندار تے سیری
وچکار اوہی صدیاں پرانا رشتہ ہے۔ اجیہی سماج ووستھا وچ
بندھوا مزدوراں دا ہونا لازمی ہے۔ 1992 وچ بندھوا مزدوری
نوں غیر قانونی قرار دین والے قانون نوں ذمیندار 1952 دے
ٹینینسی ایکٹ دے آدھار 'تے خارج کردے نیں۔ عدالت نے اس
آدھار 'تے بندھوا مزدور نوں بندھوا منن توں انکار کر دتا ہے۔
دراصل سندھ وچ سبھ کجھ مقامی سامنتاں دے ہتھ وچ ہے۔
آنکڑے نہیں، پر پاکستان وچ سبھ جاندے نے کہ فوج توں بعد
دیش دے سبھ توں وڈے جگیردار لیاکت علی جٹوئی ہین جہناں
کول 30,000 ایکڑ زمین ہے۔ جٹوئی اکلے نہیں، اوہناں
ورگے بھوں سوامیاں نال سندھ بھریا پیا ہے۔ ایہہ بھوں سوامی
پنڈ، علاقے، قصبے تے شہراں اتے پورا کنٹرول کردے نے،
کیونکہ اوہی سیاست وچ نے تے سرکاراں وی اوہی بناؤندے
نیں۔
پاکستان دے اخباراں وچ سندھ دے ذمینداراں دیاں نجی
جیلاں بارے خبراں چھپدیاں رہندیاں نیں۔ مونو بھیل دا معاملہ
اس دی اک وڈی مثال بنیا ہے۔ ہندو، دلت آدواسی مونو بھیل
ضلع سنگھار دے اک پربھاوشالی سامنت عبدل رحمٰن ماری دی
زمین 'تے ورھیاں توں کم رہیا سی۔ سامنت نے کسے گل توں
ناراض ہو کے مونو دے ٹبر نوں اپنی نجی جیل وچ بند کر دتا
سی۔ ایہہ گل مئی 1998 دی ہے۔ انسانی حقوق آیوگ، پاکستان
سندھ ہائی کورٹ دے حکم 'تے پولیس نے مونو دے ٹبر والیاں
نوں مکت کروا دتا سی۔ پر سامنت دے گنڈیاں نے فیر اوہناں
نوں اگواہ کر لیا سی۔ آخر پاکستان دی سپریم کورٹ نے سندھ
دے مکھ سکتر تے انسپیکٹر جرنل پولیس نوں حکم دتا سی کہ
مونو دے ٹبر نوں برآمد کیتا جاوے۔ علاقے وچ ڈی.آئی.جی.
رانا سلیم اللہ خاں دے مطابق، اوہناں نوں پتہ لگیا سی کہ مونو
دے ٹبر نوں کتھے رکھیا گیا ہے تاں اوہ اوہناں نوں مکت
کرواؤنا چاہندے سن کہ سندھ دے مکھ منتری اراباب رحیم نے
اوہناں دی نہ صرف بدلی کر دتی، بلکہ اوہناں نوں سسپینڈ وی
کر دتا۔ کارن ایہہ سی کہ سرکار جے پیڈھی سامنت عبدل
رحمٰن ماری نوں ہتھ وی لاوندی تاں 'ڈگ' جاندی کیونکہ ماری
سیاسی روپ وچ اتی پربھاوشالی پیر دے نیڑے دا آدمی سی۔
تے ادوں دا ایہہ معاملہ ٹھنڈا پیا ہویا ہے۔
سندھ کھیت بندھوا مزدور دلت سمدائے دے نے، جہناں وچ
ودھیرے ہندو تے کجھ مسلمان وی شامل نیں۔ اک موٹے
اندازے مطابق پاکستان دے 3 ملیان ہندواں وچوں اسی فیصد
دلت نے، تے کہندے نے کہ اوہ بیالی گوتاں وچ ونڈے ہوئے
نیں۔ پرمکھ بھیل، میگھواڑ، اودھ تے کوہلی منے جاندے نیں۔
اک ہور اہم تتھ ایہہ ہے کہ سندھ دے مسلمان سامنت مسلمان
دلتاں دی تلاں وچ ہندو دلتاں نوں اپنے کم 'تے لاؤنا ودھیرے
پسند کردے نے کیونکہ مسلمان دلت نوں اسلام دا اک سہارا تاں
ہوندا ہے، جدکہ ہندو دلت پوری طرحاں بے سہارا تے اک
طرحاں نال اپنے سامنت اتے نربھر ہندے نیں۔
کراچی مہاجراں دی زبان اردو دا بڑا وڈا مرکز ہے۔ دیش
دے 75 فیصد لوکاں دی زبان قومی زبان تے قومی زبان دا
درجہ حاصل کر چکی ہے۔ کراچی پرمپرک طور تے اردو دا
گڑھ کدی نہیں سی۔ پاکستان بنن پچھوں مہاجر ہی اردو نوں
کراچی لے گئے سن۔
میرا ایہہ خیال سی کہ کراچی وچ اردو دا بڑا زبردست
بول بالا ہووےگا۔ گھٹ توں گھٹ اس نالوں بہتر ہووےگا جو
دلی وچ ہندی دا ہے۔ پر امیداں گھٹ پوریاں ہوئیاں۔ ویسے اردو
ادب تے پرکاشن دا اک 'سین' لاہور وچ وی ہے۔ جیہڑا کراچی
نالوں پرانا ہے تے علامہ اقبال تے فیض احمد 'فیض' ورگے
شاعراں اتے مان کردا ہے۔
ڈاکٹر. جمال نقوی دے ذریعے اردو دے لیکھکاں،
دانشوراں تے صحافیاں نوں کراچی وچ ملن دا موقع ملدا رہیا۔
پاکستان ترقی پسند لکھاری سنگھ تے بھارتی ترقی پسند
لکھاری سنگھ وچ صرف ایہو سمتا نہیں لگی کہ ایہہ دوویں
سنگٹھن اک وچاردھارا تے سانجھے اتہاس دے پالک نے بلکہ
ایہہ سمانتا وی لگی کہ جس طرحاں تے جویں ادب نوں بھارت
دے ترقی پسند رچدے نے، مانتا دیندے نے، تے اتساہت کردے
نے، اوویں پاکستان 'پرلیس' وی کردا ہے۔ جو بھارتی 'پرلیس'
دے اہدابرداراں دے سروکار نے، اوہی پاکستانی پرلیس دے
وی نیں۔ مینوں سورگی کملا پرساد جی بھارتی پرلیس دے
مہامنتری تے پاکستانی پرلیس دے مہامنتری ڈاکٹر. راحتَ سعید
وچ بڑیاں سمتاواں دکھائی دتیا۔
اجمل کمال دے گھر اردو ساہتکاراں نال کجھ یادگار
ملاقاتاں ہوئیاں جہناں نال ہندی اردوی ادب ہی نہیں بلکہ بھارت
پاک سماج بارے گلاں ہندیا رہیاں۔ دوواں دیشاں تے دوواں
زبانواں دے لیکھک، شاعر اکو طرحاں سوچدے نیں۔ جے
بھارت دے لکھاری اپنے سماج وچ اپنے آپ نوں 'آئیسولیٹیڈ'
محسوس کردے نے تاں پاکستان دے اردو لکھاری فوجی
تانشاہی توں تنگ نظر آؤندے نے تے امید دی بڑی مدھم تے
کمزور کرن دیکھدے رہندے نیں۔
کراچی وچ ڈاکٹر. جمال نقوی اردو دیاں کئی سنستھاواں
وچ لے کے گئے۔ اتھے سارے لکھاری تے عہدیدار بڑے
موہ، پیار نال ملے، پر سنستھاواں بارے میرے من وچ جیہڑے
شنکے سن، اوہ اوویں دی جویں رہے۔ ہو سکدا ہے ایہہ میری
نجی حد ہووے۔
جمال نقوی اپنے نال یونیورسٹی دے اردو ڈپارٹمینٹ لے
گئے۔ اس توں پہلاں پاکستان سٹڈی سینٹر وچ ڈائریکٹر وغیرہ
نال ملوایا۔ اردو وبھاگ دے مکھی نال ملوایا۔ سبھ نال مل جل
کے ایہی لگیا، تھوڑا جاں بہتا اوہی اپنے اتھوں والا حالَ ہی
ہے...:
'آ اندلیپ مل کے کریں آہو جاریا،
تو ہای گل پکار، میں چلاؤں ہائے دل۔'
کجھ دناں توں شام دی محفل نہیں سی سزی۔ اک رات اسیں
عجیب حالات وچوں لنگھدے ہوئے کئی لوکاں دے گھراں تے
علاقیاں دے چکر کٹدے اک عمارت دے اجیہے فلیٹ وچ
پہنچے جیہڑا دیکھن وچ انج لگ رہیا سی کہ اتھے اوہ کم کیتے
جا سکدے نے جہناں نوں غلط فہمی دا شکار ہون کرکے سماج
ممنو (ورجت) قرار دیندا ہے۔ چلو خیر، اتھے کئی مہربان،
اردو دے جانے مانے آلوچک محمد علی صدیقی، سید شمس
الدین، حبیب حیات تے بھٹی صاحبَ آ گئے۔ رات دیر تک ادب،
آرٹ تے سماج اتے گل بات ہوندی رہی۔ سید شمس الدین نے
مہر کیتی تے انسانی حقوق آیوگ پاکستان دی 2009 دی اک
رپورٹ سونپ دتی، جسدی مدد نال مینوں پاکستان نوں سمجھن
وچ بڑی مدد ملی۔ اس طرحاں دیاں کئی کتاباں ڈاکٹر. آصف
فرخی نے بھینٹ کیتیاں سن۔ گل بات دوران بھٹی صاحبَ نے
کیہا کہ انڈیا پاکستان دے خلاف ہے۔ میں کیہا، “حضور پاکستان
خود اپنے خلاف اے، کسے ہور دے ورودھ دی لوڑ ہی نہیں
ہے۔” جد ایہہ کہہ رہیا ساں تاں میرے دماغ وچ سویرے ہوٹل
دے کمرے وچ ٹیلی وژن چینل اتے دیکھیا اک فون انن
پروگرام چل رہیا سی—جس وچ فون 'تے سٹوڈیو وچ 'اینکر'
نوں 'کالر' کہہ رہیا سی—سانوں کوئی چنگی خبر سناؤ...اسیں
پچی سال توں کوئی چنگی خبر نہیں سنی۔
اردو دے اک ہور سرکل وچ جان دا سبھاگ حاصل ہویا۔
اردو دے فکشن رائیٹر صبا دیوان دے گھر بہت سارے چرچت
لیکھکاں، شاعراں نال بڑی چنگی گل بات تے ملاقات ہوئی۔
ایہناں وچوں اک گجراتی دے لکھاری کھتری عصمت اجی
پٹیل نے اپنا وزٹنگ کارڈ دتا جس اتے اوہناں دا ناں گجراتی
رسم الخط وچ وی لکھیا ہویا سی۔ ایہناں میٹنگاں دوران کسے
پاکستانی لکھاری نے کیہا کہ اوہ لوک جدوں بھارت جاندے
نے تاں اوہناں نوں ہوٹل وچ کمرہ نہیں دتا جاندا، اس گل اتے
مینوں وشواس نہیں ہویا۔
2 مارچ، 2011 جاں 3 مارچ، 2011 دی رات تن وجے
اکھ کھل گئی۔ کھڑکی 'چوں باہر دیکھیا۔ پورا کراچی شانتی نال
اقتدار ہویا سی۔ میں اٹھ کے لائیٹاں جگا دتیاں۔ اچانک دماغ وچ
خیال آؤندا ہے کہ ہن تک پاکستان وچ جو دیکھیا ہے تے اسدے
جیہڑے 'امپریشن' دماغ وچ پئے نے، کیوں نہ اوہناں نوں
ترتیب وچ لکھ دیاں...:
...پاکستان وچ بکریاں دے داڑھی نہیں ہندی۔
...پاکستان وچ کتیاں دی تھاں بلیاں نے لے لئی ہے۔
...ایہہ کہنا مشکل ہے کہ پاکستان وچ فوج ملک دی سیوا
کر رہی ہے جاں ملک فوج دی خدمت کر رہیا ہے۔
...پاکستان کسے دوجے نوں نقصان پہنچاؤن دے خلاف
ہے۔ جد نقصان پہنچاؤنا ضروری ہو جاندا ہے تاں اپنے آپ
نوں ہی نقصان پہنچا لیندا ہے۔
...پاکستان وچ سورج پچھم وچوں نکلدا ہے۔
...پاکستان وچ ٹیچر تے اوہ وی اتہاس دا ٹیچر ہونا
خطرناک ہے۔
...پاکستان دے پرکاشک سبھ کجھ چھاپ لیندے نے پر
دستور نہیں چھاپدے۔
...پاکستان وچ غیر اسلامی ٹیکس نوں اسلامی بنا دتا گیا
ہے۔
...پاکستان اک چیز نوں دو کر دین وچ ماہر ہے۔
'ڈوائیڈ اینڈ رول' صرف انگریزی دی اکھان ہی نہیں رہی۔
سمندر دے کنارے شاندار ڈفینس کالونی دے شاندار بنگلیاں
وچ اک بنگلا اپنے دوست امدادؤدین سعید دا ہے، جیہڑے
علیگڑھ وچ میرے چھوٹے بھرا دے کلاس پھیلو سن تے
پچھلے 40 سال توں کراچی وچ نیں۔ پی.آئی.اے. وچ کم کردے
سن۔ کسے اچے عہدے توں رٹائر ہوئے نیں۔ ٹہکدی، مہکدی
تے نوکراں نال بھری کوٹھی دیکھ کے خوشی ہوئی۔ اپنا اک
دوست اتھے تاں پہنچیا۔ عماد نے مینوں اک کمرہ دے دتا تے
اپنے نوکراں نوں میرا پورا خیال رکھن لئی کیہا۔ فیر اسنے
دسیا کہ اسدا 'کک' دنیاں دے لگ بھگ سارے نامی دیشاں دے
کھانے بنا لیندا ہے۔ میں اسنوں کجھ وی بناؤن دی فرمائش کر
سکدا ہاں۔ میں اس نوں اٹیلین 'سپیگیٹی ود میٹ بالڈ' بناؤن دی
فرمائش کیتی۔ کیونکہ دن دے گیاراں وجے سن تے دوپہر دے
کھانے وچ کافی دیر سی اس لئی عماد نے کیہا کہ میں چاہاں
تاں اسدے نال اک بازار وچ چل سکدا ہاں۔ میں پتنی لئی ہاشم دا
سرمہ خریدنا سی۔ عماد نے کیہا، بڑا وڈا بازار ہے، مل جائیگا۔
بریلی وانگ پاکستان وچ وی بڑے چنگے سرمے بندے نیں۔
لاہور وچ میں اک بورڈ دیکھیا سی 'عینک توڑ سرمہ' مطلب
اینا چنگا سرمہ کہ تسیں عینک توڑ دیوگے...مطلب اسدی
ضرورت ہی نہیں رہے گی۔ میں پردیش وچ عینک توڑن دا
رسک نہیں ساں لینا چاہندا، اس لئی اگے لنگھ گیا ساں۔
اسیں لوک مارکیٹ گئے—شاندار، جیسی کالونی ویسی
مارکیٹ۔ عماد نے اپنے ڈرائیور نوں اک جگہ گڈی روکن لئی
کیہا میرے ول بھوں کے بولے، “چلو...میں عینک لینی ایں۔”
اسیں دوویں اک بلاک ول ودھے تاں دیکھیا کہ اتھے 'پیرا
ملٹری پھورش' دیاں بکتربند گڈیاں کھڑیاں نیں۔ اک ایمبولینس
کھڑی ہے۔ اگے جاندا رستہ بند کیتا ہویا ہے۔
“ایہہ کیہ اے؟” عماد نے پولیس والے نوں پچھیا۔
“بند اے...اندر نہیں جانا۔”
“کیوں؟ میں ساہمنی دُکان توں عینک لینی ایں۔”
“ادھر تاں نہیں جا سکدے۔”
“کیوں؟”
“آرڈر نہیں ہے۔”
“گل کیہ اے...کچھ تاں دسو۔” عماد نے پیار نال پچھیا۔
“ادھر اک امریکن عینک لین آیا اے۔”
امان نے مینوں کیہا، “چلو...جد تک اوہ نہیں چلا جاندا،
ایہہ لوک کسے نوں اندر نہیں جان دین گے۔”
“کیوں؟” میں پچھیا۔
“پاکستان وچ امریکناں دی جان نوں خطرہ اے۔”
اسیں گڈی وچ بیٹھ چکے سی۔
“کیوں؟”
“لوک امریکناں نوں نفرت کردے نیں۔”
“یار پاکستان دا سبھ توں وڈا دوست امریکہ اے۔”
“ہاں، امریکن پیسے 'تے ای ملک چل رہیا اے۔”
“فیر؟”
“ایہی نہیں...اتھے جیہڑے چنگے وڈے کھاندے پیندے
لوک نے سبھ دی امریکہ 'چ پراپرٹی اے، بچے اتھے ای پڑھ
رہے نے...اتھے 'ڈبل پاسپورٹ' دا سسٹم اے نہ؟ کہ تسیں دو
پاسپورٹ اکو سمیں رکھ سکدے او تے بہوتیاں کول امریکن
پاسپورٹ وی ہین۔”
“فیر وی نفرت؟”
“امریکہ نے جدوں سوویت یونین دے خلاف اسلامی
مجاہدین نوں کھڑا کیتا سی تاں سارے خوش
سن...ہن...افغانستان وچ امریکہ اوہناں نال لڑ رہیا اے۔ ڈرون
حملے، پاکستان اتے امریکی سی.آئی.اے. دی گرفت...اوہ
پاکستان وچ اس طرحاں گھمدے نے جویں اپنے ویہڑے 'چ ٹہل
رہے ہون۔ اسلامی جہادیاں نوں اینا اپر چکن پچھوں امریکہ
چاہندا اے ہن اوہناں نوں دھوڑ چٹاء دتی جاوے تے اس کم وچ
پاکستان اوہناں دی مدد کرے۔ جاں پاکستان نوں مجبور کر دتا
جائے کہ اوہناں دی مدد کرے۔ اجے کوئی مہینہ کو پہلاں
پاکستان وچ امریکی سفیرنے بیان دتا سی کہ امریکہ دا ایہہ حق
اے کہ اوہ پاکستان دے اندرونی معاملیاں 'چ دخل دوے کیونکہ
امریکہ پاکستان نوں اینا پیسہ دیندا ہے...”
“کیہ نفرت اینی ودھ اے کہ اوہناں نوں دیکھدے ہی...۔”
اوہ میری گل ٹک کے بولیا، “شاید انج تاں نہیں، پر ہن
لوکاں دی سمجھ وچ آ رہیا اے کہ امریکہ جاں کہو 'ویسٹ' نے
اپنے فائدے لئی مسلم ملکاں دے نال کیہ کیتا سی تے کیہ کر
رہیا اے۔”
“ہاں تہاڈی اس گل نال میں سہمت آں...دیکھو ترکی وچ
خلیفہ نوں ہٹاء دتے جان پچھوں کٹڑپنتھی اسلام جاں ایہہ وچار
کہ اسلام دے ناں 'تے راج بنایا جا سکدا اے بالکل 'بیک
گراؤنڈ' وچ چلا گیا سی، پر ایران دی اسلامی انقلاب نے اسنوں
فیر 'پھور پھرنٹ' 'تے کھڑا کر دتا تے ایران تے ایران 'چ ایہہ
سبھ کیوں ہویا؟...ایہہ سبھ جاندے نے کہ برٹین تے امریکہ نے
ایران دے تیل 'تے اپنا قبضہ قایم رکھن لئی ایران دی چنی ہوئی
جمہوریتی سرکار دا تختہ پلٹ کے شاہ نوں ایران دی اقتدار
سونپی سی۔ اسدی پرتیکریا وچ ایران دا اسلامی انقلاب ہویا
سی۔ تسیں سوچو جے سن 1955 توں ایران وچ اک
ڈیموکریٹک سرکار رہی ہوندی تاں اسلامی کٹڑواد اتھے کنج
پیر جماع سکدا سی؟ جویں ترکی وچ نہیں جماع سکیا...؟”
“ایہو سبھ گلاں نے...عراق ہے...اسرائیل دے پچھے
امریکی سپورٹ اے۔” اوہ بولے۔
“ایہہ دسو بئی کہ کیہ پاکستانی فوج سچ مچ طالبان نال لڑ
رہی اے؟ جاں دکھاوا کر رہی اے؟” میں پچھیا۔
“شاید دوویں گلاں ہو رہیاں نیں۔” اوہ بولے۔
“ایہہ کنج ہو سکدا اے؟”
“جویں تہاڈا ہتھ کسے پتھر دے ہیٹھاں دبیا ہویا ہووے تے
تسیں پوری طاقت لا کے ہتھ کڈھ وی نہ سکدے ہووو تے ہتھ
نوں پتھر ہیٹھ دبیا وی نہ رکھ سکدے ہووو۔”
پاکستانی طالبان نارتھ ویسٹ، فرنٹیر پردیش دے ست
ضلعیاں وچ اپنی سرکار چلا رہے نیں۔ پاکستان دی سرکار نے
اوہناں نوں اسلامی شریا قانون لاگوُ کرن دی اجازت دے کے
اوہناں نوں کھل دے دتی ہوئی ہے۔ اس دے نال نال طالبان تے
پاکستانی فوج وچکار یدھ وی چل رہیا ہے۔ پاکستانی حاکم
جماعت تے فوج دی ایہہ سوچ وی ہو سکدی ہے کہ دیش دا اک
چھوٹا جیہا ٹکڑا دے کے طالبان نوں شانت رکھیا جا سکدا
ہوئے تاں کوئی خاص گل نہیں۔
مدعا ایہہ نہیں ہے کہ طالبان اک دن پاکستانی فوج نوں ہرا
کے پاکستان اتے قبضہ کر لین گے۔ اصل مدعا ایہہ ہے کہ
طالبان جاں کہو کٹڑوادی مسلمان اپنیاں حاصلیاں تے اپنے
'مشن' دا اجیہا ڈونگھا پربھاو پاکستانی جنتا اتے پا رہے نے،
جیہڑا جمہوریتی شکتیاں لئی تے بھن بھن آستھاواں دی سہنشیلتا
دی حد تے سانجھی وراثت دے تال میل لئی بڑا وڈا خطرہ بن
جاوے گا۔ اسدا وڈا اداہرن توہینِ رسالت قانون وچ سرکار دوارا
پریورتن کرن دے خلاف کیتے گئے وڈے وڈے مظاہرے نے،
جہناں پچھوں سرکار نوں مجبور ہو کے ایہہ کہنا پیا سی کہ اوہ
توہینِ رسالت قانون وچ کوئی پریورتن نہیں کریگی۔ ایہی نہیں،
سرکار دے منتری جنتا دے دباء وچ آ کے وڈیاں وڈیاں گلاں
کرن لگے سن۔ دوجا چھوٹا اداہرن ایہہ ہے کہ لاہور وچ بسنت
دا تیوہار آدکال توں، مطلب اسلام آؤن توں پہلاں توں ہی منایا
جاندا سی۔ بسنت دا اسلام نال کوئی مذہبی تعلق نہیں ہے، اسے
طرحاں جویں ایران دے سبھ توں وڈے تیوہار 'نوروز' دا تعلق
اسلام نال نہیں ہے۔ پاکستان بنن پچھوں وی لاہور وچ بسنت
بڑے زور شور تے اتساہ، لگن تے پریم نال منایا جاندا سی۔ اوہ
اک جمہوریتی سماروہ بن گیا سی۔ پر کرجعت پسنداں نے
سرکار 'تے زور پا کے بسنت منائے جان 'تے پابندی لگوا دتی
کیونکہ اوہ اسنوں ہندو تیوہار مندے نیں۔
طالبان پاکستان وچوں بچی کھچی 'ڈیموکریٹک سپیس' وی
ختم کر رہیا ہے، جسدا اثر پورے سماج 'تے بڑا نکاراتمک تے
ہنسک ہووےگا۔ پاکستان دی سول سوسائٹی تے ادب سنسکرت
کرمی ایہہ جاندے نے تے چنتت تے خوفزدہ نیں۔
بڑیاں کوششاں کرن دے باو جود میں سندھ دے پینڈو
علاقے نہیں دیکھ سکیا سی، اس لئی طے کیتا کہ کراچی توں
لاہور دی یاترا بس وچ کراں گا تاکہ رستے وچ گھٹوگھٹ سندھ
دے اوہ علاقے، بسوے، پنڈ دیکھ سکاں جیہڑے سڑک دے
کنارے پیندے نیں۔ عماد دے گھروں میں سدھا ڈیوو بس سٹاپ
جانا سی، جتھوں گیاراں وجے بس چلدی تے اگلی سویر نوں
وجے لاہور پہنچدی ہے۔
ناشتہ کردیاں ہویاں میں عماد نوں کیہا، “یار...اتھے ہندواں
نال ملاقات نہیں ہو سکی۔”
“بئی ہنے لؤ...اوئِ ارشاد۔” اوہناں اپنے ڈرائیور نوں آواز
ماری، جیہڑا ساہمنے آ کھڑا ہویا۔
“ایہہ ساڈے ڈرائیور ارشاد نے...ہندو نیں۔”
“اچھا...پورا ناں کیہ اے؟”
“ارشاد ارجن۔” ارشاد نے دسیا۔
“تے دیکھو مالیاں 'چ اک مالی ہندو اے۔”
ارشاد ہی مینوں لے کے ڈیوو بس سٹینڈ چھڈن گئے سن۔
بس سٹینڈ شہر توں کافی دور سی۔ عماد نے کدھرے ہور جانا
سی، اس لئی اوہ مینوں 'سی آف' کرن ڈیوو دے سٹیشن نہیں آ
سکیا سی۔ رستے وچ مینوں ارشاد نال گلاں کرن دا چنگا موقع
مل گیا۔ پر اوہ بڑا ساودھان سی۔
“تہاڈا گھر کتھے اے؟” میں پچھیا۔
“تھٹا 'چ اے۔”
“کراچی 'چ کدوں دے او؟”
“باراں سال ہو گئے۔”
“گڈی اتھے ای سکھی سی جاں اتھے؟”
“اوتھے ای سکھی سی جی۔”
“کیہ جات اے تہاڈی؟”
“ٹھاکر...راجستھان 'چ رشتے داری اے۔”
“اتھے کدی گئے او؟”
“نہیں گیا جی۔”
“کیوں؟”
“پاسپورٹ نہیں اے جی۔”
“کیوں؟”
“کہندے نے جی...بناؤندے نہیں۔”
“صاحبَ نوں کہہ کے پاسپورٹ بنوا لؤ۔ فیر انڈیا آؤ۔”
“انڈیا 'چ تسیں کتھے رہندے او جی؟”
“دلی 'چ۔”
“کراچی نالوں تاں وڈی ہووے گی جی!”
“ہاں ہے۔”
میں ارشد ول دیکھیا۔ دبی کچلی شخصیت والا آدمی۔ ڈریا
ڈریا جیہا انداز تے ہر گل صرف 'جی' کہن دی عادت۔
“تہانوں لوکاں نوں پریشان تاں نہیں کردے؟”
“اتھے نہیں جی...پر پنڈ 'چ کردے نیں۔”
“کس گل 'تے؟”
“نکیاں نکی گلاں 'تے جی۔”
کجھ چر پچھوں اوہ بولیا، “دلی 'چ ٹھہرن دی جگہ تاں
بڑی مہنگی ہوئےگی جی؟”
“کیوں...کی تسیں آؤنا چاہندا او؟”
“پتہ نہیں جی۔” اوہ نراش آواز وچ بولیا۔
“جدوں وی آؤنا ہوئے جاں دلی آ جاؤ تاں مینوں فون کرنا۔
ایہہ لؤ میرا کارڈ۔”
ڈیوو بس چلی تاں لگ بھگ اک گھنٹے تک کراچی دے
اپنگر تے انڈسٹریئل ایریئے ہی دکھائی دیندے رہے۔ میں خاص
طور 'تے بس دی سجے پاسے والی 'ونڈو سیٹ' لئی سی۔ تن
گھنٹے بعد قصبے تے پنڈ آؤن لگے۔ میرے کول دو کیمریاں
وچ پھل بیٹری سی تے جاندا ساں کہ چلدی بس 'چوں کھچیاں
گئیاں تصویراں عامَ طور 'تے خراب ہی آؤندیاں نیں۔ پر سوال
سی درش نوں ریکارڈ کرن دا۔ سارے جاندے نے کہ سڑک دے
کنارے دے پنڈ تے قصبے ودھیرے خوش حال تے بہتر ہندے
نے کیونکہ اتھے آؤن جان دے سادھن ہندے نیں۔
پہلاں کجھ قصبے دکھائی دتے۔ چھوٹے چھوٹے، دبیاں
دبیاں جہیاں دُکاناں جہناں وچ ضرورت دا سامان سی۔ ایہناں
دُکاناں وچ کدی کوئی چھوٹی جہی عمارت وی نظر آ جاندی
سی۔ قصبیاں وچ اوہو جہی کوئی سمانتا دکھائی نہیں سی دتی،
جس توں لگے کہ 'گرین ریوولیوشن' آ گیا ہے۔ مندحالی تے
پراناپن قصبیاں اتے چھایا ہویا سی۔ ہاں وچ وچ کسے مسجد،
درگاہ وغیرہ دیاں لشکدیاں عمارتاں تے منار ایہہ ضرور
دسدے سن کہ لوکاں دی دھرم وچ بڑی آستھا تے عقیدت ہے۔
تے ایہہ وی کہ مذہبی سنستھاواں تے اوہناں نال جڑے لوکاں
کول چوکھا پیسہ ہے۔
قصبے لنگھے تاں کجھ ریتلے میدان دکھائی دیندے رہے،
جہناں وچ جھاڑیاں جاں ککراں دے درختاں دے علاوہ کجھ
نہیں سی۔ بڑی دور کجھ پنڈ جہے نظر آؤندے سن۔ پھوس دے
چھپر تے کچیاں اٹاں دیاں کندھاں۔ مکان کچے سن، جہناں دے
اگے چھپر پائے ہوئے سن۔ ریتلا علاقہ کوئی دوپہر تک چلدا
رہیا۔ بس اس دوران کجھ قصبیاں دے بازاراں وچ رکی، جتھے
کھانا وغیرہ کھادھا گیا۔ بڑا بے ترتیب تے اکھڑیا پکھڑیا جیہا
ماحول سی۔
اک گل خاص طور 'تے نوٹ کرن والی لگی کہ قصبیاں
وچ عورتاں بڑیاں گھٹ دکھائی دتیاں۔ کسے آٹو رکشا 'تے
بیٹھی، آؤندی جاندی تاں دکھائی دے جاندی سی۔ پر بازار وچ
سامان خریددی جاں ٹہلدی گھمدی تاں بالکل نہیں دکھائی دتی
سی۔ اس علاقے وچ شاید برقعے دا وی رواج نہیں ہے کیونکہ
ودھیرے عورتاں چادراں لئی دکھائی دتیا۔ اوہناں دے مُونہہ
ننگے سن۔
سڑک 'تے حیدرآباد دے بورڈ نظر آؤن لگے۔ ونڈ توں
پہلاں اس نوں حیدرآباد سندھ کیہا جاندا سی کیونکہ دکھن وچ
نظام دا حیدرآباد وی سی۔ ہن پاکستانی حیدرآباد نوں صرف
حیدرآباد کیہا جاندا ہے۔ حیدرآباد شہر دے اندر تاں بس نہیں
گئی، پر 'آؤٹ سرکٹ' توں لنگھی جتھے عجیب طرحاں دی
سلھ، وڈیاں، بے ڈھنگیاں عمارتاں جویں عامَ طور 'تے اپنے
اتھے وی ہندیاں نے، نظر آئیاں۔ کجھ منٹاں بعد ہی بس نے
سندھ ندی نوں پار کرنا شروع کیتا۔ ندی وچ حالانکہ پانی بڑا
گھٹ سی، پر اسدا پاٹ کافی چوڑا سی۔ لگدا سی جدوں پورا
پانی ہوندا ہووےگا تاں ایہہ وشال ندی اپنے پورے اتہاس نوں
سمیٹی، پورے مان نال وہندی ہووے گی۔
ایہہ کافی روچک سی کہ میں اس توں پہلاں سندھ ندی
لداخ وچ دیکھی سی، لیہ توں کجھ کلومیٹر دور۔ سندھ ندی
پہاڑی توں اتر کے ہیٹھاں آؤندی ہے تے فیر پاکستان دی حد
وچ چلی جاندی ہے۔ بھارت سرکار نے سندھ نوں اہمیت دیندیاں
ہویاں اتھے 'سندھ درشن' سمارک بنایا ہویا ہے، جتھے ہور
کارج کرماں دے علاوہ اک سالانہ میلہ وی لگدا ہے۔ لیہ توں
حیدرآباد سندھ کنی دور ہووےگا؟ گھٹوگھٹ تن ہزار کلومیٹر دا
فاصلہ تاں ہووےگا ہی۔ من وچ خیال آیا، اتھوں سندھ نوں دیکھنا
ضروری ہے کیونکہ لیہ والی سندھ اتھے پہنچ کے اصل سندھ
اکھوائی ہے۔ سندھ دے جنے چتر لے سکدا ساں لئے تے بس
اگے ودھ گئی۔
شام ہندیاں ہندیاں سندھ دا اوہ علاقہ شروع ہویا، جیہڑا
ودھیرے ہرا بھریا ہے۔ دوویں پاسے ہرے بھرے کھیت،
کھجوراں دے درختاں دیاں دور تک جاندیاں لمیاں قطاراں جاں
باغ دکھائی دین لگے۔ سورج ڈب رہیا سی۔ میں جس پاسے دی
کھڑکی کول بیٹھا ساں، سورج ادھر ہی ڈب رہیا سی۔ کجھ بہت
شاندار درش دیکھن نوں ملے۔ ڈبدے سورج دی سنہری روشنی
وچ ہرے کھیت چمکن لگے سن۔ کھجوراں دے درختاں دیاں
اپرلیاں ٹاہنیاں پچھے لال آسمان دکھائی دین لگا سی۔ وڈے وڈے
تلاواں دے پانی وچ لالی گھل گئی جاپدی سی۔
ادھی رات دے لگ بھگ بس بہاول پور دے ڈیوو بس اڈے
اتے رکی۔ بہاول پور دا ناں پڑھ کے فیر دلی دے بہاول پور
ہاؤس دی یاد آ گئی۔ ملتان وچ میاں آصف تے رشید نے دسیا
سی کہ بہاول پور وچ کجھ بڑیاں خوبصورت تے پورانیاں
عمارتاں نیں۔ پر بہاول پور پہنچ کے وی میں اوہناں نوں نہیں
ساں دیکھ سکیا۔ کیونکہ اتھوں دا ویزا نہیں سی۔ سٹیشن دے اپر
بہاول پور شٹیشن دا وڈا سارا بورڈ لگیا سی، اسدی تصویر لے
لئی تے بس وچ بیٹھ گیا۔
فیر لاہور وچ
لاہور دے ڈیوو بس سٹاپ اتے آٹو رکشا والیاں نال کہا
سنی ہو گئی۔ میں جتھے جانا چاہندا سی، اوہ جگہ مطلب گلبرگ
'ڈیوو سٹیشن' توں مشکل نال اک کلومیٹر سی تے آٹو والے سو
روپئے منگ رہے سن۔ ایہناں وچوں بہوتیاں دے لمیاں داڑھی
سن تے نماز پڑھن کرکے متھے اتے اٹن دے نشان سن۔ ایناں
تاں سارے جاندے ہی نے کہ ہن جاں پتہ نہیں کدوں توں، امان
داری تے دھرم دا کوئی رشتہ نہیں ہے، بلکہ دوویں اک دوجے
دے مخالف نیں۔ میں چاہندا تاں ساں کہ مذہبی لگن والے آٹو
رکشا چلاکاں نوں دھرم تے نیتکتا 'تے اک چھوٹا جیہا لکچر
دے دیواں پر پردیش تے فیر دھرم دا معاملہ، اس لئی خون دے
گھٹ پی کے رہِ گیا تے باقی خون بچاء کے اپنے سوٹ کیس
نوں پہیاں اتے گھسیٹدا ہویا پیدل تر پیا۔ ایہہ دیکھ کے اک آٹو
والے نوں ترس آ گیا۔ لگدا سی کہ سچا مذہبی ہے۔ چلو میں اسی
روپئے لے لوانگا۔ ویہہ روپئے دی بچت میرے لئی بڑی وڈی
گل نہیں سی، پر تماشہ بنن توں بہتر سی۔ میں کتھوں تک کھل
بچاء سکدا ساں، آؤندے جاندے لوک مینوں دیکھ رہے سن۔
آٹو والے نے اے.ایس.آر. رسورس سینٹر ساہویں لاہ دتا۔
'فیض' جنم شتی سماروہ لئی آیا پورا جَتھا وی پنج دن اتھے ہی
ٹھہریا سی۔ ایہہ اک سوے سیوی سنستھا ہے جیہڑی ویاپک
سطر 'تے کئی سماجک مدعیاں 'تے کم کردی ہے۔ سنستھا دا
اپنا گیسٹ ہاؤس، دفتر، لائبریری وغیرہ ہے۔ جَتھا دے چلے
جان پچھوں سنستھا دی پرمکھ سشری نگہت سعید خاں نے
مینوں مہربانی کرکے گیسٹ ہاؤس وچ رہن دی سہولت دے
دتی سی، جس نال مینوں بڑی سوکھ رہی سی۔ ایہہ اک وڈی
بدقسمتی رہی کہ نگہت سعید خاں نال ملاقات نہ ہو سکی
کیونکہ جدوں میں لاہور وچ ساں، ادوں اوہ ودیش وچ سن۔
خیر، سنسدا دے دوجے عہدیداراں نے میری بڑی مدد کیتی تے
پورا دھیان رکھیا۔
اے.ایس.آر. گیسٹ ہاؤس دے جہناں لوکاں نال میرا لگاتار
واسطہ پیندا سی، اوہناں وچ کیئرٹیکر عبدلرزاق تے صفائی
کرن والی اک عورت، جسدا ناں بھل گیا ہاں، پرمکھ سن۔
صفائی کرن والی عورت، صفائی وغیرہ کرکے ڈائننگ حالَ
وچ کسے میز اتے چاہ لے کے بیٹھ جاندی سی۔ کدی کدی میں
اس نال کجھ گلاں باتاں وی کر لیندا ساں تے سوچدا ساں، جے
اوہ دلی وچ ہوندی تاں شاید ڈائننگ حالَ وچ اس طرحاں چاہ
نہیں سی پی سکدی جویں اتھے پیدیں ہے۔ کیئر ٹیکر ابدن رزاق
نال وی چنگی دوستی ہو گئی سی۔ اوہناں مینوں دس دتا سی کہ
جے میں رات نوں دیر نال واپس آواں تاں گیٹ دی چابی کس
درخت ہیٹھ، کس اٹ ہیٹھ، رکھی ہووے گی تانکِ میں آسانی نال
پھاٹک کھوہل سکاں تے مینوں کوئی پریشانی نہ ہووے۔ اک دن
میں تے ابدن رزاق نال والے بازار وچ کھانا کھان وی گئے
سی۔
لاہور مہربان لوکاں دا شہر ہے، اسدا ایہہ مطلب نہیں کہ
کراچی جاں ملتان بیمہربان لوکاں دے شہر نیں۔ مینوں ہر جگہ
عامَ طور 'تے بھلے لوک ہی ملے۔ جاں تسیں ایہہ وی کہہ
سکدے ہو کہ میں چنگے لوکاں دی ہی بھال کیتی۔ چلو خیر،
بقول شاعر، “ہزرہا شجرے سایادار راہ میں ہیں۔” ہزاراں
چھاندار رکھ رستے وچ ہین۔
لاہور دے جانے مانے شاعر افتخار جعفری ویسے تاں
پولیس وچ نے، پر بنیادی طور 'تے اوہ شاعر نیں۔ ہندی ادب
وچ اجیہے پولیس ملازم خاصی تعداد وچ نے جیہڑے ساہتکار
نیں۔ ایہناں ساریاں وچوں اک وبھوتِ نارائن رائے نیں۔ افتکھار
جعفری نال لاہور وچ مینوں دلی دے اردو شاعر اوبید صدیقی
نے ملوایا سی۔ جس داوتے شیراز (نگھی ملنی) وچ مینوں
اوہناں نال ملن دا شرف (مان) حاصل ہویا اس وچ بی.بی.سی.
دے دو صحافی شاہد ملک تے عارف وکار دے علاوہ اردو دے
مشہور شاعر ظفر اقبال وی سن۔ ایہناں شاعراں توں کجھ سنن
دا موقع وی ملیا۔ افتخار جعفری نوں اک واری گلاں گلاں وچ
ہی میں کہہ دتا سی کہ بھرا تہاڈا کلام پڑھ کے مینوں لگیا کہ
کاش تہاڈا ہندوستان نال رشتہ ہور پیڈھا ہوندا۔ کیونکہ محفلاں
بے باک تےبے خطرسن اس لئی اسیں کھل کے گلاں کر رہے
ساں۔
ایہہ میری غلطی ہو سکدی ہے۔ میں مندا ہاں کہ میں جو
کہن لگیا ہاں اوہ کجھ لوک پہلاں وی کہہ چکے نیں۔ پر کیونکہ
محسوس کیتا اس لئی کہہ رہیا ہاں۔ لاہور دے اردو شاعر دن
رات پنجابی بولدے نے تے شاعری اردو وچ کردے نیں۔ میں
سوچیا 'بئی، ایہہ بائی جیئی، شاعری وی پنجابی وچ کیوں نہیں
کردے؟'
میں کسے نوں ایہہ سوال پچھیا تاں اسنے مینوں الٹا سوال
کیتا سی کہ تسیں ایہہ گل علامہ 'اقبال' بارے تاں کہندے نہیں
تے فیز احمد فیض نوں کیوں نہیں پچھدے؟ علامہ اقبال بارے
تاں کہندے نے کہ اوہ کھاٹی پنجابی سن۔ منزے 'تے بیٹھے حقہ
پیندے رہندے سن تے پنجابی دے شبداں دے علاوہ ہور کجھ
مونہوں نہیں سی کڈھدے ہندے۔ پر شاعری کردے سن فارسی
تے اردو وچ۔
تتھاں دی بھال وچ ماضی دی ڈونگھی تے ہنیری سرنگ
وچوں لنگھنا پیندا ہے۔ پنجاب، افغانستان تے ایران دیاں حداں
نال لگدا اک اجیہا علاقہ ہے جس وچ ہمیشہ ہل چل رہی ہے۔
ہمالاور، وپاری، ودوان، صوفی، دست کار، کلاکار تے شاعر
سبھے اس رستیوں بھارت آؤندے رہے نیں۔ رستے دا اوہ مطلب
نہیں ہے جیہڑا اج کل ہے۔ مدھکال جاں اس توں پہلاں رستے
دا مطلب 'ادھا گھر' ہوندا سی۔ اسہان توں دلی تک دا سفر دو
سال توں تن سال دا سفر ہوندا ہوندا سی۔ سیناواں نوں آؤن وچ
ودھ سماں لگدا سی، تے وپاری تے سادھارن لوک جلدی آ
جاندے سن...پر کسے اک پڑاء اتے مہینیاں بدھی رہنا ضروری
ہوندا سی۔ کجھ یاتری جاں وپاری تھک کے کسے پڑائ 'تے
انج ٹک جاندے سن کہ اتھوں دے ہو کے ہی رہِ جاندے سن۔
کجھ وپاری اپنے کھیتری ٹھکانیاں اتے ورھیاں بدھی ٹکے
رہندے سن۔ کئی سو سال تک پنجاب دی ایہو صورتحال رہی،
جسدا اثر ایہہ پیا کہ پنجاب وچ حاکم جماعت تے مکھ وپاری
جماعت دی زبان فارسی بنی رہی۔ مغلاں دے اختیار وچ آ جان
پچھوں تاں فارسی صدیاں تک پنجاب دی سرکاری زبان بنی
رہی۔ مقامی پنجابی زبان وچ مہاکاوِ رچے جاندے رہے، پر اوہ
حکومت تے ونج وپار دی زبان نہیں سی بن سکی۔ اوہی حالَ
رہیا جیہڑا برج تے اودھی دا وی۔
پنجاب وچ پہلی واری پنجابی بھاشی سامراج مہاراجہ
رنجیت سنگھ (1783 1839) نے بنایا سی۔ اس سامراج دی
سرکاری زبان وی فارسی سی کیونکہ سامراج بڑا وڈا سی تے
اس وچ دھرم، جات، قومیتاں دا بھید بھاو نہیں سی۔ اس لئی اس
یگ دی پرچلت حکمران زبان فارسی نوں ہی قبول کرنا اک
طرحاں دی مجبوری رہی ہووے گی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی
زبان پالیسی دی تلنا جے شواجی (1642 1680) دی زبان
پالیسی نال کیتی جاوے تاں پتہ لگدا ہے کہ شواجی نے فارسی
دی جگہ مراٹھی نوں اگے لیاؤن تے اخیر راج زبان بناؤن دا کم
کیتا سی۔ ایہناں پریتناں کرکے مراٹھی اک ستنتر زبان دے
روپ وچ وٹ گئی سی۔
پنجاب وچ کیونکہ انج نہیں سی ہو سکیا اس لئی 1849
وچ پنجاب دے نویں وجیتاواں نوں مطلب انگریزاں نوں ایہہ
سمجھ وچ ہی نہیں آیا کہ پنجابی کوئی ستنتر زبان ہے۔ اسدے
دو کارن منے جاندے نیں۔ پنجاب انگریزاں دے بھارتی سامراج
وچ جوڑیا جان والا آخری صوبہ سی۔ اس توں پہلاں ایسٹ انڈیا
کمپنی لگ بھگ سو سال بھارت اتے راج کر چکی سی تے
بھارت سنبندھی بنیادی نیتیاں، جہناں وچ زبان پالیسی وی شامل
سی، بنا چکی سی۔ دوجا کارن سی کہ پنج بولیاں کارن انگریز
زبان وگیانی گریئرسن نے اپنے 1901 سرویکھن وچ پنجابی
نوں شدھ زبان نہیں منیاں سی۔ انگریز سرکار نے اردو نوں
فوج دی زبان دے روپ وچ مانتا دے دتی سی—کیونکہ فوج
دے ودھیرے سپاہیاں دی بھرتی اردو/ہندی کھیتر وچوں ہوندی
سی۔ انگریزاں دی سمجھ تے نیتیاں نے خاص کھیتر تے جاتاں
نوں مارشل ریس منیاں سی تے اوہناں نوں فوج وچ بھرتی کیتا
جاندا سی۔ 1857 وچ دلی دیاں گلیاں وچ ہون والی خونی لڑائی
وچ پنجابی سپاہیاں نوں اگے کر دتا سی۔ آہمنے ساہمنے دی
خونخار لڑائی وچ پنجابی فوج دا حوصلہ تے طاقت دیکھ کے
انگریز سامراج نے پنجاب توں وی سینک دی بھرتی شروع کر
دتی سی جیہڑی لگاتار ودھدی گئی سی۔ اسدے ثبوت لئی دلی
دے یدھ سمارک 'انڈیا گیٹ' اتے اکرے پہلی سنسار جنگ وچ
مارے گئے سپاہیاں دے ناں دیکھے جا سکدے نیں۔ تے دوجی
سنسار جنگ دا 'کوہما' ناگالینڈ وچ قائم 'وار میموریال' وی اسدا
گواہ ہے۔
پنجابی فوجاں نوں فوج وچ شامل کرن نال زبان دی
اوکھیائی آؤندی سی، جس نوں انگریزاں نے اس طرحاں دور
کیتا کہ پنجاب وچ زبان دے روپ وچ پنجابی نوں نہیں، بلکہ
اردو نوں مانتا دتی گئی۔ ویہویں صدی دے شروع ہندے ہندے
ایہہ صورتحال پورے پنجاب وچ لاگوُ ہو گئی۔
اس پڑ وچ کھلو کے پنجاب دی اردو شاعری نوں سمجھن
دی لوڑ ہے۔ مہاکاوِ لکھن دا یگ سماپت ہو گیا سی۔ پنجابی
مہاکاوِ لوک ادب زبان دے روپ وچ محدود ہو چکے سن۔ اردو
پڑھائی جاندی سی کیونکہ انگریزاں نے پنجاب لئی اردو نوں
چنیا سی۔ اجہیاں صورتحالاں وچ سر مہمند 'اقبال'، حفیظ
جالندھری، ساحر لدھیانوی، فیض احمد 'فیض'، احمد فراز،
ناصر کاظمی، ظفر اقبال ورگے شاعراں دا ہونا فطری ہے۔
لاہور وچ شاعراں، ادیباں، کلاکاراں، ڈائریکٹرواں وچکار
اک ناں ہے، جیہڑا بڑا 'اپنا' جیہا منیاں جاندا ہے۔ ایہہ ناں
ہے—'قاسم جعفری۔' ایہہ ناممکن منیاں جاندا ہے کہ لاہور وچ
کوئی کلاکار، صحافی، کوِ آوے تے اوہ قاسم جعفری دی مہمان
نواجی توں وانجھا رہِ جاوے۔ جویں کہ میں کہہ چکیا ہاں،
لاہور مہربان دوستاں دا شہر ہے۔ ایہناں دوستاں وچ ناصر
صاحبَ وی نے جہناں دا لاہور دے بڑے چنگے علاقے وچ
کتاباں دا اک وڈا شوٕ روم تے سیل آؤٹلیٹ ہے۔ ناصر صاحبَ نہ
صرف کتاباں دے بزنس وچ نے، بلکہ پرکاشک تے ساہتکاراں
دے بڑے اچھے متر وی نیں۔ اوہناں دے شوٕ روم 'ریڈنگس' وچ
لیکھکاں دیاں میٹنگاں ہندیاں رہندیاں نیں۔ 'ریڈنگس' وچ بھارتی
ادب مطلب انگریزی ترجمہ وچ بھارتی ادب وی حاضر ہے۔
ناصر صاحبَ نے بچیاں ول خاص دھیان دتا ہے۔ اوہناں دے
شوٕ روم وچ بچیاں دیاں کتاباں بڑی گنتی وچ دیکھیاں جا
سکدیاں نیں۔
لاہور دے نوجوان صحافی ادیب محمودالحسن نال پہلاں
وی کئی ملاکتاں ہو چکیاں سن۔ اوہناں نے میرا اک لما انٹرویو
وی لیا سی۔ ہن اوہناں سوچیا کہ مینوں لاہور اک نویں ڈھنگ
نال گھمایا جاوے۔ میں اوہناں دی موٹر سائیکل 'تے بیٹھ کے
لاہور دے اوہناں علاقیاں وچ گیا، اوہ سبھ دیکھیا، جو سانجھی
وراثت کیہا جا سکدا ہے۔ محمود صاحبَ نے شہید بھگت سنگھ
دا کالج دکھایا، گنگارام ہسپاتل دکھایا، دیال سنگھ کالج تے
لائبریری دکھائی۔ مینوں دلی دا دیال سنگھ کالج یاد آ گیا۔ اس
پچھوں بھیڑیاں سڑکاں تے پیچ دار گلیاں وچوں ہندے ہوئے
اسیں اک اتہاسک عمارت دیکھن پہنچے۔ ایہہ سلطان قطب الدین
ایبک دا مقبرہ سی۔ دوویں پاسے بازار سن۔ اک پاسے سڑک
دے کنارے اتہاس اپنی کہانی سنا رہیا سی۔ مقبرے دے گیٹ
'تے جیہڑا پتھر لگیا سی، اس مطابق موت دا سماں 1210
لکھیا سی۔
وطن واپسی
واگھا بارڈر اتے دوستاں نے 'دوستانہ قسم' دا انتظام کیتا
ہویا سی۔ کسٹم تے امینگریشن وچ کوئی پریشانی نہیں ہوئی۔ قلی
دے پچھے پاکستان دی سرحد پار کیتی تے سامان انڈین قلی نے
چک لیا۔ دوواں قلیاں دی وردی اک نہیں سی، پر اس نال کیہ
فرق پیندا ہے—دوویں قلی سن۔
امرتسر وچ اک ہوٹل دے رسیپشن 'تے پچھیا گیا کہ میں
کتھوں آ رہیا ہاں۔ میں دسیا، لاہور توں۔ رسیپشن 'تے بیٹھے
سردار دے چہرے 'تے پریشانی دے جھکھڑ جھلن لگے۔
“پاسپورٹ کتھوں دا اے؟” اوہناں نے پچھیا۔
“انڈین ایں۔” میں جواب دتا۔
سردار جی دے چہرے توں پریشانی دے آثار غائب ہو
گئے تے اوہناں نے خود کیہا، “پاکستانی پاسپورٹ ہوندا تاں
سانوں ہتھ جوڑ کے منع کرنا پیندا۔”
“مطبل میرے کول پاکستانی پاسپورٹ ہوندا تاں تساں کمرہ
نہی سی دینا؟”
“ہاں جیں”
“پر کیوں؟ پاکستان پاسپورٹ اتے کرڑی پچھ گچھ توں بعد
ویزا لگدا اے، مطلب بھارت سرکار آؤن دی اجازت دے دیندی
اے تاں تسیں کمرہ کیوں نہیں دیندی؟”
“دیکھو جی...انج اے...قانون ایہہ جے کہ کوئی ودیشی
ٹھہردا اے تاں اسدے پاسپورٹ ویزے دی کاپی 'اوہناں' نوں
بھیج دیندے واں۔ پر پاکستان دے معاملے 'چ 'اوہ' سانوں بڑا
پریشان کردے جے۔ کتھے گیا سی؟ کسنوں ملیا سی؟ اسنوں ملن
کون آیا سی؟...کنے وجے نکلیا سی؟ کدوں واپس آیا...؟”
سردار جی دسن لگے۔
مینوں یاد آیا کہ پاکستان وچ کسے نے ایہہ شکایت وی
کیتی سی کہ پاکستانیاں نوں بھارت دے ہوٹلاں 'چ کمرے نہیں
123
ملدے۔ فیر یاد آیا کہ واگھا بارڈر کراس کرکے جویں ہی بھارتی
حد وچ آؤندے ہاں، اک وڈا سارا بورڈ لگیا ہے جس اتے لکھیا
ہے—'سنسار دے سبھ توں وڈے جمہوریت وچ تہاڈا سواگت
ہے۔'
ہوٹل وچ سامان رکھ کے، نہاء دھواء کے باہر آیا۔ امرتسر
دی دوپہر، لاہور دی دوپہر ورگی سی۔ فرق ایہہ سی کہ
امرتسر لاہور جنا خوبصورت نہیں سی نظر آ رہیا۔ پر جان
پچھان دا رشتہ اسنوں خوبصورت بنا رہیا سی۔ ایہہ سڑکاں تے
بازار انیکاں واری دیکھے نیں۔ اس سڑک اتے اگے جا کے
امرتسر دا ریلوے سٹیشن ہے جس اتے بھیشم ساہنی دی کہانی
ہے—'امرتسر آ گیا'۔
میں امرتسر وچ عامَ طور 'تے تندوری پرونٹھا تے چھولے
کھاندا ہاں، پر اس ویلے پتہ نہیں کیوں کسے ایئرکنڈیشن
ریستراں وچ بیٹھن دا موڈ بن گیا سی۔ نیڑے ہی اک پھینسی قسم
دے ہوٹل تے ریستراں وچ جا بیٹھا۔ دوجی منزل دے شیشے
دیاں کھڑکیاں وچوں باہرلا درش کجھ سندر نظر آ رہیا سی۔
اندر اے.سی. نے ماحول کافی خوشگوار بنایا ہویا سی۔ 'بار' وچ
سناٹا سی۔ دوپہر 'میکشاں' (پین والیاں) لئی مناسب سماں نہیں
ہے۔
کجھ چر بعد لگیا کہ ڈیڈھ مہینے دے اس سفر نوں پورا
کرکے پرت آیا ہاں—خوشی تے آرام نال۔
میں اک اسلامی ملک دیکھ آیا ہاں۔ میں مسلمان ہاں۔ ہن
میں واپس جمہوریت وچ آ گیا ہاں۔ بھاویں کنیاں خرابیاں ہون پر
میں اس جمہوریت وچ پاکستان دا 'ہندو' جاں 'عیسائی' نہیں ہاں۔
میں کادیانی وی نہیں ہاں...میں جو ہاں، اوہ ہاں...مینوں نہ تاں
اپنے مذہبی وشواساں کرے کوئی ڈر ہے تے نہ اپنے وچاراں
کرکے کوئی بھے ہے...میں اک لما ساہ کھچیا تے سوفے دی
ڈھوء نال ٹک گیا...۔
(ترجمہ : مہیندر بیدی، جیتو)
