پانی تے پل ڈاکٹر مہیپ سنگھ
گڈی لاہور توں چلی تاں اچانک میرا من کمب اٹھیا۔ اسیں ہن اس پاسے جا رہے ساں، جتھے 14 سال پہلے ایہو جہی اگّ لگی سی، جس وچ لکھاں سڑ گئے سن تے لکھاں 'تے جلن دے نشان اج تکّ بنے ہوئے ہن۔ مینوں لگا، ساڈی گڈی کسے گہری، لمی، ہنیری گھپّ گفا 'چ جا رہی ہے تے اسیں اپنا سبھ کجھ اس ہنیرے نوں سونپ رہے ہاں۔ اسیں سبھ تقریباً تنّ سو مسافر ساں۔ عورتاں تے بچیاں دی گنتی وی ساڈے وچ کافی سی۔ لاہور 'چ اساں سبھ گوردواریاں دے درشن کیتے۔ اتھے ساڈا جہو جیہا سواگت کیتا گیا سی، اس توں اگے ہن پنجہ صاحب دی یاترا 'چ کسے طرحاں دی کوئی گھٹنا ہون دی سمبھاونا تاں نہیں سی، پر منکھ دے اندر دا پشو کدوں جاگ کے سبھ سمبھاوناواں نوں ڈکار جائیگا، کون جاندا ہے؟ ایہہ سبھ سوچدے-سوچدے میں بیجی ولّ تکیا، اوہ ہتھیلی 'تے منہ ٹکا کے، عرق نوں کھڑکی دا سہارا دے کے لگاتار باہر دیکھی جا رہے سن۔ فصلاں کٹّ چکیاں سن، دور-دور تکّ سپاٹ دھرتی دکھائی دے رہی سی۔ مینوں لگا کہ بیجی دیاں اکھاں توں اتر کے ایہہ سپاٹتا اوہناں دے من 'تے پوری طرحاں چھا گئی سی۔ پھر میں ڈبے دے دوجے مساپھراں ولّ تکیا۔ اوہناں 'تے وی گہری اداسی چھائی ہوئی سی۔ سمجھ نہیں سی آ رہا کہ سبھ 'تے اچانک ایہہ اداسی کیوں چھا گئی سی۔
'بیجی تہانوں تاں ایہہ رستہ چنگی طرحاں یاد ہووےگا؟' میں بیجی دا دھیان توڑدے ہوئے پچھیا، 'تہاڈا تاں اس پاسے آؤن-جان کئی وار ہویا ہووےگا؟'
بیجی میرے ولّ دیکھ کے مسکرائے۔ سبھ کجھ گوا کے پائی ہوئی مسکراہٹ سی۔ کہن لگے، 'مینوں تاں اس رستے دا اک-اک سٹیشن یاد ہے، پر اج ایہہ علاقہ انا بگانا-بگانا جیہا لگّ رہا ہے۔ اج 14 سالاں بعد ادھروں جا رہی ہاں۔ پہلاں وی جاندی سی۔ لاہور پار کردے ہی عجیب جہی خوشی نس-نس وچ دوڑ جاندی سی۔ سرائیں (ساڈا پنڈ) جیوں-جیوں نیڑے آؤندا، اتھوں دی اک-اک شکل میرے ساہمنے پھرن لگّ پیندی سی۔ سٹیشن 'تے بہتے لوکیں آئے ہندے سن۔' بیجی دیاں اکھاں 'چ 14 سال پہلاں دی یاد تازہ ہو گئی سی۔ پتا جی نے اپنا کم اتر پردیش وچ ہی جما لیا سی۔ ساڈا سارے بھین-بھراواں دا جنم پنجاب توں باہر ہی ہویا سی۔ مینوں یاد ہے، پتا جی تاں شاید سال وچ اک-ادھ وار ہی پنجاب جاندے ہون، پر بیجی دے دو-تنّ چکر ضرور لگّ جاندے سن۔ ساڈے وچوں جو نکا ہندا، اوہ بیجی دے نال جاندا تے جتھوں تکّ مینوں یاد ہے، میری نکی بھین ہی اوہناں نال جاندی ہندی سی۔ اوہناں دناں وچ جدوں پنجاب دی ونڈ ہو رہی سی، پنجاب دیاں پنج ندیاں دا پانی وحشیپنے دی تیز شراب بن چکا سی، بیجی نے پھر پنجاب جان دا فیصلہ کیتا۔ سبھ نے اس طرحاں ورودھ کیتا جس طرحاں اوہ بلدی اگّ وچ کدن جا رہے ہون تے اوہناں دا اس طرحاں جانا سچ مچّ اگّ وچ کدن وانگ ہی تاں سی، پر پتا جی سمیت اسیں سبھ جاندے ساں کہ بیجی نوں اپنے نشچے توں ہٹاؤنا آسان نہیں سی۔ اوہناں نے سبھ دیاں گلاں نوں ہسّ کے ٹال دتا۔ ویہہ-بائی دناں 'چ اوہ واپس آ گئے۔ پنڈ دے گھر دا بہت سارا سامان اوہ بکّ کرا آئے سن۔ اپنے نال اوہ اپنا پرانا چرکھا تے لسی رڑکن والی مدھانی وی لے آئے سن۔ پھر سارے پنجاب 'چ اگّ لگّ گئی۔ گھراں دے گھر، پنڈاں تے پنڈ تے شہراں دے شہر اس اگّ 'چ سڑن لگّ پئے۔ اگّ بجھی تاں انج لگا کہ پشور تکّ سپاٹ پھیلی ہوئی زمین امرتسر تے لاہور دے وچوں پھٹ گئی ہے؛ تے اس پاسے دا پھٹیا ہویا حصہ وچوں گہری کھائی چھڈّ کے پتہ نہیں کنا اس پاسے کھسک گیا ہے۔ اسیں سبھ بھلّ گئے کہ اس ڈونگھی کھائی دے اس پار ساڈا پنڈ سی، پکی سڑک دے کنڈھے، پچھلے پاسے نہر سی تے کول ہی جہلم دریا، الھڑ مٹیار وانگ اچھلدا-کددا، مست چال چلی جا رہا سی۔ اج میں بیجی دے نال اس پاسے جا رہا ساں جو کل ساڈا کنا اپنا سی، اج کنا بگانہ سی۔ میں کتاب دے پنے پلٹ رہا ساں۔ بیجی نے پچھیا، 'ایہہ گڈی سرائیں سٹیشن 'تے رکیگی؟' میں کیہا، 'ہاں شاید! پر پہنچیگی رات نوں۔ اسیں ادوں گہری نیند 'چ ستے ہووانگے۔ سٹیشن کدوں آ کے نکل جاویگا، پتہ وی نہیں لگیگا تے ہن ساڈا ہے کی اتھے؟' بیجی دے چہرے 'تے کھجھ جہی دوڑ گئی۔ کہن لگے، 'تیرے لئی پہلے وی اتھے کی رکھیا سی؟' میری گلّ توں بیجی نوں دکھ ہویا سی۔ میں چپّ کر گیا تے سر جھکاء کے کتاب دے پنیاں وچ الجھ گیا۔ ہولی-ہولی ہنیرا پسرن لگا، بیجی نے پوٹلی کڈھ کے کھان لئی کجھ کڈھیا۔ میرے اک دور دے ماما جی وی نال سن۔ تناں نے مل کے کھانا کھادھا تے سون دی تیاری کرن لگے۔ ماما جی تاں دس منٹ وچ ہی گھراڑے مارن لگّ پئے۔ میں وی اک پاسے ذرا ڈھوہ لا لئی۔ بیجی اسے طرحاں بیٹھے رہے۔ کجھ دیر بعد اچانک میری اکھ کھلھی۔ میں دیکھیا کہ بیجی پہلاں وانگ ہی باہر پھیلے ہوئے ہنیرے نوں اک ٹکّ دیکھ رہے سن۔ گھڑی دیکھی، ساڈھے دس وجع گئے سن۔ میں کیہا، 'بیجی، تسیں وی لیٹ جاؤ۔'
'اچھا!' اوہناں دے مونہوں نکلیا تے اوہ وی ادھ لمے پے گئے۔ اس ادھو-نیندی دی حالت 'چ میں اک سپنا دیکھیا۔ مینوں پورا یاد تاں نہیں، پر اس نیند 'چ وی مینوں کجھ گھبراہٹ ہو رہی سی۔ کوئی لال جہی، گلی جہی چیز مینوں اپنے چارے پاسے گھمدی ہوئی محسوس ہو رہی سی تے مینوں لگّ رہا سی کہ اس لال-لال گاڑھی جہی چیز 'تے میرے پیر پھچ-پھچ پے رہے سن۔ پھر اچانک میں گھبرا کے اٹھ پیا۔ بیجی مینوں جھنجوڑ رہے سن۔ عجیب جہی گھبراہٹ تے اتیجنا نال اوہناں دے ہتھ کمب رہے سن۔
'کی ہے؟'
'دیکھو نہ ایہہ باہر شور کاہدا اے؟' میں باہر جھاک کے دیکھیا۔ ساڈی گڈی نکے جہے سٹیشن 'تے کھڑی سی۔ پلیٹ فارم 'تے لیمپ پوسٹاں دی ہلکی-ہلکی روشنی سی تے عجیب جیہا شور مچیا ہویا سی۔ ڈر نال میرے رونگٹے کھڑے ہو گئے۔ چوداں سال پہلاں دیاں سنیاں ہوئیاں گھٹناواں بجلی بن کے چمک گئیاں، جدوں فسادیاں نے کنیاں ہی گڈیاں روک کے لوکاں نوں گاجراں-مولیاں وانگ کٹّ کے بوٹی-بوٹی کر دتا سی۔ ماما جی وی جاگ کے مینوں ہلون رہے سن۔ 'کی گلّ اے؟' تاں ہی میرے کناں وچ آواز پئی۔ اس بھیڑ وچوں کوئی چیک رہا سی، 'اس گڈی وچ کوئی سرائیں دا ہے؟'
'ایہہ کہڑا سٹیشن ہے؟' میں بیجی نوں پچھیا۔
بیجی نے کیہا، 'سرائیں اپنے پنڈ دا سٹیشن۔' باہروں پھر آواز آئی، 'اس گڈی وچ کوئی سرائیں دا ہے؟' میں بیجی ولّ دیکھیا۔ اوہناں دے چہرے 'تے پورا بھروسہ سی۔
'پچھ ایہناں نوں، کی گلّ اے؟'
میں باری توں منہ باہر کڈھیا، بہت سارے لوک گھمدے ہوئے کہہ رہے سن، 'بائی، کوئی سرائیں دا ہے؟' کولوں جاندے آدمی نوں بلا کے میں پچھیا، 'کی گلّ اے جی؟'
'تہاڈے وچوں کوئی اس پنڈ دا ہے؟'
'ہاں، اسیں اس پنڈ دے ہاں!' بیجی نے اگے ہو کے کیہا۔
'تسیں سرائیں دے ہو؟' اس آدمی نے زور دے کے پچھیا۔
'ہاں جی!' بیجی دے انا کہندیاں ہی سٹیشن 'تے چارے پاسے شور پے گیا۔ ادھر-ادھر گھمدے ہوئے بہت سارے آدمی ساڈے ڈبے دے ساہمنے جمع ہو گئے۔ پھر کئی اکٹھیاں آوازاں آئیاں- 'تسیں سرائیں دے ہو؟'
'ہاں جی، اسیں سرائیں دے ہاں!' بیجی نے زور دے کے کیہا، 'اسے پنڈ دے۔'
اس بھیڑ وچوں اک آواز آئی، 'تسیں کہدے گھروں ہو؟' بیجی نے میرے ولّ دیکھیا، میں کیہا، 'میرے پتا جی دا ناں سردار مولا سنگھ ہے۔ ایہہ میری ماں ہے۔'
'توں مولا سنگھ دا لڑکا ہیں؟' کئی لوک اکٹھے چیکے، 'توں مولا سنگھ دے گھروں ایں؟ رویل سنگھ دی بھابی؟ ٹھیک ہن لوک سبھ؟' کہندے-کہندے کنے ہی ہتھ ساڈے ولّ ودھن لگے۔ لوک ساڈے رشتے داراں وچوں سبھ دا حال-چال پچھدے ہوئے اپنے ہتھ دیاں پوٹلیاں مینوں تے بیجی نوں دیئی جا رہے سن۔ اوہناں وچ پنڈ دیاں سوغاتاں بنھیاں ہوئیاں سن۔ میں تے بیجی گم-سمّ ہوئے چیزاں لے-لے کے اپنی سیٹ 'تے رکھی جا رہے ساں۔ دیکھدیاں-دیکھدیاں ساڈی سیٹ چھوٹیاں پوٹلیاں نال بھر گئی۔ میں حقہ-بکا، ایہہ سبھ دیکھ رہا ساں۔ بیجی اپنے سر دا پلہ وار-وار سمبھالدے ہوئے ہتھ جوڑ رہے سن۔ خوشی نال اوہناں دے بلھ فرق رہے سن۔ مونہوں کجھ وی نہیں سی نکل رہا تے لگدا سی اکھاں ہنے چوء پینگیاں۔ اتھے کھڑے گارڈ نے ہری لالٹین اپر اٹھائی تے کوٹ دی جیب وچوں سیٹی کڈھی۔ تنّ-چارن آدمیاں نے اوہنوں پھڑ لیا۔
'اوئے باؤ، دو-چار منٹ ہور گڈی کھڑی رہن دے۔ دیکھدا نہیں، ایہہ بیبی اسے پنڈ دی اے۔' تے اک نے اس دا لالٹین والا ہتھ تھلے کر دتا۔
'بھرجائی، سردار جی دا کی حالَ اے؟ اوہناں نوں کیوں نہیں لیائی، پنجے صاحب دے درشناں نوں۔' بڈھا جیہا مسلمان پچھ رہا سی۔ بیجی نے دوواں ہتھاں نال سر دا کپڑا ہور اگے کر لیا، اوہناں دے مونہوں ہولی جہی نکلیا، 'سردار جی نہیں رہے۔'
'کی؟ سردار مولا سنگھ گزر گئے؟ کی ہویا سی اوہناں نوں؟'
بیجی چپّ رہے، میں جواب دتا، 'اوہناں دے پیٹ وچ رسولی ہو گئی سی۔ اک دن اچانک فٹّ پئی تے دوجے دن پورے ہو گئے۔'
'او! بڑے ہی نیک بندے سن، اوہناں نوں خدا دی درگاہ وچ جگہ ملیگی۔' اوہناں وچوں اک نے افسوس ظاہر کردے ہوئے کیہا۔ پل بھر لئی سبھ خاموش ہو گئے سن۔
'بھرجائی تیرے بچے ٹھیک ہن؟'
'واہگورو دی کرپا ہے، سبھ ٹھیک ہے۔' بیجی نے ہولی جہی آکھیا۔
'اﷲ اوہناں دی عمر دراز کرے۔' کئی آوازاں اکٹھیاں آئیاں۔ 'بھرجائی، توں اپنے بچیاں نوں لے کے اتھے آ جا۔' کسے اک نے کیہا تے ہور کئیاں نے دہرایا، 'بھرجائی، ہن تسیں لوک واپس آ جاؤ واپس آ جاؤ۔' پلیٹ فارم 'تے کھڑھیاں کنیاں ہی آوازاں کہہ رہیاں سن- 'واپس آ جاؤ۔' 'واپس آ جاؤ۔' میں سنیا کہ میرے پچھے بیٹھے ہوئے ماما جی کڑھدے ہوئے کہہ رہے سن، 'ہوں! بدمعاش کتوں دے۔ پہلے تاں سانوں مار-مار کے اتھوں کڈھ دتا، ہن کہندے نے واپس آ جاؤ لچے!' پر پلیٹ فارم 'تے کھڑے لوکاں نے اوہناں دی گلّ نہیں سی سنی۔ اوہ کہی جا رہے سن- 'بھرجائی، توں اپنے بچیاں نوں لے کے واپس آ جا۔ بول بھرجائی کد آئینگی۔ اپنا پنڈ تاں تینوں یاد آؤندا ہے نہ؟ بھرجائی واپس آ جا۔' بیجی دے مونہوں کوئی بول نہیں سی نکل رہا۔ اوہ سر دا پلہ سمبھالدے ہوئے ہتھ جوڑی جا رہے سن۔ دور کھڑھا گارڈ ہری لالٹین دکھاؤندا ہویا سیٹی مار رہا سی۔ انجن گرجیا تے گڈی فق-فق کردی چل پئی، بھیڑ دی بھیڑ ڈبے دے نال چل پئی۔
'اچھا بھرجائی سلام اچھا بیٹے سلام رویل سنگھ نوں ساڈا سلام دینا سبھ نوں ساڈا سلام دینا۔' بیجی دے ہتھ جڑے ہوئے سن تے منہ وچوں گدگد سر 'چ کجھ نکل رہا سی۔ ہولی-ہولی گڈی کجھ تیز ہو گئی۔ اسیں دوویں کھڑکی وچوں سر کڈھی ہتھ جوڑدے رہے۔ بھیڑ دے لوک اتھے ہی کھڑے ہتھ اٹھا کے چیکدے رہے۔ گڈی سٹیشن توں باہر نکل آئی۔ میں سیٹ توں پوٹلیاں سرکا کے اک پاسے کر دتیاں تے بیجی دے منہ ولّ دیکھیا کہ شاید کجھ کہن۔ بیجی دیاں اکھاں وچوں پرل-پرل اتھرو وہِ رہے سن۔ اوہ وار-وار دپٹے نال اکھاں پونجھ رہے سن، پر ٹٹے ہوئے بنھ دا پانی وہندا جا رہا سی۔ ساڈی گڈی جہلم دے پل 'تے آ گئی سی۔ رات دی اس خاموشی وچ کھڑ کھڑ کھڑ دی تیز آواز آ رہی سی۔ میں کھڑکی توں جھاک کے جہلم دا پل دیکھن لگا۔ میں سنیا سی کہ جہلم دا پل بڑا مضبوط ہے۔ پتھر تے لوہے دے بنے اس مضبوط پل نوں ہنیرے وچ میں دیکھ رہا ساں۔ میری نظر ہور تھلے جا رہی سی، جتھے ہنیرا گھپّ سی، پر میں جاندا ساں اتھے پانی ہے، جہلم دریا دا ٹھاٹھاں ماردا ہویا صاف-ستھرا پانی جو پتھر تے لوہے دے بنے ہوئے پل توں تھلے وہِ رہا سی۔
