پی لیا میں زندگی دا سارا مہرا گربخش سنگھ پریتلڑی
"یارڑے دا سانوں ستھر چنگا
بھٹھّ کھیڑیاں دا رہنا۔
متر پیارے نوں…"
اپرلیاں تکاں، پنڈوں تھوڑھی ہی واٹ اتے، توریئے دی پھلی پیلی کنڈھے، اک چٹی داڑھی والے بزرگ نال کھلوتے گبھرو نے، بڑی اچی، پر ارماناں بھری ہیک وچ گانویاں تے اوہ ڈبدے سورج ہیٹھاں مگھدے پلاڑ دی سنہری خاموشی وچ کھلر گئیاں۔
"جے میری آواز دا اک لفظ وی سندراں دے کنیں پے گیا، تاں بھاویں کیکر کرے، ضرور کتوں نہ کتوں اوہ کوئی سینت سٹیگی۔" گبھرو نے اپنے بزرگ ساتھی نوں آکھیا، "تے تسیں ایتھے کھڑوتے چوھیں پاسے جھاک رکھو — میں گھراں، کوٹھیاں دے کولوں دی سدّ مار کے تہاڈے کول آ جاواںگا۔"
ساہمنے دو کو پیلیاں دی وتھّ اتے اکلے کوٹھے دا بوہا سدھیاں کرناں ہیٹھاں لشک رہا سی۔ سجے پاسیوں اک گڈّ سنجھ دے امن وچ رواں-رویں تری آ رہی سی۔
'یارڑے دے ستھر' دی سدّ دو-تنّ واری بزرگ دے کنیں پئی — تے بزرگ-اکھاں ساہمنے اکلے کوٹھے ولّ تکّ رہیاں سن۔
سورج لہہ گیا۔ لالی گھٹ گئی۔ کوٹھے دا بوہا کھلھیا۔ اندروں اک آدمی دلھیزاں 'تے آ کھلوتا — پھیر اک استری — دوہاں کجھ گلّ کیتی، آدمی نے سر ہلایا۔ استری کوٹھے 'چوں باہر آئی، اکلی اگانھ تری، آدمی اوہدے ولّ تکدا رہا۔ ادھی پیلی دا فاصلہ تر کے اوہ بہہ گئی۔ اوہ آدمی کوٹھے اندر وڑ گیا۔ استری نے بھوں کے تکیا تے اک دم چھوٹ مار کے اوہ توریئے دی پیلی ولّ دوڑی۔ کوٹھے وچلا آدمی وی مگرے دوڑیا، پر اوہدے توں پہلاں استری نے بزرگ دیاں لتاں نوں گھٹّ کے جپھی پا لئی۔ دوڑے آئے آدمی نے استری نوں لکوں پھڑ کے کھچنا چاہیا۔
"ایہنوں چھڈّ کے تسیں میرے نال گلّ کرو — ویکھو — مینوں ڈیگو نہ — ایس ایتھوں نٹھّ کے کتے جانا نہیں — تسیں ٹھرنھمے نال گلّ کرو!" بزرگ نے تکڑی آواز وچ آکھیا۔
اوہدی بزرگی دا کجھ لحاظ آ ہی گیا تے استری نوں چھڈّ کے اوہ بولیا :
"تسیں بزرگو، کیوں وچ آؤندے ہو — ایہہ میری اپنی زنانی اے۔ دو واری پہلاں ایہہ نٹھّ گئی سی — ایہنوں سدھیاں کرن لئی میں ویلنے وچ ڈکیا ہویا سی — میں جاناں، ایہہ جانیں!"
"بالکل جھوٹھ — میں ایہدی کجھ نہیں لگدی — میں اپنے آدمی نال راہ 'تے پئی جاندی ساں، اوہنوں پتہ نہیں ایہناں قصائیاں نے کی کیتا — مینوں ایہہ ایتھے لے آئے تے ایس کوٹھے اندر جو اہنے تے ایہدے ساتھیاں نے میرے نال کیتا، میری زبانوں نہیں نکلدا — میں مر چلی ساں — میرے کناں وچ کوئی چنگی واج آئی — پشاب دا پجّ لایا — تسیں مینوں دسے — پتہ نہیں کتھوں میریاں ٹٹیاں-کھسیاں لتاں وچ ہنیر دا زور آ گیا — میں ایہدے نالوں پہلاں تہاڈے تک پہنچ گئی۔" استری نے بزرگ دیاں لتاں دوآلے جپھی ہور پیڈی کر لئی۔
آدمی نے استری دی گتّ پھڑ کے زور نال کھچی تے گالھاں کڈھیاں۔ استری نے چیک ماری۔ بزرگ نے دوہاں ہتھاں نال جوان نوں ہٹکیا۔ اینے نوں گڈّ نیڑے آ کھلوتی۔ اتوں دو آدمی اتر آئے۔
"ایہہ کون اے زوراور سئھاں؟" اک نے پچھیا۔
"کوئی ہوؤُ— تینوں کی؟ جا وگ جا توں اپنے راہ،" اس نے آکڑ کے اتر دتا۔
"نہیں بھراوو — تسیں جانا نہ — تسیں ایسے پنڈ دے ہو؟" بزرگ نے ترلا کیتا۔
"ہاں تے بزرگا ایسے پنڈ دے — پر جٹاں دے ثانی نہیں — آتھڑی ہاں — ایس کڑی نال کوئی ہنیر ای ہویا جاپدا اے!"
لتاں نال چمبڑی استری نے ہاڑے کڈھے:
"مینوں بچاء لؤ — ایس راخش نال نہ تور دینا۔"
بزرگ دے بار-بار کہن اتے آدمی نے اوہدی گتّ چھڈّ دتی۔ بزرگ نے استری دے متھے اتے ہتھ پھیریا۔
"ہیں، تیرا متھا تاں بھجدا پیا اے!"
"پرسوں رات دی میں ایس کوٹھے وچ قید ہاں — اک مکان لاہن اسیں آئے ساں۔ میرا آدمی تے میں — اوہ ہے ذرا وڈیری عمر دا — راتیں گردوارے وچ ٹھہرے۔ ایہہ راخش آیا — گرنتھی نال اہدیا گلاں توں جاپدا سی، ایہہ روز آؤندا اے تے آئی-گئی زنانی دا پتہ رکھدا اے۔ ساڈے نال وی ایس نے موموٹھگنیاں کیتیاں — پر میں اس نوں منہ نہ لایا — دوجے بھلک جدوں سویرے اسیں سڑک اتے ترے جا رہے ساں — کماد وچ ڈھاہ لیا تے مینوں کھچّ-دھکّ کے ایس ویلنے وچ لے آئے — تے میرے نال…"
"تے تیرے نال — حرام زادی نہ ہوئے تاں…" زوراور استری نوں ہتھ پان لگا، دوویں گاڈی وچ آ کھلوتے۔
"کیوں اوئے ... ...!" زوراور گجیا۔
اک پاسیوں تنّ آدمی ڈانگاں چکی آؤندے دسے۔
استری نے چیکاں ماریاں۔ سنجھ ویلے ہالی تے واگی ڈنگر نال پنڈ مڑ رہے سن۔ شور پے گیا — لوک اکٹھے ہو گئے۔ سدّ مرن والا گبھرو وی دوڑدا موقعے 'تے پہنچ گیا۔ زوراور دے ڈانگاں والے ساتھی کجھ گھبرا گئے، لوکاں وچ وی کئیاں کول ڈانگاں ہے سن، تے ہوا وی ظالماں دے خلاف جاپدی سی۔ استری بزرگ نالوں لہہ کے سدھی کھڑو گئی تے بھیڑ ویکھ کے اوہدی جان وچ کجھ جان آئی۔ اوہ قہر وچ آ کے بولی :
"چنگے لوکو — جیوں جاندے او — مینوں ایس راخش کولوں چھڈاء لوو — ایس تے ایہدے ساتھیاں نے میرا سریر تمب سٹیا جے — میرے کولوں کھلوتا نہیں جاندا — ویلنے اندر جا کے ویکھو — بوتلاں دا ڈھیر لگا پیا اے — پیندے رہے تے مینوں توڑدے رہے نے…" تے اوس اکھاں اگے ہتھ دھر لئے — "کنی واری میں بیصورت ہو گئی پر ایہناں نے میری بے سرتی دا وی لحاظ نہیں کیتا۔ منہ میرا ایہناں وڈھّ کھادھا اے۔ ہکّ موری 'چوں لہو پیا سمدا اے!"
"ہنیر ہو گیا — یارو — ظلم آ گیا۔" پنڈ دے اک بزرگ نے ہؤکا بھر کے آکھیا تے سدّ مارن والا گبھرو کسے کولوں ڈانگ پھڑ کے اگانھ ودھیا۔
"لا ہتھ — ہو اگے — جے تیری ساری لچّ-منڈلی دا اج میں لہو نہ پی لیا تاں…۔"
دوہاں گاڈیاں تے چونہ ہور گبھروآں نے ڈانگاں سوت لئیاں۔ بدمعاش ڈھانی دے پیر کھسک گئے تے لوک پہلے گبھرو دی دلیری اتے عش-عش کرن لگے۔
پنڈ دی پرھے نے کڑی دی کہانی سن کے تراس-تراس کیتا تے سدّ مارن والے جوان نوں آکھیا کہ اوہ ہنے جائے تے سندراں دے گھر والے نوں دن چڑھدے تک ایتھے لے آوے۔ اوہدا پنڈ کوئی پنج کوہ پینڈا سی۔
راتیں پنڈ دے بزرگ دے گھر سندراں تے اوہدا سہائک ٹھہرے تے کھاؤ-پیئے بعد کئی دردمند زنانیاں تے آدمی سندراں دے مونہوں اس دی کہانی سنن لئی آئے۔
"پتہ نہیں، ایسے نرک لئی میں جیونا سی۔" سندراں نے اکھاں پونجھ کے اپنی دکھ پٹاری پھولی، "ایہدا ناں پورن اے، جہڑا میرے آدمی نوں لین گیا اے — تے میری ساری کہانی اصل وچ پورن دی ہی کہانی ہے — میں چروکنے دی مر گئی ہندی پر ایس نے کئی واری اپنی جان ساڈے لئی خطرے وچ پائی — میرے سہرے-پیکے دوویں فساداں وچ مر گئے — پورن سانوں پتی-پتنی نوں بچاء کے ایدھر لے آیا۔
"میرے پیکیاں دی زمین پورن کول حصے 'تے سی — بڑا چنگا حصہ ایہہ سانوں دیندا سی۔ میرا پیو وی ایہدے 'تے خوش سی۔ میرے پیو نے اک مجھّ خریدی، اوہ اکھڑ نکل آئی — لا زور سارے رہے — اوہ کسے دے قابو نہ آئی — پورن نے چو لئی۔ دو ویلے اوہ مجھّ چون ساڈے گھر آؤن لگّ پیا۔
"کئی واری ماں مینوں دھار کڈھاء کے لیاؤن لئی بھیج دندی — تے آنہدی 'جدوں توں جانی ایں — پورن دودھ بہتا کڈھدا اے'۔ چونی پورن دی سچ مچّ ویکھن والی سی — پٹاں وچ جمی بالٹی وچ گھم-گھم دھاراں ڈگدیاں — لمیاں تے ڈونگھیاں — تے کنڈھیاں تک بالٹی جھگو-جھگّ ہو جاندی، چکّ کے میں اندر لے آؤندی۔ میں ایہدے نال کدے گلّ نہیں سی کیتی۔
"اک دن میتھوں رہا نہ گیا — تے میں پچھیا :
"'میری ماں کہندی اے — جدوں میں دھاراں کڈھان آواں — دودھ بہتا ہندا اے۔
"پورن نے دھاراں تھم کے میرے ولّ تکیا — اوہ تکنی کوئی استری دی جائی بھلّ نہیں سکدی… تے اس اتر دتا:
'توں آویں — بے جی آؤن — میں تاں دھار اکو طرحاں ہی کڈھدا ہاں — پر ایہہ ٹھیک ہی ہونا اے کہ جے مجھّ، دھار کڈھن والا تے کڈھان والا تنے اک دوجے تے راضی ہون، تاں دھاراں بہہتیاں نکلدیاں نے۔'
"تے پھیر پورن دھاراں کڈھن لگّ پیا۔ بالٹی اچھلن لگّ پئی۔ اگے نالوں وی اج دودھ بہتا سی۔ میں چکّ لیائی۔ راہ 'چوں ایتکیں میں بھوں کے تکیا۔ اگے اوہ چو کے جھٹّ چلا جاندا سی — اج اوہ مجھّ کول ہی کھڑوتا اوہدے سنگ کھرک رہا سی۔ مینوں اس ویلے اوہ بڑا چنگا لگا — پر میرے پیو نوں بڑا مندا لگا — میرا پیو ساڈے ولّ تکّ رہا سی۔
"اندر آ کے اس مینوں بڑا جھڑکیا تے میری ماں نوں آکھیا، 'خبردار جے ایس چڑیل نوں مڑ دھار کڈھان گھلیا!'
"اس توں بعد ماں ہی دھار کڈھان لئی جاندی، پر ہمیشہ گھٹے دودھ دی شکیت کردی۔
میرا پیو سو سو گالھاں کڈھدا :
'آوے تاں صحیح — پھیر ایہہ لچے دا پتر!'
"میں ڈردی ساں — کتے کپتّ نہ ہو جائے — پیو میرا ویکھے سوچے بناں ہر کسے دی پتّ لاہ چھڈدا سی — تے پورن وی انکھ والا جوان سی۔
"اوہو گلّ ہوئی — توں… توں — میں… میں دی نوبت آ گئی۔ میرے پیو نے زمین وہلی کرا لین دا ڈراوا دتا — پورن لئی ایہہ کوئی ڈراوا نہیں سی۔ اوہدے ورگے کسان نوں سو زمیناں ملدیاں سن۔ میرے پیو نوں بڑا غصہ چڑھیا :
'جے تینوں کتے نوں قید نہ کرایا تاں آکھیں۔'
"پندراں دناں وچ ہی پولیس نال مل کے شراب کڈھن دا جھوٹھا مقدمہ بناء کے پورن نوں چھیاں مہینیاں لئی بنھا دتا۔
"میری ماں نے بے دوشے دیاں آہاں توں بچن لئی کئی ورت رکھے — ٹاہلی صاحبَ کئی چونکیاں بھریاں — پر میں وچے-وچے بھجدی رہندی ساں — مینوں ساریاں اتے بڑا روہ چڑھدا سی۔
"میں اکو-اک دھی ساں — اگے جدوں کدے میرے ویاہ دی کوئی گلّ کردا تاں پیو آکھدا : 'کہڑی وڈی ہو گئی اے — اجے ملوک جہی کنجک تاں ہے ایہہ —' پر ہن جھٹّ منگنی تے پٹ ویاہ رچا دتا… میں سہرے چلی گئی — میرے کھوند دی اگے وی وہوٹی ہے سی — اولاد نہیں سی۔ اولاد ہندی کتھوں — نہ کھانا نہ پہننا — جہڑا پیسہ آیا اوہدے نال زمیناں گہنے دھر لئیاں — نہ گھر وچ کدے کوئی ہسیا، تے نہ کھیڈن والا کوئی اس گھر وچ آیا۔
"جدوں کدے میں پیکے آؤندی، ماں کولوں پچھ چھڈدی : بیدوشا اجے چھٹیا اے کہ نہیں؟ میں اوہدی سکھ سننا چاہندی ساں… سہریاں دی کوئی وی گلّ مینوں چنگی نہ لگی — میرا دل کجھ کٹھور ہندا جان لگ پیا۔ مینوں جاپے جیکر میرے مرن جیون دی کسے نوں پرواہ نہیں — اک واری میرے من وچ وی آیا کہ میں کیوں ایہناں دے مرنے پئی رہاں — میں بہانے پا-پا پیکے رہن لگّ پئی — سہرے میری کھچّ وی کہنوں سی — ورھا ہو گیا، جی میرے گھر وی نہیں آیا۔
"تے جدوں کدے مینوں پورن نظریں آ جاندا — میری دلیری ودھ جاندی۔ میری شرم ہن گھٹدی جا رہی سی — اک دن اتفاق نال پورن مینوں دھرمسالے مل گیا۔ اوہ ٹوٹیاں توں نہاء کے کپڑے پا کے ہٹیا ہی سی — میں متھا ٹیک کے باہر نکلی ساں — میں نجھکّ ہو کے اوہدے کول چلی گئی۔ میرے دل وچ کئی دناں توں اک نڈر جیہا ارادہ اٹھ رہا سی۔
'میں بڑی شرمندی ہاں، توں میری خاطر ایڈے وکھتاں نوں پھڑیا گؤں۔'
'ایہدے وچ تیرا کی قصور —؟' پورن نے آکھیا۔
'قصور میرا نہیں تاں ہور کدھا — تے اوس قصور دا میں بدلہ دے کے سرخرو ہونا چاہندی ہاں۔' میں نڈر ہو کے آکھیا۔
"اوہ میرے منہ ول تکن لگّ پیا — اوہنوں میرا مطلب سمجھ نہ آیا — تے میں آکھیا :
'جہڑے تینوں بے عزت کرکے خوش ہوئے سن، اوہناں نوں اج میں ناخوش تے بے عزت ہندا ویکھنا چاہندی ہاں۔'
'اوہ توں کس طرحاں کرینگی؟ — ہو گیا جو ہونا سی۔ — قید کٹّ آیا میں — کچھاں مار لئیاں ڈاڈھیاں نے —'
'ایہناں ڈاڈھیاں دی عزت میں تیرے پیراں وچ دھر کے خوش ہووانگی۔'
'اوہ کیکر؟' پورن حیران سی۔
'جے توں اج مینوں منظور کریں — توں جتھے چاہیں میں تیرے نال جان نوں تیار ہاں — ہر کسے دی پتّ رولن والیاں دی نموشی میرا تپدا جی ٹھنڈا کریگی۔' میں اس ویلے ساری دنیاں دے مقابلے وچ کھڑون نوں تیار سی۔
"کولوں لنگھدی اک بڈھی آکھ گئی:
'نی تیرا پیو مگرے پیا آؤندا ای — ہنے چھنجھ پے جاؤگی۔'
"پورن دی مرضی جانے بناں میں اوہدے لئی ہور خطرہ سہیڑنا نہیں ساں چاہندی۔ میں چلی گئی تے اوہدا جواب کئی دن بڑی تانگھ نال اڈیکدی رہی۔
"اک دن پھیر مینوں اوہ دھرمسالے مل گیا تے میں آپ کول جا کے اوہدے کولوں جواب منگیا۔
'میں بڑا سوچیا ہے — کدے تجویز وی بناء لئی — پر میرا من منیا نہیں کہ میں تینوں کوئی سکھ دے سکانگا — ایہہ بھونڈاں دی کھکھر ساڈے مگر بھوں-بھوں کردی ہی رہیگی — ایہناں کول پیسے — پولیس ایہناں دی — حاکم ایہناں دے — سکھ دا ساہ ایہناں مینوں لین نہیں دینا۔' پورن نے بڑے ٹھرنھمے نال آکھیا۔
"جس طرحاں توں چاہیں — مینوں اپنے سکھ دی ریجھ نہیں۔ میں تے تیرے اندروں ہیٹھی دا دھون دھونا چاہندی ہاں — توں مینوں یقین کرا دیویں کہ تینوں میرے نال کوئی غصہ نہیں — تاں جتھے میں ہاں، دن کٹّ گزرانگی —" میں آکھیا۔
"کدے سہرے، کدے پیکے، کجھ سماں لنگھ گیا۔ جدوں پورن مینوں کدھرے دس پیندا، میں خوش ہو جاندی، پر اودن دی گلّ بعد ہور کوئی کرن والی گلّ رہی نہیں سی۔ نہ کدے میں بلایا نہ اس — تکّ اوہ ضرور کدے چھڈدا — تے مینوں حوصلہ ہو جاندا کہ اوہ میرے نال غصے نہیں۔
"پھیر ملک وچ ہوا وگڑن لگّ پئی۔ ہندو مسلمان اک دم اک دوجے دے ویری بن گئے۔ میں انہیں دنیں سہرے ساں۔ سہرے وی چاہندے سن، میں پیکیں چلی جاواں — پر رستے بند ہو گئے۔ پھیر خبر آ گئی کہ اوہدے نویں مظارے نے میرے پیو نوں مار دتا — ماں میری ہول نال مر گئی — گھر ساڈا لٹیا-پٹیا گیا۔ — میرے سہرے پنڈ وچ وی بڑی کٹّ-وڈھّ ہوئی — میری سونکن نوں مسلمان کڈھ کے لے گئے — ساڈے ویہڑے وچ کھوہی سی — میں اوہدے وچ چھال مار دتی۔ دو-چار غوطے آئے، تے پھیر میرا ہتھ من وچوں نکلیاں دو اٹاں دے کھڈے وچ پے گیا — شام پے گئی — رات ڈونگھی ہو گئی — مینوں ڈر وی تے پالا وی لگن لگّ پیا — تدے کوئی اندر آیا — اس میرا ناں لے کے ہولی-ہولی واجاں ماریاں — اوہ مینوں جاپیا جیکر سارے اندریں ڈھونڈ رہا سی۔ پھیر اوہدے پیر کھوہی دے نیڑے سنائی دتے — پانی کوئی دور نہیں سی — میں واج دتی، کسے اپروں تکیا — میں جاتا سی پورن — پر ایہہ کوئی مسلمان سی۔
'میں آیا' تے اس چرکھڑی دی لجّ ہیٹھاں لمکاء دتی۔
"واج پورن دی ہی سی۔ گنڈھ چنگی طرحاں گھٹّ کے اوہ ہیٹھاں میرے کول اتر آیا۔ لجّ دا سرا چھیتی نال میرے لکّ دوآلے بنھ دتا، تے آپ لجّ نوں پھڑ کے پیر من نال کھسکاندا اپر نوں چڑھ آیا۔
"باہر آ کے میں آکھیا کہ اوہ توڑی والا اندر ویکھے جے میرا گھر والا اتھے لکیا ہووے — اوہنے اک واری خیال دسیا سی۔ پورن دے آؤن تک میں کپڑے نچوڑ کے پا لئے۔ … میرا خیال ٹھیک نکلیا — میرا گھر والا پورن دی بانہہ نال کمبدا آ رہا سی۔
"پورن دے لکّ مسلماناں ورگی تہمت سی، تے مچھاں وی مسلماناں وانگ کٹیاں ہوئیاں سن! …پورن دی ہی بہادری سی کہ اوہ سانوں بلدی اگّ وچوں جیوندیاں کڈھ لیایا۔ ساری رات اسیں تردے، ساہ لیندے، ساری واٹ میرے آدمی دا ہتھ اس اپنے موڈھے دھرائی رکھیا تے آسرا دیندے اوہنوں تور لیایا۔
"اخیر پورن دی ہمت نال سبھ مصیبتاں کٹیاں گئیاں۔ سانوں دم گھماں کچی الاٹمینٹ وی ہو گئی، اسیں ورھے وچ ہی بڑے راضی ہو گئے۔ پچھلی زندگی وچ یاد رکھن والی گلّ کوئی ہے وی نہیں سی تے میرا آدمی پورن نوں دیوتا سمجھن لگّ پیا سی۔
"پر لوک سچے نے کہ اپنیاں خوشیاں لکا-لکا رکھدے نے، کہندے نے اسمان وچ وی منکھاں لئی بڑا ساڑا ہندا اے — اس ساڑے نے میرا نواں سورگ وی لوہ سٹیا — پورن دی میں بن نہیں ساں سکی — میرے دی بھی ایہناں مینوں تتیاں رہن نہ دتا…۔"
سندراں نے متھے اتے ہتھ دھر لئے۔ کئیاں دیاں اکھاں ترپ-ترپ کر رہیاں سن۔ بزرگ نے سندراں نوں دلاسہ دتا تے ساریاں نے آرام کرن دی صلاحَ دتی۔
پر سندراں نوں اک پل نیند نہ آئی۔ اوہدیاں لتاں تراٹاں مار رہیاں سن۔ اوہدے دل اندروں چیساں اٹھدیاں سن: ایہہ کی ہو گیا — اوہدے نال کی ورت گیا!
… اوہ دن-چڑھیا اڈیکدی پاسے بھندی رہی۔ پورن آویگا، اوہدا آدمی آویگا — اوہ کیکن تکیگی اوہناں دیاں اکھاں وچ — پر اوہنوں حونصلہ سی، پورن کہڑی پیڑ نہیں ہٹاء سکدا، کہڑی مصیبت نہیں دور کر سکدا… اوہدا دھیان کردیاں اوہنوں تپدی نوں کجھ ٹھنڈ جہی پے گئی — اوہدی اکھ لگّ گئی — اوہنوں سپنا آیا، پورن راجا تے سندراں اوہدی رانی سی… پر پورن نوں کوئی گورکھ ناتھ اوہدے کولوں کھوہ کے لے گیا — اوہ ابھڑواہے اٹھی، دن چڑھیا ہویا سی۔ اوہدے نالوں سارے اٹھ گئے سن — تھکی جان کے اوہنوں کسے جگایا نہیں سی۔ اس کوٹھے توں پیلیاں ولّ تکیا — پھیر سڑک توں آؤندے کجھ لوک دسے۔ ایہہ لوک پنڈ دے نیڑے پہنچے۔ اوہدے جی وچ کجھ ہویا — جیکر ایہہ بھیڑ کسے چنگیوں نہیں ہندی۔ اوہ ہیٹھاں اتری۔ گھر دے آدمی باہر ویکھن چلے گئے سن۔ گلی وچوں واجاں آ رہیاں سن :
بڑا ماڑا ہویا۔
پورن تے سندراں دا پتی آ رہے سن۔ پنڈ دی جوہوں باہر کسے نے پورن نوں قتل کر دتا۔ لاش کول پولیس کھڑوتی سی۔ تے اوہدے آدمی نوں لوک پھڑ تھمھ کے لیائے تے اوہ مرن-مران ہویا خراس کولے ڈگّ پیا تے لوک سمیں دے بھیڑ اتے تلیاں ملدے تے آنہدے سن : موئے زوراور نے بڑا ماڑا کیتا۔
سندراں پہلاں تاں سن کے ڈگّ پئی، جدوں ہوش آئی تاں اوہ ایڈی نڈھال نہیں سی۔
اس آکھیا، مینوں پورن دی لوتھ کول لے چلو — لوکاں آپ وی جانا سی۔ اوہدا آدمی ترن جوگا نہیں سی۔
جتھوں سندراں نوں اوہدے پتی کولوں زوراور کھوہ کے لیایا سی، اوتھے ہی پورن دی لوتھ پئی سی۔ اوہدے دوآلے لوکاں نے پڑ بنھ لیا سی، سندراں کول جا کے کھڑو گئی۔
پورن دے ڈھڈّ وچ برچھیاں لگیاں سن، لہودے چھپڑ وچ اوہدا ہیٹھلا سریر پیا سی، پر اوہدا منہ موت دی اڈولتا وچ بے-چوٹ دس رہا سی۔
سندراں نے اوہدے متھے توں کھلرے وال ہتھاں نال ٹھیک کیتے۔ سارا پڑ، جیکر کیلیا ہویا، بے-حرکت تے بے-آواز کھڑوتا سی۔ سندراں دے منہ 'تے اک رنگ آؤندا، اک جاندا سی۔ کدے اوہ نراستا، کدے درڑہتا، کدے غم، کدے بدلے دی تصویر دسدی سی۔ اس نے لوتھ دی پرکرما لئی — تے پھیر دوویں باہواں اڈّ کے اوہ لوتھ نال چمبڑ گئی — بڑا روئی، بڑا سسکی، کسے نوں کجھ نہ سجھیا، کوئی کرے کی — چپّ چترفی چپّ — سمیں نے وی جیکر اس گھڑی اپنی تور بند کر لئی سی۔
سندراں اٹھی۔ پورن دے لہو نال اوہدے کپڑے لتھپتھ۔ انگلاں نال اکھیاں چھنک کے اوس صاف کر لئیاں تے لوتھ ولوں منہ بھواں کے لوکاں ولّ کر لیا۔ لوک حیران سن — اوہ ڈر رہے سن، ایہہ کسے طرحاں خدکشی نہ کر لئے، پر ایہدے بالکل الٹ اوہ بڑی ساودھان دس رہی سی۔ عجب سناٹا چھا گیا جدوں اوہ بولی :
"او چنگے لوکو — مینوں جو مرضی آوے، سمجھ لوو، پر ایس سچے مرد بارے کجھ مندا نہ سوچنا — ایس نے میرے ڈاڈھے پیو دے کئی ظلم سہارے — پر اوہدا مندا کدے نہ کیتا — میرے تے میرے آدمی اتوں کئی واری جان خطرے وچ پائی تے اوڑک وار ہی سٹی تے میں اوہدے سبھ کاسے دے بدلے وچ اج گلوکڑی اوہدی لوتھ نوں دے سکی ہاں…"
سندراں دا گل بھر گیا، اکھاں ڈلھ پئیاں جیکر کوئی ڈیک بھردا ہے — وگے انوگے ہنجھوآپنے اوہ سارے پی گئی — تے ہن اوہ پھیر ساودھان سی — بولی :
"ایہدی بہادر چھوہ نے میری کایا پلٹ دتی ہے۔ مینوں جاپن لگّ پیا ہے، جیکر اپنی زندگی دا سارا مہرا میں ہنے ڈیک لا کے پی لیا ہے۔ کوئی ہور آخر میرے لئی کی آویگی…؟ نراسی کمزور سندراں دے اندر ایہدی پورن روح آ سمائی ہے۔ میں مرنا چاہندی ساں — ہن جیونا لوچدی ہاں — اوس دنیا نال متھا مارن لئی، اوس دنیا نوں چکناچور کرن لئی، جس دنیا وچ ایس پورن دی کوئی تھاں نہیں، جس دنیا وچ استری دی کوئی مالکی نہیں، اوہ ایڈی ناچیز ہے کہ اپنا دل وی کسے نوں مرضی نال نہیں دے سکدی — جس دنیا وچ کامے ہاڑے کڈھدے تے وہلڑ آکڑدے ہن، جس دنیا وچ پولیس، حاکم تے بھائی چارا ظالم زوراوراں دے ہن… میں جیوانگی اپنے ٹٹے ست، اپنے پورن دے پاٹے ڈھڈّ دا بدلہ لین لئی میں بڑا چر جیوانگی — زندگی دوآلے لوہے پتھر دیاں سبھ ولگناں نال ٹکر مارانگی…"
تے اوس نے مکا وٹّ کے آکھیا :
"تسیں ویکھوگے، سارا جگّ ویکھیگا — کون ٹٹدا ہے — ایہہ بے-رحم ولگناں کہ اپنے حقاں لئی جاگی ہوئی استری!"
