پنج دن سعادت حسن منٹو
جموں توی دے رستے کشمیر جائیے تاں کد تے اگے اک چھوٹا جیہا پہاڑی پنڈ بٹوت آؤندا ہے – صحتَ لئی بڑی ودھیا تھاں ہے! ایتھے دقّ دے مریضاں لئی اک نکا جیہا سینیٹوریئم ہے۔
انجھ تاں اج توں اٹھ-نوں ورھے پہلاں میں بٹوت وچ پورے تنّ مہینے بتاء چکیا ہاں اتے اس صحتَ افزا مقام نال میری جوانی دا اک ادھ-پکیا رہا عشقَ وی جڑیا ہوئٔے، پر اس کہانی نال میری کسے وی کمزوری دا کوئی سبندھ نہیں۔
چھ-ستّ مہینے ہوئے مینوں بٹوت وچ اپنے اک متر دی پتنی دی خبر سار پچھن لئی جانا پیا، جو اوتھے سینے-ٹوریئم وچ زندگی دے آخری ساہ لے رہی سی۔ میرے اوتھے پجدیاں ہی اک مریض پورا ہو گیا اتے وچاری پدما دے ساہ، جو پہلاں ہی اکھڑے ہوئے سن، ہور وی بیوساہی دی حد تکّ پہنچ گئے۔
میں کہہ نہیں سکدا کہ کارن کی سی، پر میرا خیال ہے کہ ایہہ کیول اتفاق سی کہ چار دناں دے اندر-اندر اس نکے جہے سینیٹوریئم وچ تنّ مریض اپرو-تھلی مر گئے… جیوں ہی کوئی بسترا خالی ہندا جاں روگی دی سیوا کردے کردے تھکے ہوئے انساناں دی تھکی ہوئی چیک-پکار اٹھدی تاں سارے سینیٹوریئم اتے اک عجیب قسم دی مٹمیلی اداسی چھاں جاندی اتے اوہ مریض جو امید دے پتلے دھاگے نال چمبڑے ہندے سن، نراشا دیاں اتھاہ گہرائییاں وچ ڈبّ جاندے۔
میرے متر دی بیوی پدما دا تاں ساہ ہی سوتیا جاندا، اسدے پتلے بلھاں اتے موت دی پلتن کمبن لگدی اتے اسدیاں ڈونگھیاں اکھاں 'چ اک نہایت ہی ترس بھریا پرشن پیدا ہو جاندا، سبھ توں اگے اک گھبرایا ہویا 'کیوں'؟ تے اس دے پچھے بہت سارے ڈرپوک 'نہیں!'
تیجے مریض دی موت پچھوں میں باہر ورانڈے 'چ بیٹھ کے زندگی اتے موت بارے سوچن لگیا؛ سینیٹوریئم اک مرتبان ورگا لگدا ہے، جس وچ مریض گنڈھیاں وانگوں سرکے وچ ڈبے ہوئے نے… اک کانٹا آؤندا ہے اتے جہڑا گنڈھا چنگی طرحاں گل گیا ہے، اسنوں لبھدا ہے اتے کڈھ کے لے جاندا ہے…
کنی ہاسوہینی اپما سی، پر پتہ نہیں کیوں وار-وار ایہی اپما میرے دماغ وچ آئی اتے میں اس توں اگے ہور کجھ نہ سوچ سکیا کہ موت اک بہت ہی کوجھی چیز ہے۔ تسیں چنگے بھلے جی رہے او، پھیر اک بیماری کتوں آ کے چمبڑ جاندی ہے اتے تسیں مر جاندے ہو… کہانیکاری دے درشنیکون توں وی زندگی دی کہانی دا ایہہ انت کجھ چست نہیں لگدا۔
ورانڈے 'چوں اٹھ کے میں وارڈ اندر جا وڑیا۔
اجے میں دس پندراں قدم ہی چلیا ہووانگا کہ پچھیوں آواز آئی، "دفناء آئے تسیں نمبر بائی نوں؟"
میں مڑ کے دیکھیا – چٹے بسترے اتے دو کالیاں اکھاں مسکراء رہیاں سن۔ اوہ اکھاں جویں کہ مینوں پچھوں پتہ لگیا، اک بنگالی عورت دیاں سن، جو دوجے مریضاں نالوں بالکل وکھرے ڈھنگ نال اپنی موت نوں اڈیک رہی سی۔
اوہنے جدوں کیہا سی، 'دفناء آئے تسیں نمبر بائی نوں' تاں مینوں احساس ہویا سی کہ اسیں اک انسان نوں نہیں، اک نگ نوں دفناء کے آ رہے آں تے سچ پچھو تاں اس مریض نوں قبر دے حوالے کردیاں میرے دل-دماغ دے کسے کھونجے وچ وی ایہہ احساس پیدا نہیں ہویا کہ اوہ اک انسان سی اتے اسدی موت نال دنیاں وچ اک کھپا پیدا ہو گیا ہے۔
میں جدوں ہور گلاں باتاں کرن لئی اس بنگالی عورت کول بیٹھیا، جس دیاں شاہ کالیاں اکھاں، ایہو جہی ہولناک بیماری دے باو جود ترو-تازہ اتے چمکیلیاں سن تاں اسنے ٹھیک اسے طرحاں مسکراء کے کیہا، "میرا نمبر چار ہے…" پھیر اوہنے چٹی چادر دیاں کجھ سلوٹاں اپنے سکے پنجر جہے ہتھ نال سدھیاں کیتیاں اتے بڑے بے باک ڈھنگ نال آکھیا، "تسیں مردیاں نوں جلاؤن-دفناؤن وچ کافی دلچسپی لیندے ہو۔"
میں ایویں-جیہا اتر دتا، "نہیں تاں…"
اس پچھوں ایہہ سنکھیپ جہی گلّ-بات مکّ گئی اتے میں اپنے متر دے کول چلیا گیا۔
دوجے دن میں عامَ وانگ سیر نوں نکلیا… ہلکی ہلکی فہار پے رہی سی اتے واتاورن بہت ہی پیارا اتے معصوم ہو گیا سی؛ جویں واتاورن نوں اوہناں مریضاں نال کوئی سروکار ہی نہ ہووے، مریض جو جراثیم بھرے ساہ لے رہے سن … چیلھ دے لمبے لمبے رکھ، نیلیاں نیلیاں دھند نال بھریاں پہاڑیاں، سڑک اتے لڑکدے ہوئے پتھر، مدھریاں پر نروئیاں مھیساں، ہر پاسے خوبصورتی سی، اک وشواس بھری خوبصورتی، جس نوں کسے چور دا توکھلا نہیں سی۔
میں سیر توں مڑ کے سینیٹوریئم وچ وڑیا تاں مریضاں دے اترے ہوئے چہریاں توں ہی مینوں پتہ لگّ گیا کہ اک ہور نگ چل وسیا ہے۔ گیاراں نمبر بھاوَ میرے متر دی بیوی پدما۔
پدما دیاں دھسیاں ہوئیاں اکھاں وچ، جو کھلیاں رہِ گئیاں سن، میں بہت سارے گھبرائے ہوئے 'کیوں' اتے انگنت ڈرپوک 'نہیں' جمے ہوئے دیکھے… وچاری!
مینہہ ورھ رہا سی، اس لئی سکا بالن اکٹھا کرن وچ بڑی دقت دا ساہمنا کرنا پیا۔ خیر! اس غریب دی لاش نوں اگے دے حوالے کر دتا گیا۔ میرا متر اوتھے ای چتا کول بیٹھا رہا اتے میں اسدا سامان وغیرہ سنبھالن لئی سینیٹوریئم آ گیا۔
وارڈ دے اندر وڑدیاں ہی مینوں اس بنگالی عورت دی آواز سنائی دتی، "بڑا چر لگّ گیا تہانوں۔"
"جی ہاں… مینہہ دے کارن سکا بالن نہیں سی مل رہا، اس کرکے دیر ہو گئی۔"
"ہورناں تھاواں 'تے تاں بالن دیاں دوکاناں ہندیاں نے، پر میں سنئیں ایتھے ایدھروں اودھروں آپ ہی لکڑیاں کٹنیاں اتے چگنیاں پیندیاں نے…"
"جی ہاں۔"
"بیٹھو نہ، کجھ چر۔"
میں اوہدے کول سٹول اتے بیٹھ گیا تاں اسنے اک عجیب جیہا سوال کیتا،
"لبھدیاں لبھدیاں جد تہانوں سکی لکڑی دا کوئی ٹکڑا مل جاندا ہووےگا تاں تسیں بہت خوش ہو جاندے ہوووگے؟" اسنے میرے اتر دی اڈیک نہ کیتی اتے اپنیاں چمکیلیاں اکھاں نال مینوں دھیان نال دیکھدیاں ہویا کیہا، "موت بارے تہاڈا کی وچار ہے؟"
"میں کئی وار سوچیا ہے، پر کجھ سمجھ نہیں سکیا…"
اوہ سیانیاں وانگ مسکرائی اتے پھیر بچیاں ورگے لہجے وچ کہن لگی، "میں کجھ کجھ سمجھ سکی ہاں، اس لئی کہ بہت موتاں دیکھ چکی ہاں… اینیاں کہ تسیں شاید ہزار ورھے وی جؤندے رہِ کے نہ دیکھ سکو… میں بنگال دی رہن والی آں، جتھوں دا اک کال اج کلھ بڑا مشہور ہے… تہانوں تاں پتہ ہی ہووےگا، لکھاں آدمی اوتھے مر چکے ہن، بہت ساریاں کہانیاں چھپ چکیاں ہن، سینکڑے لیکھ لکھے جا چکے ہن… پھیر وی سنیاں ہے، انسان دی اس بپتا دا چنگی طرحاں نقشہ نہیں کھچیا جا سکیا… موت دی اسے منڈی وچ میں موت بارے کجھ سوچیا ہے…"
میں پچھیا، "کی؟"
اوہنے اسے لہجے وچ جواب دتا، "میں سوچیا ہے کہ اک آدمی دا مرنا موت ہے، اک لکھ آدمیاں دا مرنا تماشہ ہے… میں سچ کہندی ہاں، موت دا اوہ بھے جو کدے میرے دل وچ ہویا کردا سی، بالکل دور ہو گیا ہے… ہر بازار وچ دس-ویہہ ارتھیاں اتے جنازے دکھائی دین تاں کی موت دا اصلی مطلب ختم نہیں ہو جاویگا… میں کیول اینا سمجھ سکی ہاں کہ ایہو جہیاں انگنت موتاں اتے رونا بے کار ہے، بے وقوفی ہے… اول تاں اینے آدمیاں دا مر جانا ہی سبھ توں وڈی مورختا ہے…"
میں ترنت پچھیا، "کس دی؟"
"کسے دی وی ہووے… مورختا مورختا ہے… اک بھرے شہر اتے تسیں اپروں بمب سٹّ دیو، لوک مر جانگے… کھوہاں 'چ زہر پا دیو، جہڑا وی اوتھوں پانی پیویگا، مر جاویگا… ایہہ کال، قہر، جنگ اتے بیماریاں سبھ واہیات ہن… ایہناں نال مر جانا بالکل ایوں ہی اے، جویں اپروں چھت آ گرے… ہاں، دل دی اک جائز اچھا دی موت بہت وڈی موت ہے… انسان نوں مارنا کجھ نہیں، پر اسدی فطرت نوں قتل کر دینا بہت وڈا ظلم ہے…" ایہہ کہہ کے اوہ کجھ چر چپّ رہی، پھیر پاسہ وٹّ کے کہن لگی، "میرے وچار پہلاں اےداں دے نہیں سن… سچ پچھوں تاں مینوں سوچن-سمجھن دا موقع ہی نہیں سی ملیا، پر اس قہر نے مینوں اک بالکل نویں دنیاں وچ لیا سٹیا…" رتا رک کے اک دم اوہدا دھیان میرے ولّ ہویا۔
میں اپنی نوٹ بکّ وچ یاد وجوں اسدیاں کجھ گلاں لکھ رہا سی۔
"ایہہ تسیں کی لکھ رہے او؟" اوہنے پچھیا۔
میں سچو سچ دسنا ٹھیک سمجھیا اتے کیہا، "میں اک کہانی کار ہاں… جہڑیاں گلاں مینوں دلچسپ لگن، میں لکھ لیا کردا ہاں۔"
"اوہ… پھیر تاں میں تہانوں اپنی پوری کہانی سناواںگی۔"
تنّ گھنٹے تک کمزور آواز وچ اوہ مینوں اپنی کہانی سناؤندی رہی۔ ہن اوہی کہانی میں اپنے شبداں وچ بیان کردا ہاں :
بے لوڑے ویرویاں 'چ جان دی ضرورت نہیں… بنگال 'چ جدوں کال پیا تاں لوک دھڑا دھڑ مرن لگے تاں سکینہ نوں اوہدے چاچے نے اک آوارہ آدمی دے ہتھ پنج سو روپئے وچ ویچ دتا، جو اوہنوں لاہور لے آیا اتے اک ہوٹل وچ ٹھہرائ کے اس توں روپیہ کماؤن دی کوشش کرن لگیا… پہلا بندہ جو سکینہ کول اس سلسلے وچ لیاندا گیا، اک سندر اتے تندرست نوجوان سی… کال پین توں پہلاں جد سکینہ نوں روٹی-کپڑے دی فکر نہیں سی، اوہ ایہو جہے ہی نوجوان دے سفنے دیکھدی ہندی سی، جو اوہدا پتی بنے؛ پر ایتھے تاں اسدا سودا کیتا جا رہا سی، اک ایہو جہی کرتوت لئی اوہنوں مجبور کیتا جا رہا سی، جسدی کلپنا نال ہی اسنوں کانبا چھڑدا جا رہا سی۔
جدوں اوہ کلکتے توں لاہور لیاندی گئی سی، اوہنوں پتہ سی کہ اوہدے نال کی سلوک ہون والا ہے۔ اوہ سیانی کڑی سی اتے چنگی طرحاں جاندی سی کہ کجھ کو دناں 'چ ہی اوہنوں اک سکہ بناء کے تھاں-تھاں بھنایا جاویگا۔ اسنوں اس سبھ کجھ دا پتہ سی، پر اس قیدی وانگ، جو رحم دی آس نہ ہون 'تے وی امید لائی رکھدا ہے، اوہ ایہہ اسمبھو گھٹنا واپر جان دی ٹیک لائی بیٹھی سی۔
اوہ گھٹنا تاں نہ واپری، پر اس وچ اینی ہمت پیدا ہو گئی کہ اوہ اس رات نوں، کجھ اپنی ہشیاری نال اتے کجھ اس نوجوان دے انجان پنے صدقہ، ہوٹل وچوں بھجّ جان وچ سفل ہو گئی۔
ہن لاہور دیاں سڑکاں سن اتے اوہناں دے نویں خطرے… قدم قدم 'تے اوہنوں ایوں لگدا سی کہ لوکاں دیاں نظراں اسنوں کھا جانگیاں؛ لوک اسنوں گھٹّ دیکھدے سن، پر اسدے جوبن نوں، جو چھپن والی چیز نہیں سی، کجھ اینا ودھ گھوردے سن، جویں ورمے نال اسدے اندر موری کر رہے ہون؛ سونے-چاندی دا کوئی گہنہ جاں موتی ہندا تاں اوہ شاید لوکاں دیاں نظراں توں بچاء لیندی، پر اوہ اک اجیہی چیز دی رکھیا کر رہی سی، جس اتے کوئی وی آسانی نال ہتھ مار سکدا سی۔
تنّ دن اتے تنّ راتاں اوہ کدے ایدھر، کدے اودھر گھمدی-بھٹکدی رہی۔ بھکھ نال اسدا برا حالَ سی، پر اسنے کسے موہرے ہتھ نہ اڈیا۔ اوہ ڈردی سی کہ اسدا اڈیا ہویا ہتھ اسدی عزت سمیت کسے ہنیری کوٹھڑی وچ کھچّ لیا جاویگا… اوہ دوکاناں وچ سجیاں ہوئیاں مٹھائیاں دیکھدی سی؛ بھوجن-بھنڈاراں وچ لوک بڑے بڑے برک توڑ کے کھاندے سن؛ اسدے ہر پاسے کھان-پین دیاں چیزاں نوں بڑی بے دردی نال ورتیا جاندا سی؛ پر ایوں لگدا سی جویں دنیا وچ اوہدے بھاگاں دا کوئی دانہ ہی نہیں سی رہا۔
اسنوں زندگی وچ پہلی وار کھانے دی مہتتا دا احساس ہویا۔ پہلاں اسنوں کھانا مل جاندا سی، ہن اوہ کھانے نوں ملنا چاہندی سی اتے مل نہیں سکدی سی… چار دناں دے فاقیاں نے اسنوں اپنیاں ہی نظراں وچ اک بہت وڈا شہید تاں بنا دتا، پر اس دے جسم دیاں ساریاں نیہاں ہلاء کے رکھ دتیاں… اوہ جو روحانی سنتوکھ ہندا ہے، اک ویلا آ گیا کہ اوہ وی سنگڑن لگیا۔
چوتھے دن آتھنے اوہ اک گلی وچوں لنگھ رہی سی کہ پتہ نہیں اسدے جی وچ کی آیا، اوہ اک مکان دے اندر وڑ گئی۔ مکان دے اندر وڑدیاں ہی اسنوں خیال آیا کہ نہیں، کوئی پھڑ لئیگا اتے کلّ کیتے کرائے اتے پانی پھر جاویگا اتے ہن اس وچ اینی ستیا وی تاں نہیں ہے کہ اوہ… سوچدی سوچدی اوہ ویہڑے کول پجّ چکی سی… دھندلے ہنیرے وچ اوہنے گھڑونجیاں اتے دو صاف ستھرے گھڑے دیکھے اتے اسدے کول ہی پھلاں نال بھرے ہوئے دو تھال؛ سیو، ناشپتیاں، انار… اسنے سوچیا: انار بکواس ہے… سیو تے ناشپتیاں ٹھیک نے۔ گھڑے دے اپر چپنی دی تھاں تشتری نال ڈھکیا ہویا اک پیالہ رکھیا ہویا سی… اوہنے تشتری چکّ کے دیکھیا؛ پیالہ ملائی نال بھریا ہویا سی۔
اوہنے پیالہ چکّ لیا اتے اس توں پہلاں کہ اوہ کجھ سوچ سکے، اوہنے چھیتی چھیتی ملائی نگلنی شروع کر دتی۔ کجھ کو پلاں 'چ ساری ملائی اوہدے ڈھڈّ وچ سی۔ اوہدے لئی اوہ سکھدائک گھڑی سی… اوہ بھلّ گئی سی کہ اوہ کسے اوپرے مکان وچ ہے۔ اوتھے ای بیٹھ کے اوہنے سیو اتے ناشپتیاں کھادھیاں۔
گھڑونجی ہیٹھاں کجھ ہور وی سی… سوپ، ٹھنڈھا سوپ اتے اوہنے ساری پتیلی مکاء دتی۔
پھیر اک دم پتہ نہیں کہ ہویا کہ اسدے ڈھڈّ دے دھر اندروں اک ابال جیہا اٹھیا اتے اسدا سر چکراؤن لگیا۔
اسے سمیں اسنے کھنگھن دی آواز سنی… اوہ اٹھ کھڑی ہوئی؛ اسنے بھجن دی کوشش کیتی، پر چکرا کے ڈگّ پئی اتے بے ہوش ہو گئی۔
جدوں اس نوں ہوش آئی تاں اوہ اک صاف ستھرے بسترے اتے لمی پئی سی… سبھ توں پہلاں اسنوں خیال آیا کہ اوہ کتے لٹی تاں نہیں گئی، پر ترنت ہی اسنوں تسلی ہو گئی کہ اوہ صحیح سلامت ہے۔
اوہ کجھ ہور سوچن لگی کہ اسنوں دھیمی دھیمی کھنگھ دی آواز سنائی دتی اتے پھیر ہڈیاں دا اک ڈھانچہ کمرے وچ وڑیا۔
سکینہ نے اپنے پنڈ وچ بہت سارے اکال دے مارے انسان دیکھے سن، پر ایہہ انسان اوہناں توں بالکل وکھرا سی؛ بیچارگی اس دیاں اکھاں وچ وی سی، پر اس بیچارگی وچ اوہ اناج دی ترسی ہوئی اچھا نہیں سی… سکینہ نے ڈھڈّ دے بھکھے دیکھے سن، جنہاں دیاں نگاہاں وچ اک ننگی اتے کوجھی لالسا ہندی ہے، پر اس مرد دیاں نظراں وچ اوہنوں اک چلمن جہی دکھائی دتی، اک دھندلا پردہ، جسدے پچھوں دی اوہ ڈریا-سہمیا اسدے ولّ دیکھ رہا سی۔
گھبراہٹ سکینہ نوں ہونی چاہیدی سی، پر سہمیا ہویا اوہ سی – اوہنے رک-رک کے، کجھ جھینپدیاں، کجھ عجیب قسم دا سنکوچ محسوس کردے ہوئے سکینہ نوں کیہا، "جد توں کھا رہی سی، میں تیرے توں کجھ دور کھڑھا سی… ہائِ! میں کنا اوکھا ہو کے اپنی کھنگھ روکی رکھی کہ توں آرام نال کھا سکیں تے ایہہ خوبصورت نظارہ بہتی دیر تک دیکھ سکاں… بھکھ بڑی پیاری چیز ہے… ایہہ میں ہاں کہ نہمت توں وانجھا ہاں… نہیں، وانجھا نہیں، کہنا چاہیدا ہے کہ میں آپ اس نوں قتل کیتا ہے…"
اوہ کجھ وی نہ سمجھ سکی۔
اسدیاں گلاں اک بجھارت سن… سکینہ نے بجھن دی کوشش کیتی تاں اوہ اک ہور بجھارت بن گئی؛ اسدے باو جود سکینہ نوں اسدیاں گلاں چنگیاں لگیاں، اوہناں وچ انسانیت دی گرمی سی۔
سکینہ نے اپنی ساری ہڈّ-بیتی اسنوں سناء دتی۔
جدوں سکینہ اسدا دھنواد کرن لگی تاں اوہدیاں اکھاں، جو ہنجھوآں توں بے پرواہ لگدیاں سن، اک دم سلھیاں ہو گئیاں اتے اوہنے ڈبڈبائی ہوئی آواز وچ کیہا، "ایتھے ای رہِ پؤ سکینہ… میں دقّ دا مریض ہاں… میری بھکھ مر چکی ہے… مینوں کوئی کھانا، کوئی پھل چنگا نہیں لگدا… توں خایا کریں اتے میں تینوں دیکھیا کراں گا…" تدے ہی اوہ مسکراؤن لگیا… "کی حماقت ہے… کوئی ہور سندا تاں کی کہندا… جانی دوجا خایا کرے اتے میں دیکھیا کراں… نہیں سکینہ… انجھ میری دلی اچھا ہے کہ توں ایتھے ای رہیں…"
سکینہ کجھ سوچن لگی؛ پھیر اسنے کیہا، "جی نہیں، میرا مطلب ہے، تسیں اس گھر چ اکلے ہو اتے میں… نہیں نہیں… گلّ ایہہ ہے کہ میں…"
سکینہ دی گلّ سن کے اسنوں کجھ اجیہا دھکہ لگیا کہ اوہ تھوڑھی دیر لئی بالکل گواچ جیہا گیا۔ جدوں اوہ بولیا تاں اوہدی آواز تھوتھی جہی سی، "میں دس ورھے تک کالج وچ کڑیاں نوں پڑھاؤندا رہا ہاں۔ میں سدا اوہناں نوں اپنیاں بچیاں سمجھیا … توں… توں اک ہور ہو جاوینگی…"
سکینہ لئی کوئی ہور تھاں ہی نہیں سی۔ اوہ اس پروفیسر دے کول رہن لگی۔
پروفیسر اک ورھا اتے کجھ مہینے جیوندا رہا… اس سمیں دوران بجائ اس دے کہ سکینہ اسدی دیکھبھال کردی، الٹا اوہ جو بیمار سی، سکینہ نوں سکھ سودھا پچاؤن لئی کجھ اس سلیقے نال رجھیا رہا، جویں اوہ بہت کاہلی وچ ہووے۔
پروفیسر دی دیکھ بھال نے سکینہ نوں کجھ مہینیاں وچ ہی نخار دتا۔ پھیر ٹھہ سکینہ توں کجھ دور دور رہن لگیا، پر اسدی دیکھبھال وچ کوئی فرق نہ پیا۔
آخری دناں وچ اچانک اوہدی حالت خراب ہو گئی۔
اک رات جدوں سکینہ اسدے نیڑے ہی ستی پئی سی، اوہ بوندل کے اٹھ بیٹھا اتے زور زور دی کوکن لگا، "سکینہ… سکینہ!" اسدیاں چیکا سن کے سکینہ گھبراء گئی۔
اسدیاں دھسیاں ہوئیاں اکھاں 'چ، اوہ جو چلمن جہی ہندی سی، کتے دکھائی نہیں سی دے رہی… اوہناں اکھاں وچ سکینہ نوں اک اتھاہ دکھ نظر آیا۔
اسنے اپنے کمبدے ہوئے ہتھاں نال سکینہ دے ہتھ پھڑے اتے کیہا، "میں مر رہا ہاں، پر اس موت دا مینوں دکھ نہیں، کیونکہ بہت ساریاں موتاں میرے اندر واپر چکیاں نے… توں سننا چاہندی اے میری وتھیا… جاننا چاہندی اے، میں کی آں…؟ سن… میں اک جھوٹھ ہاں، بہت وڈا جھوٹھ… میری ساری زندگی اپنے آپ نال جھوٹھ بولن اتے پھیر اسنوں سچ بناؤن وچ لنگھی ہے… ہائِ ایہہ کنا دکھدائی، اسبھاوک اتے انمنکھی کم سی… میں اک سبھاوک اچھا نوں ماریا سی، پر مینوں ایہہ پتہ نہیں سی کہ اس قتل دے پچھے مینوں ہور بہت سارے خون کرنے پینگے… میں سمجھدا سی کہ اک مسام بند کر دین نال کی فرق پویگا؛ مینوں ایہہ پتہ نہیں سی کہ پھیر اپنے سریر دے سارے دروازے بند کرنے پینگے… سکینہ، ایہہ جو کجھ میں کہہ رہا ہاں، فلسفی بکواس ہے… سدھی گلّ ایہہ ہے کہ میں اپنا کریکٹر اچا کردا رہا اتے آپ اتیئنت ڈونگھیاں دلدلاں وچ دھسدا رہا… میں مر جاواںگا اتے میرا ایہہ کریکٹر… ایہہ بیرنگا جھنڈا میری مٹی اتے اڈدا رہے گا… اوہ ساریاں کڑیاں جنہاں نوں میں کالج وچ پڑھایا کردا سی، جد کدے مینوں یاد کرنگیاں، ایہی کہنگیاں کہ اک فرشتہ سی، جو انساناں وچ آ گیا سی… توں وی میریاں نیکیاں نوں نہیں بھلینگی… پر حقیقت ایہہ ہے کہ جد توں توں اس گھر وچ آئی ہیں، اک چھن وی اجیہا نہیں لنگھیا، جد میں تیری جوانی نوں چور اکھ نال نہ دیکھیا ہووے… میں کلپنا وچ کئی وار تیریاں بلھاں نوں چمیا ہے… کئی وار خیالاں خیالاں وچ میں تیریاں باہاں وچ اپنا سر رکھیا ہے… اتے ہر وار مینوں ایہناں تصویراں دے پرزے-پرزے کرنے پئے، پھیر ایہناں پرزیاں نوں جلاء کے میں سواہ بنائی ہے کہ ایہناں دا ناں-نشان تکّ باقی نہ رہے… کاش! میرے وچ اینی ہمت ہندی کہ میں اپنے اس اچے کریکٹر نوں اک لمبے بانس اتے لنگور وانگ بٹھاء سکدا اتے ڈگڈگی وجاء کے لوکاں نوں اکٹھا کر سکدا اتے کہہ سکدا کہ آؤ دیکھو اتے نصیحت لوو…"
اس گھٹنا توں پچھوں پروفیسر کیول پنج دن جیوندا رہا۔ سکینہ دا بیان ہے کہ مرن توں پہلاں اوہ بہت خوش سی۔
جدوں اوہ آخری ساہ لے رہا سی، اسنے سکینہ نوں کیول اینا آکھیا سی،
"سکینہ، میں لالچی نہیں ہاں… زندگی دے ایہہ آخری پنج دن میرے لئی بہت نے… میں تیرا دھنوادی ہاں…"
(انوواد: پردمن سنگھ بیدی)
