ਅਖ਼ਤਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਅਚਾਨਕ ਇਵੇਂ ਵਿਛੜ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਰੁਪਿਆ ਗਿਰੇ। ਹੁਣੇ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣੇ ਗਾਇਬ। ਢੂੰਢਣ ਲੱਗੇ ਮਗਰ ਬਸ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕਿ ਲੁਟੇ –ਪੁੱਟੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਹਲਚਲ ਸਾਬਣ ਦੀ ਝੱਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਬੈਠ ਗਈ।
ਕਿਤੇ ਆ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, ਹਜਾਰਾਂ ਦਾ ਕਾਫਿਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਮਾਂ ਇਸ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਚੱਲੀ ਆਈ ਸੀ। ਆ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਕੋਈ ਤਿਤਲੀ ਫੜਨ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਪਾ ਕੇ ਰੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ… ਫਿਰ ਹੁਣ ਕਿਤੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਮਝਦਾਰ ਹੈ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਉੱਤੇ ਹੋ ਚਲਿਆ ਹੈ, ਆ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਰਾ ਠਿਕਾਣੇ ਤੇ ਬੈਠੂੰਗੀ ਤਾਂ ਲੱਭ ਲਵਾਂਗੀ।
ਲੇਕਿਨ ਅਖ਼ਤਰ ਤਾਂ ਸੀਮਾ ਦੇ ਕੁਲ 15 ਮੀਲ ਉੱਧਰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਬਸ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਦੇ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਕਾਫਿਲੇ ਤੋਂ ਕਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਖਿਆਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੇ ਤਿਤਲੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਗੰਨਾ ਤੋੜਨ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤੋੜਦਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤਾਹਮ ਜਦੋਂ ਰੋਂਦਾ ਚੀਖਦਾ ਇੱਕ ਤਰਫ ਭੱਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਤੈਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਨਾਰਾ – ਏ – ਤਕਬੀਰ ਮਾਰ ਦੇਵਾਂਗਾ… ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਸਹਿਮ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਭ ਸਿੱਖ ਅਚਾਨਕ ਹਸ ਪਏ ਸਨ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੇ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਢਿਲੀ-ਢਾਲੀ ਪਗੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਦੇ ਉਲਝੇ ਹੋਏ ਕੇਸ਼ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜੂੜਾ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨੰਗਾ ਸੀ, ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਹਸੋ ਨਾ ਯਾਰੋ! ਇਸ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੀਹਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।” ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ, ਜੀਹਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਿਰਪਾਨ ਕੱਢ ਲਈ ਸੀ, ਬੋਲਿਆ, “ਜਰਾ ਰੁੱਕ ਪਰਮੇਸ਼ਰ, ਕਿਰਪਾਨ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੇ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ।”
“ਮਾਰੋ ਨਾ ਯਾਰੋ,” ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਪੁਕਾਰ ਸੀ। “ਇਸਨੂੰ ਮਾਰੋ ਨਾ, ਇੰਨਾ ਜਰਾ-ਜਿਹਾ ਤਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੀਹਨੇ…।”
“ਪੁੱਛ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਇਸ ਤੋਂ।” ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਬੋਲਿਆ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਕਿਹਾ, “ਬੋਲ, ਤੈਨੂੰ ਕਿਸਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ? ਖੁਦਾ ਨੇ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ?”
ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਸਾਰੀ ਖੁਸ਼ਕੀ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸਦੀ ਜਬਾਨ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਧੁੰਨੀ ਤੱਕ ਫੈਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅੱਖਾਂ ਝਪਕ ਕੇ ਉਸਨੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਡੋਲ੍ਹ ਦੇਣਾ ਚਾਹਿਆ ਜੋ ਰੇਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਪਪੋਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੜਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਵੇਖਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਗਏ ਹੋਏ ਇੱਕ ਹੰਝੂ ਨੂੰ ਥੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਪਤਾ ਨਹੀਂ।”
“ਲਓ ਹੋਰ ਸੁਣੋ।” ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਦੇਕੇ ਹੱਸਣ ਲਗਾ।
ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਵੀ ਅਜੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, “ਮਾਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਮੈਂ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।”
ਸਭ ਸਿੱਖ ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ ਮਗਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਲਬਿਲਾ ਕੇ ਕੁੱਝ ਇਵੇਂ ਰੋਇਆ ਕਿ ਕੁੱਝ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਭੌਂਚੱਕੇ ਜਿਹੇ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਰੋਣੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਲਗਾ, “ਸਭ ਬੱਚੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਯਾਰੋ, ਮੇਰਾ ਕਰਤਾਰਾ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।”
ਕਿਰਪਾਨ ਮਿਆਨ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ ਗਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਖੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਕੀਤੀ ਫਿਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ, ਵਿਲਕਦੇ ਹੋਏ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਫੜ ਉਹ ਚੁਪਚਾਪ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੋਲ ਲਿਆ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਲੈ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸੰਭਾਲ ਇਸਨੂੰ, ਕੇਸ਼ ਵਧਵਾ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਰਤਾਰਾ ਬਣਾ ਲੈ, ਲੈ ਫੜ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਝਪਟ ਕੇ ਉਠਾ ਲਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪਗੜੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਅਤੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਟਾਂ ਲਮਕਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਉਸਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਪਾਗਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੰਮਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਘੁਟਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾਕੇ ਅਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੋਚਣ ਲਗਾ ਜੀਹਨੇ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਚਮਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਪਲਟ ਕੇ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ, ਅਚਾਨਕ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲ ਲਪਕਿਆ ਮਗਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਭੱਜਿਆ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਝੁੰਡ ਵਿੱਚ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਦਦਾ ਅਤੇ ਟੱਪਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੇਸ਼ ਉਸਦੀ ਲਪਟ–ਝਪਟ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ। ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਹੈਰਾਨ ਖੜੇ ਹੋਏ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ ਫਿਰ ਉਹ ਇੱਕ ਹੱਥ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਤੇ ਰੱਖ ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ ਵਾਪਸ ਆਇਆ। ਉਸਦੀ ਭਿੱਜੀ ਹੋਈ ਦਾੜੀ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਰਖ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਫ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਕੋਲ ਆਕੇ ਉਹ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਜੋਰ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ਤੇਰਾ?”
“ਅਖ਼ਤਰ।” ਇਸ ਵਾਰ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਆਵਾਜ ਭੱਰਾਈ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
“ਅਖ਼ਤਰ ਬੇਟੇ!” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਜਰਾ ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਝਾਕੋ ਤਾਂ।”
ਅਖ਼ਤਰ ਜਰਾ – ਜਿਹਾ ਝੁਕ ਗਿਆ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਰਾ-ਕੁ ਝਿਰੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਝੱਟਪੱਟ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈ। “ਅਹਾ!” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਤਾਲੀ ਵਜਾਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹੰਝੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਤਿਤਲੀ।”
“ਲਏਂਗਾ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ,” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮਲਿਆ।
ਤਾਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲਿਆ। ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਤਿਤਲੀ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਮਗਰ ਉਹ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਉੱਡ ਗਈ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੇ ਪੋਰਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਜੱਰੇ ਛੱਡ ਗਈ। ਅਖ਼ਤਰ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਕਹਿਣ ਲਗਾ, “ਸਭ ਬੱਚੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਯਾਰੋ?” ਕਰਤਾਰੇ ਦੀ ਤਿਤਲੀ ਵੀ ਉੱਡ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਮੂੰਹ ਲਟਕਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।
“ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ, ਤੂੰ ਅੱਧਾ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।” ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਨੇ ਜਰਾ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰਾ ਦਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਗਾ।
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸੇ ਤਰਫ ਚਲਣ ਲਗਾ ਜਿਧਰ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਫਫਕ–ਫਫਕ ਕੇ ਰੋਣ ਲਗਾ।
“ਆਪਾਂ, ਮਾਂ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂਗੇ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕਕੇ ਉਸਨੂੰ ਥਪਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਮਗਰ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਝਟਕ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਹਾਂ ਬੇਟੇ! ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਲਈ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ,” ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਚੁਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿਰਫ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸਿਸਕ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਥਪਕੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਨਾਗਵਾਰੀ ਨਾਲ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਘਰ ਸੀ ਲੁਟਿਆ-ਪੁਟਿਆ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਮਕਾਨ ਅਲਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਧੀ ਸਮੇਤ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਿਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਠਿਠਕ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਅੱਖਾਂ ਪਥਰਾ ਜਿਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੱਡੀ ਰਹੱਸਪੂਰਨ ਕਾਨਾਫੂਸੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, “ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।”
ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਹਸ ਪਏ ਸਨ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿੱਛੜਦੇ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਾਣ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ, ਝੂਠ ਨਾ ਬੁਲਾਏ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਸ ਵਾਰ ਤਾਂ ਇਹ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਧਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟ ਧਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵਿੱਛੜਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੈਰ ਰੋ-ਧੋ ਲਈ ਪਰ ਇਸਦਾ ਰੋਣ ਨਾਲ ਵੀ ਜੀ ਹਲਕਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉੱਥੇ ਮਜਾਲ ਹੈ ਜੋ ਧੀ ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵੀ ਜਰਾ ਗ਼ੁੱਸੇ ਨਾਲ ਵੇਖ ਲੈਂਦੀ, ਬਿਫਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਧੀ ਨੂੰ ਭੈੜਾ ਮਤ ਕਹੋ। ਧੀ ਵੱਡੀ ਮਸਕੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਮੁਸਾਫਰ ਹੈ ਬੇਚਾਰੀ ਸਾਡੇ ਘਰੌਂਦੇ ਵਿੱਚ ਸੁਸਤਾਉਣ ਬੈਠ ਗਈ ਹੈ। ਵਕਤ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਚੱਲੀ ਜਾਵੇਗੀ।… ਅਤੇ ਹੁਣ ਅਮਰ ਕੌਰ ਤੋਂ ਜਰਾ-ਜਿਹਾ ਵੀ ਕਸੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਪੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਹ ਤੱਕ ਬਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਟੀਆਂ ਬੀਵੀਆਂ ਉਧਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ ਯਾਰੋ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜ–ਛੇ ਬਰਸ ਦੇ ਬੇਟੇ ਵੀ ਉਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਇਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਠਹਰਿਆ ਸੀ ਮਗਰ ਹਰ ਰਾਤ ਉਸਦਾ ਨਿਯਮ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਕਰਵਟਾਂ ਬਦਲਦਾ ਫਿਰ ਬੜਬੜਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਠ ਬੈਠਦਾ। ਬੜੀ ਡਰੀ ਹੋਈ ਕਾਨਾਫੂਸੀ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, “ਸੁਣਦੀ ਹੈਂ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਤਨੀ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਹਾਂ ਕਹਿਕੇ ਟਾਲ ਜਾਂਦੀ ਮਗਰ ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕਾਨਾਫੂਸੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਤ ਭਰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ – ਸਾਰੀਆਂ ਪਰਛਾਈਆਂ ਹਰ ਤਰਫ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦੀਆਂ ਨਜਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਜਰਾ ਕੁ ਪੌ ਫਟਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੇ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਮਸਜਦ ਦੇ ਗੁਆਂਢ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ ਅੰਜਾਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਮਜਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਫੁੱਟਦਾ ਉਜਿਆਲਾ ਗਾਉਣ ਲਗਾ ਹੋਵੇ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਪੜੋਸਣ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਕੇ ਚੀਥੜੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੂਰੇ ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜਾਣ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅੰਜਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਦੀ ਚੀਖ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅੰਜਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਭੈਭੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਮਸਜਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਗਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਤੱਕ ਸੁੱਤੀ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ, ਠੀਕ ਹੈ ਸੋਏ ਨਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰੇ। ਨਿਕੰਮੀਆਂ ਹੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇਹ ਛੋਕਰੀਆਂ। ਮੁੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁਕਾ ਹੁੰਦਾ ਯਾਰੋ।
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਨਿਯਮ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਖੁੱਲੇ ਕੇਸ਼ ਕੰਘੇ ਸਮੇਤ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ਅਤੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਹੱਥ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਕਮਰ ਨੂੰ ਥਪਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਤਰਫ ਬੈਠੀ ਛੱਜ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਛਟ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਜਿੱਥੇ ਸਨ ਉਥੇ ਹੀ ਰੁਕ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਬਿੱਟ ਬਿੱਟ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ ਫਿਰ ਉਹ ਛੱਜ ਤੋਂ ਕੁੱਦਦੀ ਹੋਈ ਆਈ ਅਤੇ ਬੋਲੀ, “ਇਹ ਕੌਣ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰੰਤਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ, “ਡਰ ਨਾ ਬੇਵਕੂਫ, ਇਸਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਕਰਤਾਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਤਿਤਲੀਆਂ ਦਾ ਆਸ਼ਿਕ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਅਖ਼ਤਰ ਹੈ।”
“ਅਖ਼ਤਰ?” ਪਤਨੀ ਦੇ ਤੇਵਰ ਬਦਲ ਗਏ।
“ਤੂੰ ਇਸਨੂੰ ਅਖ਼ਤਰ ਸਿੰਘ ਕਹਿ ਦੇਣਾ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਕੀਤੀ “ਤੇ ਫਿਰ ਕੇਸਾਂ ਦਾ ਕਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕੜਾ ਅਤੇ ਕਛਹਿਰਾ ਪਵਾ ਦੋ, ਕੰਘਾ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ।”
“ਪਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿਸਦਾ?” ਪਤਨੀ ਨੇ ਹੋਰ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਚਾਹੀ।
“ਕਿਸਦਾ ਹੈ!” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਨ ਲਗਾ। “ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਯਾਰੋ ਇਹ ਔਰਤ ਇੰਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਕਿ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਤਿਲ ਹੈ ਉਹ ਕਰਤਾਰੇ ਹੀ ਦਾ ਤਿਲ ਹੈ। ਕਰਤਾਰੇ ਦੇ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਿਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸੀ, ਜਰਾ ਵੱਡਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਸੇ ਤਿਲ ਤੇ ਤਾਂ ਚੁੰਮਦੇ ਸਾਂ ਅਤੇ ਇਹ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋਆਂ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਲਾਬੀ ਹਨ ਤਾਂ ਯਾਰੋ! ਪਰ ਇਹ ਔਰਤ ਇਹ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੀ ਕਿ ਕਰਤਾਰੇ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋਆਂ ਵੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਸਨ, ਫਰਕ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਰਾ ਮੋਟੀਆਂ ਸਨ ਇਹ ਜਰਾ ਪਤਲੀ ਹੈ…।”
ਅਖ਼ਤਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮਾਰੇ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ ਜਬਤ ਕੀਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਬਿਲਬਿਲਾ ਉੱਠਿਆ, “ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਰਹਾਂਗੇ! ਅਸੀਂ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂਗੇ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ, “ਅਰੀ ਤਾਂ, ਇਹ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।”
ਤਾਂ ਜਾਵੇ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਉਹੀ ਪ੍ਰੇਤ ਛਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨੋਚਕੇ ਬਾਹਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਝਟਕ ਆਇਆ ਸੀ। “ਡਾਕਾ ਪਾਉਣ ਗਿਆ ਸੀ ਸੂਰਮਾ ਅਤੇ ਉਠਾ ਲਿਆਇਆ ਇਹ ਹੱਥ ਭਰ ਦਾ ਲੌਂਡਾ। ਓਏ ਕੋਈ ਲੱਕੜੀ ਉਠਾ ਲਿਆਂਦਾ ਤਾਂ ਹਜਾਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਹੀ, ਦੋ ਸੌ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਵਿਕ ਜਾਂਦੀ। ਕੋਈ ਉਜੜੇ ਘਰ ਦਾ ਮੰਜਾ ਖਟੋਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਗਲੇ… ਪਗਲੇ… ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਵੇਖਦਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਮੁਸੱਲਾ… ਜਿੱਥੋਂ ਉਠਾ ਲਿਆਏ ਹੋ ਉਥੇ ਹੀ ਪਾ ਆਓ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਜੋ ਇਸਨੇ ਮੇਰੇ ਚੌਂਕੇ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਰੱਖਿਆ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਿੰਨਤ ਕੀਤੀ, “ਕਰਤਾਰੇ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸਮਝੀ?”
“ਨਹੀਂ।” ਇਸ ਵਾਰ ਪਤਨੀ ਚੀਖ ਉੱਠੀ, “ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ ਅਤੇ ਨਾ ਕੁੱਝ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਰਾਤ ਹੀ ਰਾਤ ਝੱਟਕਾ ਕਰ ਸੁਟਾਂਗੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿਆਂਗੀ। ਉਠਾ ਲਿਆਇਆ ਹੈ ਉੱਥੋਂ। ਲੈ ਜਾ ਇਸਨੂੰ ਸੁੱਟ ਦੇ ਬਾਹਰ।”
“ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਨਾ ਸੁੱਟ ਦੇਵਾਂ ਬਾਹਰ?” ਹੁਣ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਵਿਗੜ ਗਿਆ, “ਤੇਰਾ ਨਾ ਕਰ ਸੁੱਟਾਂ ਝੱਟਕਾ?” ਉਹ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਨੂੰ ਦੋਹੱਥੜ ਕੁੱਟਦੀ ਚੀਖਦੀ ਚੀਖਦੀ ਭੱਜੀ। ਗੁਆਂਢ ਤੋਂ ਅਮਰ ਕੌਰ ਦੌੜੀ ਆਈ। ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਗਲੀ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਮਰਦ ਵੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਠੁਕਣ ਤੋਂ ਬੱਚ ਗਈ। ਫਿਰ ਸਭ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਨੇਕ ਕੰਮ ਹੈ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਬਣਾਉਣਾ। ਪੁਰਾਣਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੁੰਦਾ। ਪਤਨੀ ਦੀ ਢਾਰਸ ਬੱਧੀ ਮਗਰ ਅਮਰ ਕੌਰ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਗੋਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਦਈਂ ਰੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਅਚਾਨਕ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਰਜ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹਜੂਮ ਨੂੰ ਹਿੱਲਾ ਦਿੱਤਾ, “ਅਖ਼ਤਰ ਕਿੱਧਰ ਗਿਆ?” ਉਹ ਚਿੰਘਾੜਿਆ, “ਓਏ ਉਹ ਕਿੱਧਰ ਗਿਆ ਸਾਡਾ ਅਖ਼ਤਰ, ਓਏ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ ਦੇ ਹੱਥੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਯਾਰੋ! ਅਖ਼ਤਰ… ਅਖ਼ਤਰ…!”
“ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਆਵਾਂਗਾ।” ਪਗਡੰਡੀ ਦੇ ਮੋੜ ਤੇ ਗਿਆਨ ਸਿੰਹ ਦੇ ਗੰਨੇ ਦੇ ਖੇਤ ਦੀ ਆੜ ਤੋਂ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਡਾਂਟ ਦਿੱਤਾ, “ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਹੋ।”
“ਹਾਂ ਬੇਟੇ ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਹਾਂ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋਕੇ ਦੋਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ।
“ਤਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਆਵਾਂਗੇ।” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਪੂੰਝ ਕੇ ਨਵੇਂ ਹੰਝੂਆਂ ਲਈ ਰਸਤਾ ਸਾਫ ਕੀਤਾ।
“ਨਹੀਂ ਆਏਂਗਾ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲਹਿਜਾ ਅਚਾਨਕ ਬਦਲ ਗਿਆ।
“ਨਹੀਂ।”
“ਨਹੀਂ ਆਏਂਗਾ?”
“ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ।”
“ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਆਏਂਗਾ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਕੰਨ ਤੋਂ ਫੜਿਆ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਬੁਲਾਂ ਨੂੰ ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਬਾਕੇ ਥਾੜ ਇੱਕ ਥੱਪੜ੍ਹ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, “ਚਲ,” ਉਹ ਕੜਕਿਆ।
ਅਖ਼ਤਰ ਇਵੇਂ ਸਹਿਮ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕਦਮ ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਖ਼ੂਨ ਨੁਚੜ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਪੈਰ ਪਟਕਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਉਡਾਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਵਿਲਕ ਵਿਲਕ ਰੋਣ ਲਗਾ, “ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ ਬਸ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ, ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਖ ਹੋ ਮੈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।”
ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਮ ਜਾਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਖ਼ੂਨ ਜਿਵੇਂ ਨੁਚੜ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜਕੜ ਲਿਆ। ਉਸਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਫੜਕਣ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਰੋ ਪਿਆ ਕਿ ਖੇਤ ਦੇ ਪਰਲੇ ਮੋੜ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਗੁਆਂਢੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸਹਿਮ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਠਿਠਕ ਗਏ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਜੋਰ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਵੇਂ ਸਿਸਕ ਸਿਸਕ ਕੇ ਰੋਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਹੇਠਲਾ ਬੁਲ੍ਹ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਟਕ ਆਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੱਚਿਆਂ ਜਿਹੀ ਰੋਣੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰ ਦੇ ਅਖ਼ਤਰ, ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਖੁਦਾ ਦੀ ਕਸਮ, ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦੋਸਤ ਹਾਂ,” ਇਕੱਲਾ ਇੱਥੋਂ ਜਾਏਂਗਾ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਮਾਰ ਦੇਵੇਗਾ ਫਿਰ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰੇਗੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਜਾਕੇ ਤੈਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡ ਆਵਾਂਗਾ, ਸੁਣਿਆ ? ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਨਾ? ਫਿਰ ਉੱਥੇ ਜੇਕਰ ਤੈਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਨਾ ਕਰਤਾਰਾ ਨਾਮ ਦਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੂੰ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਜਾਣਾ, ਅੱਛਾ?”
“ਅੱਛਾ।” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਉੱਲਟੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਹੰਝੂ ਪੂੰਝਦੇ ਹੋਏ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸੌਦਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਮਗਰ ਇੱਕ ਹੀ ਕਦਮ ਚੁੱਕ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਗੁਆਂਢੀ ਖੜੇ ਉਸਦੀਆਂ ਤਮਾਮ ਹਰਕਤਾਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਧਖੜ ਉਮਰ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਆਂਢੀ ਬੋਲਿਆ, “ਰੋਂਦਾ ਕਿਉਂ ਹੈਂ ? ਪਰਮੇਸ਼ਰ, ਓਏ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕੇਸ਼ ਵੱਧ ਆਣਗੇ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਕਰਤਾਰਾ ਲੱਗੇਗਾ।”
ਕੁੱਝ ਕਹੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਤੇਜ – ਤੇਜ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਗਾ ਫਿਰ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਰੁਕ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪਲਟ ਕਰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ।
“ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਜਾਲਿਮ ਲੋਕ ਹੋ ਯਾਰੋ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉੱਧਰ ਕੋਈ ਕਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਅਖ਼ਤਰ ਬਣਾ ਲਏ ਤਾਂ ? ਉਸਨੂੰ ਜਾਲਿਮ ਹੀ ਕਹੋਗੇ ਨਾ?” ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਗਰਜ ਆ ਗਈ, “ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੀ ਰਹੇਗਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੌਂਹ ਮੈਂ ਕੱਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਕੇ ਉਸਦੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਬਾਲ ਬਣਵਾ ਲਾਵਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਕੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ? ਖਾਲਸਾ ਹਾਂ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਦਿਲ ਹੈ, ਮੁਰਗੀ ਦਾ ਨਹੀਂ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਿਲ ਹੋਕੇ ਅਜੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਧੀ ਨੂੰ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਦੇਸ਼ ਹੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦਾ ਗਰੰਥੀ ਸਰਦਾਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਪਰਮੇਸ਼ਰ!”
“ਜੀ,” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਲਟ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸਦੇ ਸਭ ਗੁਆਂਢੀ ਵੀ ਸਨ।
“ਵੇਖੋ,” ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਨੇ ਵੱਡੇ ਰੋਹਬ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਕੱਲ ਨੂੰ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪਗੜੀ ਬੰਨੂੰ, ਕੜਾ ਪਹਿਨੂੰ। ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਖਿਲਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸਦੇ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਕੈਂਚੀ ਨਹੀਂ ਛੂਹੇਗੀ। ਛੂ ਗਈ ਤਾਂ ਕੱਲ ਹੀ ਤੋਂ ਇਹ ਘਰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦੇਣਾ। ਸਮਝੇ।”
“ਜੀ,” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਹਿਸਤਾ ਜਿਹੇ ਕਿਹਾ।
“ਹਾਂ,” ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਨੇ ਆਖਰੀ ਚੋਟ ਲਗਾਈ।
“ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਗਰੰਥੀ ਜੀ!” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੋਲੀ, “ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦੇ ਕੋਨੇ – ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਜਨਮ ਹੀ ਮੁਸਲਾ ਰਹਿ ਚੁਕਾ ਹੈ। ਅਮਰ ਕੌਰ ਧੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਾ ਛੋਕਰਾ ਆਇਆ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਹ ਬੈਠੀ ਰੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਘਰ ਤੇ ਕੋਈ ਆਫਤ ਆਵੇਗੀ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਦਾ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ ਆਵਾਂਗੀ ਅਤੇ ਅਮਰ ਕੌਰ ਵੀ, ਫਿਰ ਇਹ ਪਿਆ ਇਸ ਛੋਕਰੇ ਨੂੰ ਚੱਟੇ ਮੋਇਆ ਨਿਕੰਮਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ।”
“ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਕੌਣ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਗਧੀ!” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਪਤਨੀ ਤੇ ਕੱਢਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਦੇਰ ਤੱਕ ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਗਾਲਾਂ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉੱਠਕੇ ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ, ਅੱਛਾ ਜੀ ਅੱਛਾ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਇਵੇਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਝੱਟਪੱਟ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਏ।
ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਮੁੰਡਿਆਂ ਤੋਂ ਗੁਣ ਦੋਸ਼ ਪਛਾਣਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹੀ ਕੰਨਾਂ ਦੀ ਲੌ ਤੱਕ ਕਸ ਕੇ ਬੰਨੀ ਹੋਈ ਪਗੜੀ, ਉਹੀ ਹੱਥ ਦਾ ਕੜਾ ਅਤੇ ਉਹੀ ਕਛਹਿਰਾ। ਸਿਰਫ ਜਦੋਂ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਪਗੜੀ ਉਤਾਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਗੈਰ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਭੇਦ ਖੁਲਦਾ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੇ ਬਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਇਸ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, “ਜਰਾ ਏਧਰ ਤਾਂ ਆ ਅਮਰ ਕੌਰੇ! ਇਹ ਵੇਖ, ਕੇਸ਼ ਬੰਨ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜੂੜਾ ਬਣੇਗਾ, ਕੰਘਾ ਲੱਗੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ।”
“ਨਹੀਂ ਮਾਂ!” ਅਮਰ ਕੌਰ ਉਥੋਂ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਕ ਹਨ ਅਤੇ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਹਨ ਅਤੇ ਚੰਨ ਇੱਕ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਤਾਰਾ ਵੀ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ ਮੇਰਾ ਨੰਨ੍ਹਾ ਮੁੰਨਾ ਭਰਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਫੂਟ – ਫੁੱਟ ਕੇ ਰੋ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਚਲ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ, “ਮੈਂ ਇਸ ਖਿਡੌਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਹਿਲੂੰਗੀ ਮਾਂ, ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ ਇਹ ਮੁਸਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕਰਤਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਮੁਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।”
“ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਚਮੁੱਚ ਕਰਤਾਰਾ ਹੈ ਮੇਰਾ ਚੰਨ – ਜਿਹਾ ਲਾਡਲਾ ਪੁੱਤਰ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਰੋ ਦਿੰਦੀ। ਦੋਨੋਂ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਛੱਡਕੇ ਕਿਸੇ ਇਕੱਲੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਖੂਬ ਰੋਂਦੀਆਂ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੋਰ – ਜੋਰ ਨਾਲ ਰੋਣ ਲੱਗਦੀਆਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਰਤਾਰੇ ਲਈ ਰੋਂਦੀਆਂ। ਅਖ਼ਤਰ ਕੁਝ ਰੋਜ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਲਈ ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਪਰ ਰੋਂਦਾ। ਜਦੋਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇਮਦਾਦੀ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਅਨਾਜ ਕੱਪੜਾ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਂਦਾ, ਉਸਦੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਮੜ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਰੋ – ਰੋ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, “ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪਗੜੀ ਬੰਨ੍ਹੀਂ ਪਰਮੂ! ਮੇਰੇ ਕੇਸ਼ ਵਧਾ ਦੋ, ਮੈਨੂੰ ਕੰਘਾ ਖਰੀਦ ਦੋ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਉਸਨੂੰ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲਗਾ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਭੱਰਾਈ ਹੋਈ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ, “ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਬੱਚੇ, ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ, ਸਮਝੇ ? ਇਹ ਕੇਸ਼ – ਵੇਸ਼ ਸਭ ਵੱਧ ਆਣਗੇ।”
ਅਖ਼ਤਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਚਿਮਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਅਮਰ ਕੌਰ ਵੱਲ ਇਵੇਂ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਉਸਨੂੰ ਨਵਾਉਂਦੀ, ਉਸਦੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਂਦੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਘੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰੋਣ ਲੱਗਦੀ ਅਤੇ ਰੋਂਦੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਅਲਬਤਾ ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਵੱਲ ਜਦੋਂ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਨੱਕ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੰਦੀ। ਸ਼ੁਰੂ – ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਮੋਕਾ ਵੀ ਜੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਉਸਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਬਿਫਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ – ਵੱਡੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸਵੱਲ ਇਵੇਂ ਵਧਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਧੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕਕੇ ਦੀਵਾਰ ਉਪਰੋਂ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਪਟਕ ਦਿੰਦਾ, “ਉੱਲੂ ਦੀ ਪੱਠੀ”ਉਸ ਰੋਜ ਉਸਨੇ ਕੜਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਲੜਕੀਆਂ ਉਠ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇੱਥੇ ਇਹ ਮੁਸ਼ਟੰਡੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਚੱਲੀ ਆਈ ਅਤੇ ਉਠ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਜਿਸਨੂੰ ਅਜੇ ਨੱਕ ਤੱਕ ਪੂੰਝਣਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਅਜਬ ਨ੍ਹੇਰ ਹੈ ਯਾਰੋ।” ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਤੇ ਹੱਥ ਤਾਂ ਖੈਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਮਗਰ ਉਸਦੀ ਨਫਰਤ ਦੁਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਇੱਕ ਰੋਜ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਤੇਜ ਬੁਖਾਰ ਆ ਗਿਆ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਵੈਦ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਜਾਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਗੁਆਂਢਣ ਤੋਂ ਪਿਸੀ ਹੋਈ ਸੌਫ਼ ਮੰਗਣ ਚੱਲੀ ਗਈ। ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ, “ਪਾਣੀ” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਲਾਲ ਲਾਲ ਸੁੱਜੀਆਂ ਸੁੱਜੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲੀਆਂ, ਏਧਰ ਉੱਧਰ ਵੇਖਿਆ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਕਰਾਹ ਬਣਕੇ ਉਸਦੇ ਹਲਕ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਲਿਹਾਫ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਫ ਝਟਕ ਕੇ ਉਠ ਬੈਠਾ। ਅਮਰ ਕੌਰ ਸਾਹਮਣੇ ਦਹਲੀਜ ਤੇ ਬੈਠੀ ਖਜੂਰ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਚੰਗੇਰ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ। “ਪਾਣੀ ਦੇ,” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਡਾਂਟਿਆ। ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟ ਗਈ। ਇਸ ਵਾਰ ਅਖ਼ਤਰ ਚੀਖ ਉੱਠਿਆ, “ਪਾਣੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈਂ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਰਨਾ ਮੈਂ ਮਾਰੂੰਗਾ।” ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬੋਲੀ, “ਮਾਰ ਤਾਂ ਸਹੀ, ਤੂੰ ਕਰਤਾਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਮਾਰ ਸਹਿ ਲਵਾਂਗੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਬੋਟੀ ਬੋਟੀ ਕਰ ਸੁੱਟਾਂਗੀ।” ਅਖ਼ਤਰ ਵਿਲਕ ਵਿਲਕ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਅੱਜ ਮੁੱਦਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦਵਾ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਪਿਸੀ ਸੌਫ਼ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਈ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਰੋਂਦੇ ਰੋਂਦੇ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਿਸਕ ਸਿਸਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਇਹ ਅਮਰ ਕੌਰ ਸੂਅਰ ਦੀ ਬੱਚੀ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਿਲਾਂਦੀ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂਗੇ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਮਰ ਕੌਰ ਵੱਲ ਗ਼ੁੱਸੇ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ, ਉਹ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, “ਕੀ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਵਾਂ, ਕਰਤਾਰਾ ਵੀ ਕਿਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਸ ਤੇ ਤਰਸ ਨਾ ਆਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਤਰਸ ਆਏ ਇਸ ਤੇ ? ਹਾਂ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਅਖ਼ਤਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ, “ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਹੈ ਬੇਟੇ।”
“ਨਹੀਂ,” ਅਖ਼ਤਰ ਬਹੁਤ ਗ਼ੁੱਸੇ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ, “ਇਹ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਪੰਜ ਵਕਤ ਨਮਾਜ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਕਹਿਕੇ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਂਦੀ ਹੈ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਿਆਲਾ ਭਰਕੇ ਲਿਆਈ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਪਿਆਲੇ ਨੂੰ ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਦੇ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਚੀਖਿਆ, “ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਪੀਏਂਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਅਮਰ ਕੌਰ ਸੂਅਰ ਦੀ ਬੱਚੀ ਦੀ ਮਾਂ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਪਰਮੂੰ ਦੇ ਹੱਥ ਤੋਂ ਪੀਏਂਗੇ।”
“ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸੂਅਰ ਦੀ ਬੱਚੀ ਦਾ ਬਾਪ ਹੈ।” ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੇ ਜਲ ਕੇ ਕਿਹਾ।
“ਤਾਂ ਹੋਵੇ ਪਿਆ, ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ?”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਅਜੀਬ ਕੈਫੀਅਤਾਂ ਧੁੱਪ ਛਾਂ ਜਿਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਗਈਆਂ। ਉਹ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਮੰਗ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਵੀ ਅਤੇ ਰੋ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਇਆ, ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ, ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਬਿਸਤਰ ਤੇ ਲਿਟਾਕੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਖੁਜਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤੱਦ ਕਿਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੂ ਬਦਲਿਆ। ਉਸ ਵਕਤ ਅਖ਼ਤਰ ਦਾ ਬੁਖ਼ਾਰ ਉੱਤਰ ਚੁਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬੜੇ ਮਜੇ ਨਾਲ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਭੜਕ ਉਠਿਆ ਅਤੇ ਨਿਹਾਇਤ ਅਹਿਸਤਾ ਅਹਿਸਤਾ ਬੋਲਿਆ, “ਅਰੀ, ਸੁਣਦੀ ਹੈਂ! ਸੁਣ ਰਹੀ ਹੈਂ! ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।”
ਪਤਨੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਆਦਤ ਕਹਿਕੇ ਟਾਲਣਾ ਚਾਹਿਆ ਫਿਰ ਇੱਕਦਮ ਬੁੜਬੁੜਾ ਕੇ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਅਮਰ ਕੌਰ ਦੇ ਮੰਜੇ ਵੱਲ ਹੱਥ ਵਧਾਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਹਿਲਾਕੇ ਅਹਿਸਤਾ ਜਿਹੇ ਬੋਲੀ, “ਧੀਏ!”
“ਕੀ ਹੈ ਮਾਂ?” ਅਮਰ ਕੌਰ ਚੌਂਕ ਉੱਠੀ।
ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਾਨਾਫੂਸੀ ਕੀਤੀ, “ਸੁਣੀਂ ਤਾਂ ਸਚਮੁੱਚ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।”
ਇਹ ਇੱਕ ਪਲ ਦਾ ਸੱਨਾਟਾ ਬਹੁਤ ਖੌਫਨਾਕ ਸੀ। ਅਮਰ ਕੌਰ ਦੀ ਚੀਖ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਤਰਨਾਕ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਚੀਖ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੌਫਨਾਕ ਸੀ।
“ਕੀ ਹੋਇਆ ਪੁੱਤਰ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਤੜਪ ਕੇ ਉਠਿਆ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਜਾਕੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਲਿਆ, “ਡਰ ਗਿਆ ਪੁੱਤਰ?” “ਹਾਂ।” ਅਖ਼ਤਰ ਲਿਹਾਫ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰ ਕੱਢ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਚੀਖਦੀ ਸੀ।
“ਅਮਰ ਕੌਰ ਚੀਕੀ ਸੀ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅਸੀਂ ਸਭ ਇਵੇਂ ਸਮਝੇ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।”
“ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ।” ਅਖ਼ਤਰ ਬੋਲਿਆ।
ਹੁਣ ਵੀ ਅਮਰ ਕੌਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਚੀਖ ਨਿਕਲ ਗਈ।
ਪਤਨੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਚਿਰਾਗ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਮਰ ਕੌਰ ਦੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਬੈਠਕੇ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੁਣੇ ਧੂੰਆਂ ਬਣਕੇ ਦਰਵਾਜੇ ਦੀਆਂ ਝੀਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਉੱਡ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣੀ ਆਵਾਜ ਆਵੇਗੀ, “ਮੈਂ ਜਿੰਨ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕੱਲ ਰਾਤ ਫਿਰ ਆਕੇ ਕੁਰਾਨ ਪੜੂੰਗਾ।”
“ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ਭਲਾ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਪੜੂੰ?” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਹਾਂ – ਹਾਂ,” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਨੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਕਿਹਾ।
ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਕੁਲ ਹੂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਹੂ ਅਹਦ ਪੜ੍ਹਨ ਲਗਾ। ਅਹਦ ਪਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਛੂਹ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ, “ਤੁਹਾਡੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਵੀ ਛੁਹ ਕਰ ਦੇਵਾ?”
“ਹਾਂ ਹਾਂ,” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਿਰੇਬਾਨ ਦਾ ਬਟਨ ਖੋਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਛੂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਇਸ ਵਾਰ ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੇ ਵੱਡੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਚੀਖ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ।
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, “ਕੀ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ?”
ਹਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਬੋਲਿਆ, “ਮਾਂ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਏ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਕੁਲ ਹੂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਪੜੋ ਨੀਂਦ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅਮਰ ਕੌਰ ਨੇ ਡਰਾ ਦਿੱਤਾ।”
“ਫਿਰ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਸੌਂ ਜਾ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਰੋਜ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰ, ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰ। ਇਸਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਵਰਨਾ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰੇਗੀ। ਲੈ ਹੁਣ ਸੌਂ ਜਾ।” ਉਸਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਲਿਟਾਕੇ ਉਸਨੂੰ ਲਿਹਾਫ ਓੜਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚਿਰਾਗ ਬੁਝਾਣ ਲਈ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਅਮਰ ਕੌਰ ਬੋਲੀ, “ਨਾ – ਨਾ ਬਾਬਾ… ਬੁਝਾਓ ਨਾ, ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।”
“ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿਸ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ?”
“ਜਲਦਾ ਰਹੇ ਕੀ ਹੈ?” ਪਤਨੀ ਬੋਲੀ।
ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾ ਬੁਝਾਕੇ ਹਸ ਪਿਆ, “ਪਗਲੀਆਂ”, ਉਹ ਬੋਲਿਆ “ਗਧੀਆਂ।”
ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਤਰ ਅਹਿਸਤਾ ਅਹਿਸਤਾ ਕੁਲ ਹੂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਹਲਕੇ ਹਲਕੇ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰਨ ਲਗਾ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸੌਂ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ, ਮਗਰ ਅਮਰ ਕੌਰ ਰਾਤ ਭਰ ਕੱਚੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਗੁਆਂਢ ਦੀ ਮਸਜਦ ਦੀ ਅੰਜਾਨ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਡਰਦੀ ਰਹੀ।
ਹੁਣ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਚੰਗੇ ਖਾਸੇ ਕੇਸ਼ ਵੱਧ ਆਏ ਸਨ। ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਜੂੜੇ ਵਿੱਚ ਕੰਘਾ ਵੀ ਅਟਕ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਕਰਤਾਰਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਸੀ ਮਮਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਮਗਰ ਅਮਰ ਕੌਰ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਵੇਖਦੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਬਹੁਰੂਪੀਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣੇ ਪਗੜੀ ਅਤੇ ਕੇਸ਼ ਉਤਾਰ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕੁਲ ਹੂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਵੱਡੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘਰ ਆਇਆ ਅਤੇ ਹਫ਼ਦੇ ਹਫ਼ਦੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਹੈ?”
“ਕੌਣ ਅਮਰ ਕੌਰ?”
“ਨਹੀਂ।”
“ਕਰਤਾਰਾ?”
“ਨਹੀਂ” ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਸੋਚਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਹਾਂ ਹਾਂ ਉਹੀ ਕਰਤਾਰਾ?”
“ਬਾਹਰ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ਹੈ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਵਾਪਸ ਝੱਪਟਿਆ, ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਭੱਜਣ ਲਗਾ।
ਬਾਹਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਉਸਦੀ ਰਫਤਾਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ। ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਦੂਰ ਗਿਆਨ ਸਿੰਹ ਦੇ ਗੰਨੇ ਦੀ ਫਸਲ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਨਜਰ ਆਏ। ਖੇਤ ਦੀ ਓਟ ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਗੋਡਿਆਂ ਥਲੇ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ੂਨ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਜੱਫੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟਿਆ ਤਾਂ ਬੋਲਿਆ, “ਕਿਉਂ ਓਏ ਕਰਤਾਰੂ, ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਗੋਡਾ ਕਿਉਂ ਮਾਰਿਆ?”
“ਅੱਛਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮਾਰਿਆ।” ਅਖ਼ਤਰ ਆਕੜ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਅਤੇ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਜੂੜੇ ਦੀਆਂ ਲਿਟਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਘਾ ਫਸਾਉਣ ਲਗਾ।
“ਤੇਰੇ ਰਸੂਲ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਇਹੀ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ?” ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ। ਅਖ਼ਤਰ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਚਕਰਾ ਗਿਆ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਸੋਚਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਅਤੇ ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਇਹੀ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ…।”
“ਮੁਸਲਾ।” ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ।
“ਸਿਖੜਾ।” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ।
ਸਭ ਮੁੰਡੇ ਅਖ਼ਤਰ ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਮਗਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਕੜਕ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨ ਸਾਫ਼ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਪਗੜੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਫ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਸੁਣ ਪੁੱਤਰ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਰਹੇਂਗਾ ਕਿ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਏਂਗਾ?” ਅਖ਼ਤਰ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾਈ ਖੜਾ ਰਿਹਾ ਫਿਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂਗਾ।”
“’ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇਂਗਾ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੰਗ ਇਵੇਂ ਸੁਰਖ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੁਣੇ ਰੋ ਪਵੇਗਾ।
“ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ ਰਹਾਗਾਂ।”
ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਸਮਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲਗਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਹੰਝੂ ਜੋ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਹੰਝੂ ਬਣਕੇ ਟਪਕ ਪਏ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਵੇਖ ਬੇਟੇ ਅਖ਼ਤਰ! ਇਹ ਜੋ ਫੌਜ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਫੌਜੀ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਖੋਹਣ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿਤੇ ਛੁਪ ਜਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ ਨਾ, ਤੱਦ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਲੈ ਆਵਾਂਗਾ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਵਕਤ ਦੂਰ ਦੂਰ ਗੁਭ ਗੁੱਬਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਫੈਲਦਾ ਬਗੋਲਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਮੇੜ ਤੇ ਚੜ੍ਹਕੇ ਉਸਨੇ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬਗੋਲੇ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਤੜਫ਼ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਲਾਰੀ ਆ ਗਈ।”
ਉਹ ਮੇੜ ਤੋਂ ਕੁੱਦ ਪਿਆ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਦੇ ਖੇਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਗਿਆ, “ਗਿਆਨ, ਓ ਗਿਆਨ ਸਿੰਹਾਂ!” ਉਹ ਚੀਖਿਆ। ਗਿਆਨ ਸਿੰਹ ਫਸਲ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਇਆ। ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਦਾਤੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਘਾਹ ਸੀ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਉਸਨੂੰ ਵੱਖ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਮਝਾਈ ਫਿਰ ਦੋਨਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਵੱਲ ਆਏ। ਗਿਆਨ ਸਿੰਹ ਨੇ ਫਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗੰਨਾ ਤੋੜ ਕੇ ਦਾਤੀ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਆਗ ਕੱਟੇ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਆ ਭਰਾ ਕਰਤਾਰੇ, ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਗੰਨਾ ਚੂਪ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਫੌਜੀ ਚਲੇ ਜਾਣ। ਅੱਛਾ ਖਾਸਾ ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਖਾਲਸਾ ਹਥਿਆਉਣ ਆਏ ਹਨ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਤੋਂ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਮੰਗੀ “ਜਾਵਾਂ?” ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਨੇ ਦਾ ਲੰਬਾ ਜਿਹਾ ਛਿਲਕਾ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਜਾਜਤ ਪਾਕੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਬਗੋਲਾ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਘਰ ਜਾਕੇ ਉਸਨੇ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਧੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਭੱਜਿਆ ਭੱਜਿਆ ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਏਧਰ ਉੱਧਰ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਂਦਾ ਫਿਰਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਲਾਰੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕ ਗਈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਗਰੰਥੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਲੰਬਰਦਾਰ ਵੀ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਗਿਛ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।… ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਨੇ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾਕੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਗੱਲ ਦੂਜੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਨਾਫੂਸੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਿੱਖ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਤਕਰੀਰ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਉਸ ਮਮਤਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਂਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਟੀਸ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਖੁੱਸ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਤੀਆਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਕਰੁਣਾਮਈ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਬੀਵੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹਥਿਆ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਜਹਬ ਦਾ ਕੀ ਹੈ ਦੋਸਤੋ! ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਹਰ ਮਜਹਬ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਬਣਨਾ ਸਿਖਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮਜਹਬ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਚੁਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤੀਤਵ ਤੇ ਨੱਚਦੇ ਹੋ, ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਰਸੂਲ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਹਾਂ।
ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭੀੜ ਤਿਤਰ ਬਿਤਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਅਫਸਰ ਨੇ ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਲਾਰੀ ਚੱਲੀ ਗਈ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਰੰਥੀ ਜੀ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਦਿੱਤੀ ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਲੇਕਿਨ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਾਰੀ ਦੇ ਆਉਣੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਸ਼ ਹਵਾਸ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਹੁਣ ਲਾਰੀ ਦੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲੁਟਿਆ ਲੁਟਿਆ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਗਿਆਨ ਸਿੰਹ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ। ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਮੰਜੇ ਤੇ ਲਿਟਾਕੇ ਕੁੱਝ ਇਵੇਂ ਥਾਪੜਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇਰ ਤੱਕ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਦਾਹੜੀ ਖੁਜਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਏਧਰ ਉੱਧਰ ਵੇਖਕੇ ਫਿਰ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ। ਗੁਆਂਢ ਦੀ ਛੱਤ ਤੇ ਖੇਡਦਾ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਅਚਾਨਕ ਅੱਡੀ ਫੜਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੋਰ ਜੋਰ ਨਾਲ ਰੋਣ ਲਗਾ, “ਹਾਏ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਕੰਡਾ ਘੁਸ ਗਿਆ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ।” ਉਹ ਚੀਖਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰਭੱਜੀ। ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਫਿਰ ਹੇਠਾਂ ਧੀ ਨੂੰ ਪੁਕਾਰ ਕੇ ਸੂਈ ਮੰਗਵਾਈ, ਕੰਡਾ ਕੱਢਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਚੁੰਮਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੇਠਾਂ ਝੁਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਓਏ ਮੇਰਾ ਦੁਪੱਟਾ ਤਾਂ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿਓ, ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਬੇਹਯਾਈ ਨਾਲ ਉੱਤੇ ਭੱਜੀ ਚੱਲੀ ਆਈ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਚੌਂਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਸੁਣੀਂ, ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਕਰਤਾਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।”
“ਲਓ ਹੋਰ ਸੁਣੋ।” ਪਤਨੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕਦਮ ਧਾਹੀਂ ਰੋ ਪਈ, “ਕਰਤਾਰਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕਲੇਜੇ ਦਾ ਨਾਸੂਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰਮੇਸ਼ਰ।”
ਕਰਤਾਰੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਕੇ ਉੱਧਰ ਤੋਂ ਅਮਰ ਕੌਰ ਉੱਠ ਕੇ ਆਈ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗੀ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਇਵੇਂ ਬਿਦਕ ਕੇ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉਠਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਸੀਸੇ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਥਾਲ ਅਚਾਨਕ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਦੇ ਮਾਰਿਆ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਖਾਣੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਉਂਗਲੀ ਤੋਂ ਫੜ ਦਾਲਾਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਤੂੰ ਤਾਂ ਦਿਨ ਭਰ ਖੂਬ ਸੁਤਾ ਹੈਂ ਪੁੱਤਰ, ਚਲ ਅੱਜ ਜਰਾ ਘੁੱਮਣ ਚਲਦੇ ਹਾਂ, ਚਾਂਦਨੀ ਰਾਤ ਹੈ।”
ਅਖ਼ਤਰ ਫੌਰਨ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਕੰਬਲ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਲਿਆ। ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, ਇਹ ਚੰਨ ਜੋ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਨਾ ਬੇਟੇ, ਇਹ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇਗਾ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।” ਅਖ਼ਤਰ ਚੰਨ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲਗਾ।
“ਇਹ ਚੰਨ ਜੋ ਇੱਥੇ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਨਾ, ਇਹ ਉੱਥੇ ਵੀ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ।”
ਇਸ ਵਾਰ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਝੁਕ ਕੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
“ਇਹ ਚੰਨ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਤੇ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ।”
ਹੁਣ ਅਖ਼ਤਰ ਬੋਲਿਆ, “ਅਸੀਂ ਚੰਨ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੀ ਮਾਂ ਵੀ ਚੰਨ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ?”
“ਹਾਂ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜ ਸੀ, “ਚਲੇਂਗਾ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ।”
“ਹਾਂ।” ਅਖ਼ਤਰ ਬੋਲਿਆ, “ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਲੈ ਕੇ ਤਾਂ ਜਾਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਭੈੜੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਖ ਹੋ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, “ਨਹੀਂ ਬੇਟੇ, ਅੱਜ ਤੈਨੂੰ ਜਰੂਰ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਚਿਠੀ ਆਈ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ‘ਮੈਂ ਅਖ਼ਤਰ ਬੇਟੇ ਲਈ ਉਦਾਸ ਹਾਂ।”
“ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਉਦਾਸ ਹਾਂ।” ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਭੁੱਲੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ।
“ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।”
“ਸੱਚ?” ਅਖ਼ਤਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਕੁੱਦਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਜੋਰ ਜੋਰ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਲਗਾ, “ਅਸੀਂ ਮਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਰਮੂੰ ਸਾਨੂੰ ਮਾਂ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਪਰਮੂੰ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਾਂਗੇ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਚੁਪਚਾਪ ਰੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੰਝੂ ਪੂੰਝ ਕੇ ਅਤੇ ਗਲਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਗਾਣਾ ਸੁਣੇਂਗਾ?”
“ਹਾਂ”
“ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੰ ਕੁਰਾਨ ਸੁਣਾ।”
“ਅੱਛਾ।” ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ‘ਕੁਲ ਹੂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਹਦ’ ਪੜ੍ਹਨ ਲਗਾ ਅਤੇ ਅਹਦ ਪਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਛੂਹ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, ਲਿਆਓ ਤੁਹਾਡੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਵੀ ਛੂਹ ਕਰ ਦੇਵਾ।
ਰੁਕ ਕੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਿਰੇਬਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਟਨ ਖੋਲਿਆ ਅਤੇ ਉੱਤੇ ਵੇਖਿਆ, ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਲਟਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸੀਨੇ ਪਰ ਛੂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਾਓ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਲਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਗੀਤ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਗਾਉਂਦੇ ਤੇਜ ਤੇਜ ਚਲਣ ਲਗਾ। ਅਖ਼ਤਰ ਚੁਪਚਾਪ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ।
ਬੰਤੋ ਦਾ ਸਿਰ ਵਨ ਵਰਗਾ ਜੇ
ਬੰਤੋ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚੰਨ ਵਰਗਾ ਜੇ
ਬੰਤਾਂ ਦਾ ਲੱਕ ਚਿਤਰਾ ਜੇ ਲੋਕੋ
ਬੰਤੋ ਦਾ ਲੱਕ ਚਿਤਰਾ
“ਬੰਤੋ ਕੌਣ ਹੈ?” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਟੋਕਿਆ।
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਹੱਸਿਆ ਫਿਰ ਜਰਾ ਠਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੋਲਿਆ, “ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ, ਅਮਰ ਕੌਰ ਦੀ ਮਾਂ, ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਤਾਂ ਬੰਤੋ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਬੰਤੋ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।”
“ਕਿਉਂ?” ਅਖ਼ਤਰ ਨਾਰਾਜ ਹੋ ਗਿਆ। “ਉਹ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਹੈ?”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ।
ਚੰਨ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਤ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਗੰਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਗਿੱਦੜ ਰੋਂਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਜਾਂਦਾ। ਅਖ਼ਤਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗਿੱਦੜਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਡਰਿਆ ਮਗਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਝਾਉਣ ਤੋਂ ਬਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦੇ ਲੰਬੇ ਠਹਿਰਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੋਂਦੇ ਗਿੱਦੜ? ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਹੱਸ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਵਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੇ ਵੱਡੇ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਫਿਰ? ਫਿਰ? ਦੀ ਰੱਟ ਲਗਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਅਜੇ ਜਾਰੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਤਰ ਇੱਕਦਮ ਬੋਲਿਆ, “ਓਏ ਚੰਨ ਤਾਂ ਸਿਰ ਤੇ ਆ ਗਿਆ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਰੁਕ ਕੇ ਉੱਤੇ ਵੇਖਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਨਜ਼ਦੀਕ ਦੇ ਟਿਲੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਕੇ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਧਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।”
ਉਹ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਖੜਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਕਿਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰੋਂ ਅੰਜਾਨ ਦੀ ਆਵਾਜ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਅਖ਼ਤਰ ਮਾਰੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਇਵੇਂ ਕੁੱਦਿਆ ਕਿ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਉਸਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲ ਸਕਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਖੜੇ ਖੜੇ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਜਾ, ਬੇਟੇ ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਪੁੱਕਾਰਿਆ ਹੈ। ਬਸ ਤੂੰ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਸੇਧ ਵਿੱਚ…।”
“ਸ਼ਸ਼” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁਲਾਂ ਤੇ ਉਂਗਲੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਾਨਾਫੂਸੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ, “ਅਜ਼ਾਨ ਦੇ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੇ।”
“ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਹਾਂ ਬੇਟੇ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।
“ਸ਼ਸ਼” ਹੁਣ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਵਿਗੜਕੇ ਉਸਨੂੰ ਘੂਰਿਆ।
ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਲਿਆ। ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਲੰਬਾ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਜਾਨ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਸਤੀਨਾਂ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂੰਝ ਕੇ ਭੱਰਾਈ ਹੋਈ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਂ ਇੱਥੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਬਸ ਤੂੰ…।”
“ਕਿਉਂ? ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਓਗੇ?” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਖ਼ਤਰ ਇਕੱਲਾ ਆਵੇਗਾ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਫੁਸਲਾ ਲਿਆ, ਬਸ ਤੂੰ ਸਿੱਧੇ ਚਲੇ ਜਾ। ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਆਵੇਗਾ। ਉੱਥੇ ਜਾਕੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਦੱਸਣਾ ਕਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ, ਅਖ਼ਤਰ, ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸਣਾ, ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸਣਾ ਤੇ ਵੇਖ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਜਰੂਰ ਲਿਖਣਾ।”
“ਲਿਖੂੰਗਾ।” ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ।
“ਅੱਛਾ ਹਾਂ, ਤੈਨੂੰ ਕਰਤਾਰਾ ਨਾਮ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਮਿਲੇ ਨਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਏਧਰ ਭੇਜ ਦੇਣਾ ਅੱਛਾ?”
“ਅੱਛਾ।”
ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਖ਼ਤਰ ਦਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮਿਆ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਝ ਨਿਗਲ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਜਾ!”
ਅਖ਼ਤਰ ਕੁੱਝ ਕਦਮ ਗਿਆ ਮਗਰ ਪਲਟ ਆਇਆ, “ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆ ਜਾਓ ਨਾ।”
“ਨਹੀਂ ਭਾਈ।” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ, “ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ।”
“ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।” ਅਖ਼ਤਰ ਬੋਲਿਆ।
“ਕੁਰਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦਾ?” ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਝਾਉ ਦਿੱਤਾ।
“ਅੱਛਾ।” ਗੱਲ ਅਖ਼ਤਰ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਕੁਲ ਹੂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਵਿਰਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਜਾਣ ਲਗਾ।
ਨਰਮ ਨਰਮ ਪਹੁ ਦੁਮੇਲ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੇ ਹਨੇਰੇ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਨੰਨ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਅਖ਼ਤਰ ਦੂਰ ਧੁੰਦਲੀ ਪਗਡੰਡੀ ਤੇ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਤਗੜੇ ਸਿੱਖ ਜਵਾਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇਜ ਤੇਜ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਉਸ ਤੇ ਨਜਰਾਂ ਜਮਾਈ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਤਰ ਦਾ ਬਿੰਦੂ ਦਿਸਹੱਦੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਉੱਤਰ ਆਇਆ।
ਅਖ਼ਤਰ ਅਜੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ ਝੱਪਟ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਬੋਲੇ, “ਕੌਣ ਹੈਂ ਤੂੰ?”
“ਅਖ਼ਤਰ।” ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਬੋਲਿਆ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਜਾਣਦੀ ਹੈ।
ਦੋਨਾਂ ਸਿਪਾਹੀ ਕਦੇ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਦੇ ਉਸਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਰਗੀ ਪਗੜੀ ਨੂੰ, ਫਿਰ ਇੱਕ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਉਸਦੀ ਪਗੜੀ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਉਤਾਰ ਲਈ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਕੇਸ਼ ਖੁੱਲਕੇ ਏਧਰ ਉੱਧਰ ਬਿਖਰ ਗਏ।
ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਭਿੰਨਾ ਕਰ ਪਗੜੀ ਛੀਨੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਿਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਟਟੋਲਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੋਰ ਜੋਰ ਨਾਲ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ, “ਮੇਰਾ ਕੰਘਾ ਲਿਆਓ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਕੰਘਾ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ। ਦੇ ਦੋ ਵਰਨਾ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।”
ਇੱਕਦਮ ਦੋਨਾਂ ਸਿਪਾਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਧਪ ਨਾਲ ਗਿਰੇ ਅਤੇ ਰਾਇਫਲਾਂ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਲਗਾਕੇ ਜਿਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲੱਗੇ।
“ਹਾਲਟ” ਇੱਕ ਨੇ ਪੁੱਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਜਵਾਬ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰਨ ਲਗਾ। ਫਿਰ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਉਜਾਲੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ… ਅਤੇ ਇੱਕ ਨੇ ਫਾਇਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਖ਼ਤਰ ਫਾਇਰ ਦੀ ਆਵਾਜ ਨਾਲ ਦਹਿਲ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਫ ਭੱਜਦਾ ਵੇਖਕੇ ਉਹ ਵੀ ਰੋਂਦਾ ਚੀਖਦਾ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਿਆ।
ਸਿਪਾਹੀ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਕੇ ਰੁਕੇ ਤਾਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪੱਟ ਤੇ ਕੱਸ ਕੇ ਪਗੜੀ ਬੰਨ੍ਹ ਚੁਕਾ ਸੀ। ਮਗਰ ਖ਼ੂਨ ਉਸਦੀ ਪਗੜੀ ਦੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਫੁੱਟ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮਾਰਿਆ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਦੇ ਕੇਸ਼ ਕੱਟਣਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਧਰਮ ਵਾਪਸ ਦੇਣ ਆਇਆ ਸੀ ਯਾਰੋ।”
ਦੂਰ ਅਖ਼ਤਰ ਭੱਜਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੇਸ਼ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ।
(ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ-ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਗਿੱਲ)