پٹھان دی دھی پرنسپل سجان سنگھ
غفور پٹھان جد وی شام نوں اپنی لانڈھی وچّ آؤندا، اوہناں لانڈھیاں وچّ رہن والے بچے "قابلی والا"، "قابلی والا" کردے آپو اپنی لانڈھی وچّ جا لکدے۔ اک نکا جیہا سکھ منڈا بے خوف اتھے کھڑوتا رہندا تے اس دے تھیلے، کھلھے-ڈلھ کپڑے، اس دے سر دے پٹے تے اگھڑ-دگھڑی پگّ ولّ دیکھدا رہندا۔ غفور نوں اوہ بچہ بڑا پیارا لگدا سی۔ اک دن اس نے اس منڈے کولوں پٹھانی لہجے دی ہندوستانی وچّ پچھیا، "کی تینوں میرے کولوں ڈر نہیں آؤندا، بچہ؟"
بچے نے مسکرا کے سر ہلا دتا۔ غفور دے چہرے تے ہور لالی دوڑ گئی۔ اس بچے ولّ دوویں باہاں بڑی کوملتا تے پیار بھرے جذبے نال ودھائیاں۔ بچہ پٹھان دی لتّ نال چمبڑ گیا، پر غفور نے اسنوں کچھاں وچّ ہتھ دے کے اپنے سر توں اپر چکّ لیا تے پاسیوں پاسے ہلا جلا کے لاڈ کرن لگّ پیا۔ ساہمنے لانڈھی وچوں بچے دی بھین نکلی، جو مسیں اٹھاں کو ورھیاں دی سی۔ ویر نال پٹھان نوں پیار کردا دیکھ کے اوہ وی کول آن کھڑوتی۔ پٹھان بڑی زور دی کھڑ کھڑا کے ہسّ رہا سی تے ویرو دا ویر، اجمیر، پیر دے ٹھڈاں نال پٹھان دی پگّ اڈاؤنی چاہندا سی۔ آخر اک ٹھڈے نال اس دی پگّ تھلے جا پئی۔ غفور زور دی ہسیا تے اجمیر نوں تھلے اتار کے کہن لگا، 'بابا تم جیتا۔'
جد پٹھان نے ویرو نوں اپنے لاگے کھڑیاں دیکھیا تاں اس اجمیر کولوں پچھیا، "کی ایہہ تیری بھین ہے؟"
اجمیر نے بلھ میٹ کے مسکراؤندیاں کیہا، "ہوں………اوں۔"
غفور نے اک ہتھ نال ویرو تے دوجے ہتھ نال اجمیر نوں لکّ دوالیوں پھڑ لیا تے لگا زور دی چکر لاؤن۔ بچے کھڑ کھڑ ہسدے سن غفور اچی اچی "ہوں……اں……ہوں………اں" کری جاندا سی۔
اس “ہوں………اں” نوں سن کے نکی کڑی نوں کچھڑ چکی تیجو باہر نکلی تے اپنے بچیاں نوں غفور کولوں بھاں بھاں بلیاں دے ہوٹے لیندے دیکھ کے ڈر جہی گئی، پر پنجابناں والا حوصلہ کرکے بولی، "وے اجمیر! نی ویرو!"
غفور اوتھے دا اوتھے کھڑو گیا تے بچیاں دی ماں دی چڑھی ہوئی تیوڑی تے کھچیاں ہوئیاں اکھاں دیکھ کے اس دوہاں نوں اتار دتا تے آپ مسیں مسیں ڈگنوں بچیا۔
تیجو نے بچیاں نوں ڈانٹدیاں کیہا، "آ لین دیو اج اپنے باپو نوں۔"
ویرو تے جھٹّ اندر جا وڑی، پر اجمیر ڈٹ کے کھلو گیا تے سپاہیاں وانگ قمر اتے دوویں ہتھ رکھ کے کہن لگا، "آ لین دے پھیر۔"
تیجو نے اگانھ ودھ کے اجمیر نوں باہوں پھڑ لیا تے اسنوں دھریکدی دھریکدی اپنی لانڈھی وچّ لے گئی۔ غفور کنا چر اجمیر دا رونا دھونا سندا رہا۔ آخر اوہ اپنے اندر وڑیا تے اپنے جھولے وچوں اک نکا جیہا ٹٹا شیشہ کڈھ کے منہ دیکھن لگّ پیا۔ اس دن اس روٹی نہ پکائی تے ایویں ہی سوں گیا۔
کسے نوں پتہ نہیں کہ غفور کی کم کردا ہے۔ کوئی کہندا سی کہ ہنگ، زیرا، تے شلاجیت ویچدا ہے۔ کوئی کہندا سی سودی روپے دندا ہے تے بڑا بڑا ویاج لیندا ہے اتے کوئی کہندا سی کہ اس کولوں بچ کے رہنا، ایہہ نیانیاں نوں چکّ کے لے جاندے ہندے جے۔ لانڈھی دیاں قطاراں وچّ سارے اڑیئے، بنگالی تے بہاری مزدور رہندے سن۔ کسے کسے دا ہی بال بچہ نال سی۔ اوہناں دے بچے تاں کتے رہے، اوہ آپ ہی پٹھاناں کولوں بڑا ڈردے سن۔ لانڈھیاں دیاں آہمو-ساہمنیاں قطاراں دے سرے اتے اجمیر تے غفور پٹھان دا گھر سی۔ اجمیر دا پیو رزرو وچّ آیا ہویا فوجی سی۔ لاگلی ملّ وچّ چوکیداری دا کم کردا سی۔ تیجو نے آؤندیاں ہی مالک دے خوب کنّ بھرے۔
دن چڑھدیاں ہی اجمیر دے باپو نے غفور دی لانڈھی دی چادر دا بوہا جا کھڑکایا۔ کجھ چر مگروں غفور سروں ننگا اکھاں ملدا باہر نکلیا تے اس نوں ساہمنے دیکھ کے کہن لگا، "کیا گلّ اے جمعدارا، سردارا؟"
ویرو دے پیو نے ٹٹی بھجی ہندوستانی وچّ کیہا، "دیکھ بئی توں مسلمان ہیں خان، تے اسیں سکھ لوگ۔ توں ساڈے بچیاں نال نہ……۔"
"سکھ ہے کہ مسلمان، بچہ تو سبھ کا ایک ہے، سردار! خدا تو سبھ کا ایک ہے۔"
جمعدار نے گرم ہندیاں کیہا، "ایک ویک کوئی نہیں! توں ساڈیاں بچیاں نال نہ کھیل۔ نہیں تے جے توں پٹھان ہیں تاں میں وی سکھ ہاں۔"
پٹھان نے اپنے قومی سبھاء توں الٹ ہور نرمائی نال کیہا، "سبھ بچے میرے کولوں ڈردے ہن، تیرے بچے میرے کولوں نہیں ڈردے۔ مینوں اوہ چنگے لگے سن۔ توں اپنے بچیاں نوں ہٹا لے کہ میرے کول نہ آؤن۔ میں کسے نوں سددا نہیں۔ میں تے کلا رہن دا عادی ہو رہا ہاں۔"
"بس، بس" جمعدار نے کیہا، "فیصلہ ہو گیا ہے۔"
بچے اکثر داء بچا کے غفور دے ساہمنے آؤندے سن، غفور اوہناں نوں گھوری وٹّ کے تے ایہہ کہہ کے نسا دندا سی کہ تہاڈا باپ ماریگا۔ پھیر وی کئی واری غفور دا جی پسیج جاندا سی تے اوہ چوری چوری اوہناں نوں قابل دا سردھا جاں قابل دا انار دے دندا سی تے کہندا سی کہ چوری چوری کھا کے گھر جانا۔ بچے اویں ہی کردے سن۔
ویرو تے اجمیر کولوں چھوٹی اتے کچھڑلی کڑی کولوں وڈی تیجو دی اک ہور دھی سی۔ اوہ بہت گھٹّ گھروں باہر نکلدی سی۔ نکی کڑی دے جمن توں پہلاں اوہ بڑی چھندی سی۔ ہن ماں دا پیار نویں بال ولّ ہون کرکے اوہ پیار دی تھڑھ اندروں اندر محسوس کردی سی تے پورا خیال اپنے ولّ نہ دیکھ کے اکثر معمولی گلّ 'تے رو پیندی سی تے ضداں کردی سی۔ تیجو اس نوں غصے ہندی سی۔ اوہ روندی سی تے اسنوں ہور مار پیندی سی۔ تیجو ولوں ہندی کڑی دی ایہہ حالت ویکھ کے ویرو تے اجمیر وی اسنوں داء لگدے کٹّ لیندے سن تے جد اوہ روندی سی تاں، "ایویں روندی" کہہ کے تیجو کولوں ہور مار پوا دندے سن۔ کڑی رل جہی گئی تے اپنے بچاء واسطے لانڈھیؤں باہر پھرنا ترنا شروع کیتا۔ وڈے بال پھر وی اس دا پچھا نہیں سن چھڈدے۔ غفور روز سبھ دیکھدا سی۔ پر کجھ کہہ نہیں سی سکدا۔ وڈیاں بچیاں دی چاہ اسدے دل وچوں گھٹدی گئی تے ظالماں نوں چھڈّ کے مظلوم نال اسدی ہمدردی ودھی۔ بہتا چر پنجابیاں دے ساہمنے رہن کرکے اوہ پنجابیاں دی بولی کافی سمجھ لیندا سی تے تیجو دی نکی کڑی نوں دتیاں گالھاں سن کے بڑا دکھی ہندا سی۔
ایہناں دناں وچّ خنامی کرکے دو مہینیاں لئی جمعدار دی نوکری ٹٹّ گئی۔ پھیر تے کڑی دی شامت آ گئی، جہڑا آوے اس نوں کٹے۔ تیجو کہے، "ایہہ روندی رہندی سی تاں ساڈی نوکری گئی۔" مہینے دے مہینے تنخواہ ملن نال روٹی دا گزارا تردا سی۔ بڑی اوکڑ بنی۔
مظلوم دے رحم نے غفور دے دل وچّ ظالم 'تے رحم کرن دا جذبہ بھریا۔ اس اک دن جمعدار نوں سدیا تے کیہا، "سردار، توں میرا بھائی ہیں۔ مینوں پتہ ہے تینوں تنگی ہے۔ میں تیری مدد کرنی چاہندا ہاں تے نانہہ نہ کریں۔"
سردار چپّ سی تے غفور نے پندراں دے نوٹ اسدے ہتھ وچّ دتے۔ گھر وچّ لوڑ سی؛ دل پٹھان کولوں مدد لین نوں نہیں سی کردا، پر پھیر وی اس پندراں روپئے رکھ لئے۔ سوچیا میری نوکری لگّ جاوے گی تاں سنے سود موڑ دیوانگا۔
جان لگیاں جمعدار نوں پھیر بلا کے تے آپنیاں وانگ موڈھے تے ہتھ رکھکے غفور نے کیہا، "سردار، تیری عورت تے دوویں وڈے بچے چھوٹی لڑکی نوں ماردے رہندے ہن۔ نادان؛ بے قصور ہے۔ اس نوں مت مارو۔ مینوں تکلیف ہندی ہے۔ مت مارو۔ دیکھو، اوہ بہت کمزور ہے، مر جائیگی۔"
کنا چر پٹھان دیاں ترلیاں بھریاں اکھاں جمعدار نوں یاد رہیاں۔ اس تیجو نوں آکھیا کہ اوہ کڑی نوں نہ ماریا کرے، پر تیجو تے بچیاں دی عادت پک چکی سی۔
جد سردار نوں نویں تھاں توں پہلی تنخواہ ملی تاں اوہ پہلاں غفور دی لانڈھی وچّ وڑیا۔ پندراں روپئے دے نال، پٹھان دا کرڑے توں کرڑا سودا گن کے، اس پنجاں رپیاں دا نوٹ ہور جڑ دتا۔ غفور نوٹ دیکھ کے حیران ہویا تے آکھن لگا، "سردارا ایہہ کئ؟"
سردار نے کیہا، "تہاڈا روپیہ تے سود۔"
"ہم مسلمان پٹھان ہے، سردار" پٹھان نے روہ وچّ آن کے کیہا، "ہم سود نوں حرام سمجھدا ہے۔"
غفور دی تمتمائی ہوئی شکل دیکھ کے جمعدار نے کیہا، "مینوں پتہ نہیں سی کہ کوئی پٹھان سود نہیں وی لیندا، ہچھا لگّ گیا پتہ، پر ایہہ لؤ اپنے روپئے۔"
"ایہہ تاں مدد سی" غفور نے جھٹ ہی ساہویں شکل بناؤندیاں کیہا، "بچہ سبھ کا ایک ہے، سردار۔"
جمعدار نے اسدی اک نہ سنی، تے روپئے بدو بدی اس نوں دے کے گھر وڑیا۔ بوہے وچّ نکی کڑی رو رہی سی، ویرو تے اجمیر اسنوں تنگ کر رہے سن تے تیجو چونکے وچوں بناں دیکھیاں اسنوں گالھاں کڈھ رہی سی۔ جمعدار نے اجمیر نوں جھڑکیا، ویرو نوں اک لائی تے کڑی نوں کچھڑ چکّ کے منہ پونجھدا چونکے کول پجا۔ کجھ کہنا ہی چاہندا سی کہ تیجو نے اس نوں دیکھ لیا تے کہن لگی، "وڈی لاڈلی! خصم کھانی نوں چکّ لیا۔ ساری ساری دہاڑی روندی ہی رہندی اے، نحش!"
جمعدار نے اس نوں خوب جھاڑ پائی تے اوہ منہ سجا کے اک نکرے بہہ گئی۔
تیجو چیڑھ نال کڑی نوں ہور مارن لگّ پئی۔ کڑی ضدل اتے ڈھیٹھ بن گئی۔ غفور کڑی دی شامت آؤندی روز دیکھدا سی۔ اسنوں اکلی دھپّ وچّ ڈگدی ڈھہندی دیکھ کے اس دا دل پنگھر جاندا سی۔
اک دن ایہو جہی مانسک حالت وچّ چھوٹی کڑی نوں غفور نے سینت نال سدیا۔ اوہ کول چلی گئی۔ اوہ اسنوں چکّ کے اندر لے گیا۔ جھولے وچّ ہتھ ماریا، اس وچّ کجھ نہیں سی۔
پٹھان دیاں اکھاں وچّ دو اتھرو آ گئے۔ اوہ دبے پیریں باہر نکل کے پھلاں دی ہٹی ولّ ودھیا۔ اس اوتھوں دو تنّ قسم دے پھل لے کے کڑی نوں پھڑائے۔ کڑی ہابڑی ہوئی کدے اک تے کدے دوسرے نوں پوے۔ غفور دا ہؤکا نکل گیا۔ اس سوچیا، 'اس دی ماں، وڈے بچے تے سردار، اس نوں مار کے چھڈنگے۔ اس نوں بچاؤنا چاہیدا ہے۔" اس بوجھے والی گتھلی وچّ ہتھ ماریا، دو روپیاں دا کریانہ کھڑکیا۔ سوچیا، نسّ کے لانڈھی وچوں کجھ لے آواں۔ اوتھے تاں میرے کول ہزار توں اپر روپیہ ہے، پر پھر خیال آیا کہ کڑی نوں چھڈاؤن دا موقع کھنجھ جاویگا، اس دی ماں رولا پا دیویگی، ہو سکدا ہے سردار نال بکھیڑا ہو جاوے۔
اوہ گھر نہ مڑیا۔ اس اک مسلمان دی گھوڑا-گڈی پکڑی تے سٹیشن اتے پہنچ کے کتوں دی ٹکٹ کٹائی۔
پچھوں رولا پے گیا، "قابلی والا لڑکی اٹھا کے لے گیا۔"
کوئی کہے، "دیکھا، سکھ ڈرتا نہیں تھا۔" کوئی کہے، "پٹھان داء تے سی، لے اڈیا۔"
بھانتو بھانت گلاں نے سردار دا دل غفور ولوں کھٹا کر دتا۔ ٹھانے رپوٹ لکھائی گئی۔ تیجو رو رو کے پھاوی ہندی جاندی سی تے پٹھان دے بچے کچے پٹدی سی۔ پولیس حیران سی کہ پٹھان ایناں روپیہ تے بوہا کھلھا چھڈّ کے کیوں چلا گیا۔
پورے مہینے مگروں جمعدار نوں شناخت واسطے تھانے سدیا گیا۔ کڑی ہتھکڑیاں وچّ جکڑے ہوئے غفور دے کچھڑ سی۔ پیو دی واج سن کے کڑی نے اک واری پیو ول منہ کرکے موڑ لیا۔ تیجو دا وی اوتھے کوئی چارہ نہ چلیا۔ کڑی بڑی تکڑی ہوئی ہوئی سی تے پٹھان کمزور۔
جمعدار، تیجو تے ہور ہمسایاں نے شناخت کیتی۔ پٹھان بٹ بٹ اوہناں ول تکی جاندا سی۔ آخر جد پولیس کڑی اس توں لے کے جمعدار نوں دین لگی تاں کڑی دیاں چیکاں تے پٹھان دے بکڑواہ نے کمرے نوں گنجا دتا۔
پٹھان کہندا سی، "نہ دیو، کڑی ظالماں نوں! بچاؤ! بچاؤ! ایہہ مار دینگے۔ میری دھی نوں ایہہ ظالم………قصائی۔"
ٹھانیدار کڑک کے بولیا، "تو تم اس کو بچانے کے لیئے اٹھا کے لے گیا تھا!"
چارے پاسے ہاسے دا ہڑ آ گیا۔ کوئی کہندا سی، "مچلا ہے۔"
پر غفور روئی جا رہا سی۔
