پونا آدمی کلونت سنگھ ورک
کرما مہرا پنڈ دا سبھ توں کمزور آدمی سی۔ پانی ڈھون تے روٹیاں پکان دا اپنا جدی کم چھڈّ کے اس حصے تے بھوئیں لے کے واہی شروع کیتی ہوئی سی۔ پنڈ دے ہور آدمیاں وچوں کوئی تگڑا سی تے کوئی ماڑا۔ پنڈ دی کھہِ مکھہِ وچ کدی کوئی ہتھاں تے تھکدا تے کدی گلّ ولا جاندا، لڑائی جھگڑے وچ کدی کوئی نیویں کھچدا تے کوئی آکڑ کے شخصیت دا پورا نکھار وکھاندا، پر کرمے لئی ہر ویلے ہر تھاں نیویں کھچنا سبھاوک ہو چکیا سی۔ ایہہ اک روز دی تے انی معمولی گلّ بن چکی سی کہ اس دا کوئی نواں روپ سنن وچ وی کسے نوں دلچسپی نہیں سی۔ کرمے نوں لتّ ہیٹھوں لنگھان نال کسے آدمی دی عزت وچ بھورا وادھا نہیں ہو سکدا سی، ہاں اوہ گھٹ سکدی سی۔ کوئی آدمی جہڑا پنڈ وچ کسے گنن متھن وچ آؤندا ہووے کرمے نال الجھیاں آپ ہولا ہونوں نہیں بچ سکدا سی۔ ہاں چھوٹے چھوٹے منڈے اس دی کمزوری توں فائدہ اٹھا لیندے سن۔ اوہ اس دے ڈکے ہوئے گھاہ وچ اپنے ڈنگر چارنو جاں اس دی خربوزیاں دی کیاری وچوں خربوزے توڑنوں نہیں جھجکدے سن۔ جدوں کرما دوروں دیکھ کے اوہناں ولّ بھجّ کے آؤندا تاں اوہ اگوں آکڑ کے کھلو جاندے۔ ‘‘آ جا پھر ویکھ لے ہتھ اج’’ کوئی منڈا اس نوں ونگار کے آکھدا تے کرمے دی دوڑ مٹھی پے جاندی۔ شاید اس وچ ساہمنے عاقی ہوئے کھلوتے نکے جہے منڈے جنا زور وی نہیں سی، جاں پھر اس منڈے دی شکل وچوں اس نوں اس دا کوئی وڈا بھرا جاں پیو دسدا تے اس دا خون پانی بن جاندا۔ لتاں دھروندا اوہ اس منڈے تک اپڑدا تے پھر گہہ نال اس ولّ ویکھدا ہویا بنوٹی دابے جہے نال کہندا، ‘‘اتھے ڈنگر کیوں چھڈے نی؟ ایہہ گھاہ تاں اساں رکھیا ہویا اے۔’’
‘‘چھڈے نی پھیر’’ اگوں منڈا آکڑ کے کہندا تے پھر کرما گلّ نوں گلوں لاہن لئی کہندا:
‘‘ہلا مینوں کی پتہ سی تیرے کولے وچ وی پانی پیا ہویا اے۔’’
‘‘کولے وچ پانی پین’’ دے کی ارتھ سن، ایہہ شاید کرما وی نہیں دسّ سکدا سی پر اٹا سٹہ ایہہ سی کہ ‘‘توں وی جوان ہو گیا ایں تے اپنی طاقت دی پریکھیا کرنی چاہندا ایں۔’’
ایہہ گلّ سن کے سارے منڈے ہسّ پیندے تے کرمے دی نموشی رولے وچ پے جاندی۔
جس طرحاں کرما آپ ماڑا سی اسے طرحاں اس دے منڈے وی ماڑے سن۔ جٹاں دے نکے نکے اٹھ رہے منڈے اوہناں نوں ڈھاہ کے اپنے سویمان وچ وادھا کردے۔ اوہناں وچوں کسے نوں لنگھدا دیکھدے سار ہی سارے منڈیاں دا گھلن نوں جی کر آؤندا۔ اس دے ‘چھڈّ وی’ آکھدیاں آکھدیاں کوئی نکا جیہا منڈا پٹّ تے تھاپیاں ماردا اس نوں زمین تے لٹا دندا۔
کرمے دے سنڈھیاں دا وی ایہی حالَ سی۔ سارے جوترے وچ کرما اوہناں نال مساں تنّ کنالاں بھوئیں واہ سکدا۔ نہ اوہناں دا ٹرن نوں جی کردا تے نہ کرمے دا اوہناں نوں ٹورن نوں۔ ہلاں دیاں مانگیاں وچ جتھے بہت سارے حل ہندے کرمے دی جوگ ہور جوگاں دے قدم روک چھڈدی سی۔ ایہو جہے موقعیاں تے اوہناں نوں اک وکھرا بھوئیں دا ٹوٹا واہن نوں دے دتا جاندا۔ چگن لگیاں وی دوسرے ڈنگر اوہناں نوں اپنے نیڑے چگن نہیں دندے سن، سگوں ڈھڈّ مار کے دور بھجا دندے۔
کرمے دے اس سارے چوگردے وچ جو کوئی جند والا جی سی تاں اوہ سی کرمے دی وہوٹی، مالن۔ مالن کرمے دیاں حصے تے لئیاں پیلیاں وچوں سبزیاں کھوہ کے پنڈ وچ ویچدی تے اس طرحاں دوپہر تک بہت ساری کنک اکٹھی کر لیندی۔ عامَ خیال ایہہ سی کہ ٹبر دیاں روٹیاں مالن دی چترائی تے دوڑ بھجّ وچوں ہی نکلدیاں نے، کرمے دی واہی وچوں نہیں۔ اپنی چستی تے محنت کر کے مالن پنڈ دے واتاورن وچ کھلری رہندی۔ لوکاں دیاں گلاں باتاں وچ اس دا ناں آؤندا رہندا۔
‘‘ذرا کھلو جا یارا، میں وی نہا لاں، اکٹھے چلانگے’’ پنڈ دے کھوہ تے نہاؤندا کوئی غبھریٹا دوسرے نوں کہندا۔
‘‘آ جائیں، توں کہڑا میرے کندھاڑے چڑھ کے جانا ایں، ٹکر دی برکی منہ وچ پائیے چل کے’’ اوہ اگوں جواب دندا۔ تے پھر کول کھڑا کوئی تیسرا چوٹ لاندا ‘‘ایہہ نہیؤں کھلوندا ہن، ایہنوں تے گھر مالن دے ٹینڈے اڈیکدے نی’’ مالن توں لے کے رنھی ہوئی سبزی وچ بہتا سواد سمجھیا جاندا سی۔
تے پھر اک سال کرمے نے اپنی پہلی زمین چھڈّ کے سردار بھوپندر سنگھ دی زمین حصے تے لے لئی۔ ایہہ سردار پڑھیا ہویا سی تے اپنی پڑھائی دے دناں وچ وی کانگرس پارٹی دا کم کردا ہندا سی۔ ہن وی اوہدی رچی اسے پاسے ہی رہندی۔ کانگرس دا پراپیگنڈا کرن دی تے لوکاں نوں اس ولّ پریرن دی اس وچ بڑی لگن سی۔ کرمے نوں تے پنڈ دے ہور لوکاں نوں اوہ اخبار پڑھ کے سناندا تے گلاں باتاں نال اوہناں وچ کانگرس دا ساتھ دین دا حونصلہ بھردا رہندا۔ پنڈ دے اٹھ دس جوشیلے آدمی تے ننگے مننگے اس دے نال سن تے جہڑے انے ملنگ نہیں ہوئے سن، اوہ وی پنڈ دے وایو منڈل وچ ایہناں خیالاں دی ہوند کر کے اپنے اندر طاقت محسوس کردے۔ کرما وی ایہناں گلاں دے اثر ہیٹھ آ رہا سی۔ اپنے نویں خیالاں کر کے اوہ اپنے آپ نوں انگریزاں دے ورودھ لڑ رہے یودھیاں دی پال وچ کھڑا دیکھدا سی۔ گاندھی تے نہرو اس دے سجے کھبے کھڑے سن۔ وڈے دشمناں دے وڈے خطریاں دے ساہمنے ہون کر کے اس پنڈ دے چھوٹے لوکاں توں ڈرنا چھڈّ دتا سی۔ پنڈ وچ کوئی وڈا چھوٹا جاں طاقتور کمزور نہیں سی۔ اتھے امیر غریب سارے اس نوں پر-ادھین ہی دسدے۔ اوہ ہن ذمینداراں نال منجی تے بیٹھن لگّ پیا سی۔
تے اک دن جد پنڈ وچ بازیگراں نے بازی پانی سی تاں اس نے بھرے پرھے وچ ایہہ کہہ دتا سی کہ بھاویں کوئی زمیدار ہووے بھاویں کمی، اس دی جتھے مرضی ہووے منجی ڈاہ کے بازی ویکھے۔ بازی پیندی تے کسے دی منجی چکائی نہ جاوے تے ذمینداراں نے ایہہ کہہ کے اس دی گلّ منّ لئی سی کہ بازی سارے پنڈ دے ویکھن لئی پینی اے، تے پیسے کسے نے اپنی مرضی نال تے سوبھا لئی دینے نے۔ کسے دی منجی چکان دا کسے نوں کوئی حق نہیں، ایہہ ماڑا کم ہے۔
ایہہ سارا اثر بھوپندر سنگھ دے پرچار دا سی۔ اوہناں دی پرئدھینتا کر کے کرمے نوں سارے لوکاں نال کجھ ہمدردی جہی ہو گئی سی تے اس لئی اس توں اوہناں دا ڈر لہہ گیا سی۔ ‘‘اس ویلے ساڈی کسے دی کوئی ہستی نہیں’’، بھوپندر سنگھ اس نوں دسدا، ‘‘ساڈا کوئی کروڑپتی کسے آزاد ملک دے اک غریب آدمی دے برابر نہیں طول سکدا۔’’ اپنی اس گلّ دی پشٹی لئی اوہ اک گھٹنا سناندا ہندا۔ ‘کہندے نے بمبئی دے اک سمندری جہاز بنان دے کارخانے دا مالک ولایت گیا۔ اتھے اس دے کارخانے تے دولت بارے بہت کہانیاں چلیاں۔ لوکیں اس نوں پچھدے سن کہ تیرے کول کنا کو روپیہ ہے؟’’ بجائ اس دے اوہ اپنے روپئے دے حساب کتاب وچ پیندا تے ولایت دے کارخانے والیاں نال اپنا مقابلہ کردا، اس نے سدھا کیہا ‘‘اک اسوتنتر آدمی کول مایہ ہون دے وی کجھ ارتھ نہیں۔ میں تے اپنے گھر دا وی مالک نہیں۔ میں پورا آدمی ہی نہیں ہاں۔’’
اخیر اس پنڈ دیاں تے ہورناں لکھاں پنڈاں تے شہراں دیاں سدھراں رنگ لیائیاں تے دیش آزاد ہو گیا۔ سارے ہندوستانی آزاد ہو گئے۔ سردار بھوپندر دے نال کرما وی آزاد ہو گیا۔
آزاد ہو کے وی اوہ کسے طرحاں حصے تے لئی ہوئی زمین وچ واہی کری گیا۔ پر اس دی سوجھ بوجھ تے سویمان ودھ رہا سی۔
اک دن پنڈ وچ کھیتی باڑی محکمے دے کجھ کرمچاری آئے۔ اوہ لوکاں نوں سانجھی کھیتی ول پریرن لئی آئے ہن۔ اوہ ایہہ چاہندے سن کہ کرمے دا سارا پنڈ مل کے اکٹھی واہی کرے۔ پنڈ دی حویلی وچ اکٹھے ہوئے آدمیاں نوں اوہناں اپنیاں گلاں باتاں دسیاں۔ ‘‘کھیتی دے پرچلت طریقیاں نال تہاڈی حالت وچ بہتی ترقی دی امید نہیں ہو سکدی۔’’ اوہناں سمجھایا، ‘‘ہن تے نویاں لیہاں تے چلیاں ہی کجھ پیر اگے نوں جا سکدا ہے۔ پنڈ دی ساری زمین نوں تسیں اکٹھا کر کے اکو ہی فارم بنا دیو۔ اس طرحاں تہانوں کھیتی دے نوین طریقے چلاؤن لئی مناسب رقبہ مل جائیگا۔ اج کلھ دے طریقے وچ فارم چھوٹی ہون دے علاوہ اک گھاٹا ایہہ ہے کہ جو زمین دا مالک ہے اوہی اس وچ کھیتی اگاؤن دا بندوبست کردا ہے۔ پر ایہہ ضروری نہیں کہ مالک وچ زمین توں ودھ لابھ اٹھاؤن دی عقل ہووے۔ سانجھیوالتا نال مالک تے منیجر ہور ہور ہو جاندے ہن تے اس طرحاں یوگ کم یوگ آدمیاں دے ہتھ سونپیا جاندا ہے۔’’ تے اخیر ودھیرے دلیری دندیاں اوہناں کیہا، ‘‘ایہہ اسیں مندے ہاں کہ اس کم دے ارمبھ وچ تہانوں اوکڑاں آؤنگیاں پر جدوں زمین دی اپج ودھیگی تاں بہت ساریاں اوکڑاں آپے ہی حلّ ہو جانگیاں۔’’
تے پھر اوہناں کجھ ہور گلامباتاں دسیاں، اس پنڈ دی بھوئیں لئی کپاہ دا کہڑا بیج چنگا سی تے کنک دا کہڑا۔ اوہناں دی نہر کدوں بند ہو جائیگی تے اس وچ پھر کدوں پانی آویگا۔ کس کس دا نہری معاملہ خرابے کرکے معاف ہو گیا ہے تے کس کس دا نہیں ہویا۔
اپنا کم ختم کرکے کرمچاری واپس ٹر پئے۔ رستے وچ کرما تے دو ہور مظارے گلی وچ اک پاسے لکڑاں تے بیٹھے سن۔ ذمیندار دا اچا مکان گلی وچ اوہناں اتے چھاں کر رہا سی۔ اوپرے آدمی پنڈ وچ ویکھ کے اوہناں نوں نمسکار کیتی۔ کرمچاری وی اوہناں کول آ کے کھڑے ہو گئے۔ کرما اوہناں نوں جاندا نہیں سی پر اوپرے آدمی ہون کرکے اوہناں نوں جانن دا چاہوان ضرور سی۔
‘‘کوئی لسی پانی لیائیے’’ اس نے گلّ چھیڑن لئی کیہا۔
‘‘نہیں کوئی تریہ نہیں، ہنے ہی ایتھوں پیتی اے۔’’
‘‘ایتھوں کتھوں؟ کنھاں ولّ آئے ساؤ؟’’
کسے اک ولّ تے خاص نہیں ساں آئے، ساریاں ولّ ہی آئے ساں۔ اسیں سرکار دے کھیتی باڑی دے محکمے دے کرمچاری آں۔ اتھے گلاں باتاں دسن آئے سی۔’’
‘‘سانوں وی کجھ دسی جاؤ، اسیں وی تنے واہی کرنے آں۔ حصے تے لے کے بھوئیں واہنے آں۔’’
‘‘دسن توں تے ساڈی کوئی نانہہ نہیں، دسن لئی ہی اتھے آئے ساں۔ پر اسیں تے پنڈ دی واہی سانجھی کرن دیاں گلاں کردے آئے آں تے ایہہ گلاں مظاریاں دے کم دیاں نہیں۔ ایہہ تے ٹھیک ہے کہ بھوئیں تہاڈے قبضے وچ ہندی ہے تے تہاڈے نال مل کے ہی اپنا رنگ دکھاندی ہے پر تسیں اپنے آپ سانجھی واہی دا سلسلہ تاں نہیں نہ چلا سکدے۔ ہور گلاں اساں بیاں دیاں دسیاں نے۔ بھوئیں تے بھاویں تسیں تیار کردے ہو پر بی تے مالک ہی خرید کے دیویگا۔ تے معاملہ وی مالک ہی تاریگا۔ جو کجھ اساں اتھے دسیاں اے اوہ سارا ایہناں گلاں بارے ہی سی۔’’
‘‘ہوں…. ٹھیک’’ کرمے نے اک لما ساہ لے کے دو اکھر ٹھہر ٹھہر کے مونہوں کڈھے تے نال ہی اپنے سر نوں اتانہ توں ہیٹھاں ول ہولی ہولی دو تنّ وار ہلایا تے اس طرحاں ملاقات ختم کر دتی۔
کرمچاری خوش سن کہ اوہناں نے انی چھیتی اپنی گلّ سمجھا لئی ہے پر کرمے دا من کسے ہور پاسے تر پیا سی۔ آزادی پچھوں کرمے نوں سو طرحاں دے حق سہولتاں دتیاں گئیاں سن۔ پر دھرتی دے جس ٹکڑے نوں اوہ ہر ویلے بناندا سنواردا رہندا سی، جس وچ اگے درختاں دیاں ٹہنیاں اوہ گھر بیٹھا گن سکدا سی، جس دی کسے وٹّ دا کوئی ڈنگ اس دی اکھ وچ رڑکدا رہندا سی، جس دے اچے نیویں تھاں اس نوں اس طرحاں چبھدے سن جویں کسے شقین آدمی دے کپڑے تے داغ، اس دھرتی تے اس دا کوئی وی حق نہیں سی۔
جہازاں دے کارخانے دے مالک دی جہڑی گلّ بھوپندر سنگھ نے دسی سی، اوہ اس نوں یاد آ رہی سی۔ اک اسوتنتر آدمی کول مایہ ہون دے وی کجھ ارتھ نہیں۔ میں تے اپنے گھر دا وی مالک نہیں، میں پورا آدمی نہیں ہاں۔’’
کرمے نوں اس طرحاں لگا جویں بھوپندر سنگھ دی دسی ہوئی آزادی وچ اس لئی اجے قصر سی۔ جہازاں دے کارخانے دے مالک وانگ اوہ اجے پورا آدمی نہیں سی بنیا، پونا ہی سی۔
